Банк операцияларының аудиті

     Банк  балансында алғашқы үш класстың шоттары бейнеленеді. Төртінші, бесінші класс шоттары қаржылық нәтиже туралы есеп беруде бейнеленеді, сондықтан қаржылық нәтиженің өзі үшінші класс меншікті капитал шоты бойынша есепті мерзімнің аяқталуымен анықталады. Алтыншы класстық шоттар банктің шартты және мүмкін міндеттемелеріне есеп беруді жасауда пайдаланылады, жетінші класс шотын пайдалана отырып банктің операциялар жайлы қосымша ақпарат алуға болады.

     Шоттың  сандық кодының бірінші цифрі  класын, екінші, үшінші – шот тобын, төртінші – шот топтарын одан әрі  бөлшектуге және кеңейтуге болжанатындығын көрсетеді. ІІ деңгейлі банкте бухгалтерлік есеп шот жоспарының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктің мәнісі активтердің, міндеттемелердің, есептелген кірістер мен есептелген шығындардың, активтер және міндеттемелердің өзара қарым-қатынасы, кірістер мен шығындар, пайыздық кірісжәне пайыздық шығынның есебі бойынша қисынды тізбесінде. Пайыздық кірістер есептелуі мүмкін активтер – есептелген кірістер – пайыздық кірістер. Пайыздық табыстар есептелінуі мүмкін активтер 1000-1499 шоттарда ескеріледі. Сәйкес пайыздық кірістер 4000-4499 шоттарында ескеріледі. Активтердің әрбір шотына пайыздық кіріс шоты сәйкес келеді, сондықтан активтер шотының кейінгі үш цифры кірістер шотының кейінгі үш цифрына тең.

     Есептеу принципіне сәйкес несие бойынша банктер пайызды есептеуге міндетті төлемі кейін жүргізілген жағдайда депозиттерге де пайыз есептеледі. Есептелген кірістерді есептеуге қисынды құрылымы бар 1700 шоттар тобы арналған. Есептелген кірістердің кейінгі екі цифры пайыз есептелетін шоттар тобының ортаңғы екі цифрына тең. Оларға жатпайтындар:

• Әдетте есептеу жасалмайтын 1000 шоттар тобы;
• Пайыздар есептеу тоқтатылған шоттар – 1257, 1307, 1424 (бекітілген актив);
• 1731, 1741, 1749 (мерзімі өткен пайызды есептеу бойынша) –активтер шотыныңжекелеген тобында сәйкестік жоқ;
• 4349 және 4449 (комиссиялық кірістер) 1300 және 1400 шот топтарына сәйкес келеді;
• 4455 (своп бойынша табыс) баланстан тыс шотта ескерілетін операция бойынша пайыздық кірістерді бейнелейді.

   Пайыздық  шығыстар есептелуі мүмкін міндеттемелер 2000-2499 шоттарында есептеледі, соған сәйкес пайыздық шығындар 5000-5499 шоттарда есептеледі. Міндеттеменің әрбір шотына пайыздық шығыстар шоты  сәйкес келеді, сонымен бірге міндеттемелер шотының кейінгі үш цифры шығыстар шотының кейінгі үш цифрына тең.

   Төлемдер  алдағы уақытта  төленетін жағдайда есептеу принципіне сәйкес банктер кредиттер мен депозиттер бойынша аә сайын пайыз есептеуі керек.

   Есептелген  шығыстарды есептеу үшін қисынды  құрылымы бар 2700 шот топтары белгіленген. Яғни есептелген шығындардың кейінгі екі цифры пайыз есептелетін шот тобының ортаңғы екі цифрына тең. Бұл қисынға жатпайтындар:

• Есептеулер жасалмайтын 2010 тобының шоттары;
• Міндеттемелер шотының жекелеген топтарымен сәйкестігі жоқ2749 шоты;
• 5091 шоты, 5095 (басқа да табыс) және 5230 (комиссиялық шығыстар) 2050шоттар тобына сәйкес және 2050 мен 2200 сәйкес;
• 5304 шоты (своп бойынша шығыс) баланстан тыс шотта ескерілетін операцияларбйынша пайыздық шығыстарды көрсетеді;
• 5024 шоты (банктің корреспонденттік шоты бойынша пайыздық шығыстар) банкаралық корреспонденттік қатынас жағдайда мүмкін болатын активтік шотпен байланысты (1052).

   Алтыншы класс бойынша операциялардың есебі  – шартты және мүмкін талаптар –  шартты және мүмкін міндеттемелердің келесідей логикалық байланыстары бар, яғни бір шоттың дебеті бойынша корреспонденттік шотты жүзеге асыру кезінде 500 саны арқылы анықталатын кредиттік шот бойынша корреспонденция жүзеге асады.   
 
 
 
 

     ІІ  бөлім. Банктегі есеп айырысу шотының  есебі.

     2.1. Банктегі есеп айырысу шоты бойынша бастапқы құжаттау. 

     Төлем құжаты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші  банкке, тапсырмада көрсетілген соманы, оның ақшасын бенефициар есебіне  аудару туралы берген тапсырмасы. Аударымды  жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне  қызмет көрсетуші банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырмасын ұсынады. Төлем құжаттарын электронды түрде де, сол сияқты қағаз тасымалдаушыларымен де ұсынуға болады. Қағаз тасымалдаушыларында оларды қайтару немесе орындалуын тоқтату жөніндегі кез келген түзетулерді жүргізуге болмайды. Алушы банк немесе бенефициар банк талаптарға сәйкес келмейтін нысанда толтырылған және ұсынылған төлем құжаттарын акцептеуден бас тартуға құқылы.

     Алушы банк ақша аударымына жазылған төлем  тапсырмасын немесе өтінішті оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік  күн ішінде қабылдайды. Ол Қазақстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тапсырмасы мен аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да құжаттарды талап етуге құқылы. Ақша жөнелтуші қызмет көрсететін алушы банк келісімі бойынша төлем тапсырмасында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау күнін  көрсетеді.

     Жөнелтушінің  төлем құжатын орындаудағы банк міндеттемесі төлем құжатының акцепті  деп аталады. Акцепт кезінде алушы  банкке жөнелтушінің банктік шотынан  төлем тапсырмасында көрсетілген  мөлшерде, сондай-ақ оны орындаумен байланыстырады, шығындар үшін ақша алу құқығы беріледі.

     Төлем құжатын алушы-банк келесі жағдайларда  акцептейді:

• Алушы-банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе немесе төлем тапсырмасын төлеу туралы хабарлау жолдаса;
• Алушы-банк жөнелтушінің төлем тапсырмасы негізінде ақшаны шоттан алса (банктік шотты дебеттейді);
• Төлем тапсырмасын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы-банк акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы хабарлама алмаса;
• Қазақстан Республикасының заңдылығымен немесе алушы-банк пен жөнелтуші арасындағы келісімде көрсетілген жағдайларда.

   Алушы-банк келесі жағдайларда төлем құжатының  акцептінен бас тартуы мүмкін:

• Егер жөнелтуші аударым үшін қажетті ақша сомасымен қамтамасыз ете алмаса;
• Егер төлем тапсырмасында жалған белгілер болса, ол жөнелтуші және алушы-банк арасындағы келісімде белгіленбеген төлемдерден қорғауәрекетін бұзып жолданса;
• Қазақстан Республикасының заңдылығы және келісім талаптары орындалмаған жағдайда.

   Акцептелген төлем құжаты бойынша төлем келесі тәртіппен жүргізіледі: жөнелтуші өзі мен алушы-банк арасында жасалған келісімге сәйкес, акцептелген төлем тапсырмасының сомасына алушы төлем жүргізуге және санкцияланған төлем тапсырмасын іздестіру немесе орындауға байланысты шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бұл кезде жөнелтуші төлем тапсырмасын орындаған кезден бастап алушы банкте төлем жүргізу міндеттемесі пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі алушы банк жөнелтуші шотын дебеттегенде жүргізіледі.

   Төлем құжатын бюджет және басқа да Ұлттық банктің нормативтік құжаттары мен заңдылығында қарастырылған мақсатқа ұсынғанда, қаржы жетіспесе төлем ордері қолданылады (Қазақстан Республикасы Ұлттық банк басқармасының 2000 жылғы 25 қарашадағы №133 қаулысымен бекітілген, клиент пен оған қызмет көрсетуші банк арасында қолма-қол емес төлемдерді жүзеге асыру Ережесіне сәйкес).

   Төлем құжатымен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде шоттардың келесі клрреспонденциясы құрылады:

1. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әр түрлі банк қызмет көрсетсе, онда келесі өткізбе құрылады:

Дт 2203 «клиенттердің ағымдағы есепшоттары» ақша жөнелтуші

Кт 2203 «клиенттердің ағымдағы есепшоттары» бенефициар

2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әр түрлі банк қызмет көрсетсе, олардың арасындағы есеп айырысу кореспонденттік шоттар арқылы жүргізіледі:

Дт 2203 «клиенттердің ағымдағы есепшоттары»

Кт 1051 «Банктің Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі корреспонденттік есепшоты»

Немесе

Кт 1052 «Банктің басқа банктердегі корреспонденттік есепшоты»

3. Есеп айырысуды жүзеге асырғаны үшін банк комиссиялық ақы ұстайды:

Дт 2203 «клиенттердің ағымдағы есепшоттары»

Кт 4601 «банктің аударым операциялар бойынша көрсеткен қызметі үшін есептелген комиссиялық кірістер».

     Төлем-талап  тапсырмасы – қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп айырысу және тиеу құжаттары негізінде жеткізілген  өнім, орындалған жұмыс, көрсетілген  қызмет келісімі бойынша құнын төлеу туралы бенефициардың жөнелтушіге берген талабы.

      Төлем-талап  тапсырмасын бенефициар бланкке  жазып бенефициар банкіне немесе жөнелтуші банкке тізіліммен бірге  ұсынады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, екі данада. Бенефициар төлем-талап тапсырмасын қабылдай отырып, өзіне инкассалаушы банк міндеттемесін алады.

      Инкассо – банк өз клиентінің тапсырысы  бойынша және есеп айырысу құжаттары негізінде ақша аударушыдан оған тиесілі ақша сомасын алып, бұл соманы клиенттер есебіне аудару ісі жүргізілетін операция. Инкассалаушы банк міндеттемесі төлем-талап тапсырмасын инкассаға алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданыстағы заңдылық негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассалаушы банк өзіне келесі міндеттемелерді қабылдайды:

• Төлем-талап тапсырмасын төлемге немесе акцептке кезекті ұсыну;
• Бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы төлем-талап тапсырмасын қайтару туралы хабарлама жолдау;
• Төлем-талап тапсырмасының орындалғандығы туралы бенефициарға хабарлау.

Тиісті  міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассалаушы банк төлем-талап тапсырмасын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей қызметтің орындалуын анықтайды. Инкассаға инициатордың инкассалаушы банктің төлем-талап тапсырмасын алғаннан кейінгі келесі операциялық күні ағымында жүргізіледі және оны инкассаға қабылдау кезінде тізілімнің барлық данасына күні және түсу уақыты қойылады. Ал жөнелтуші-банк аталған құжатта төлем-талап тапсырмасын алған күні мен алу уақытын белгілейді. Жөнелтуші-банк құжатты тіркеп, акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды. Бұл кезде ол жөнелтуші банкке түскен күннен бастап үш күн ішінде банкке төлем-талап тапсырмасын ұсынуға міндетті. Төлем-талап тапсырмасы тек жөнелтуші шотында ақша болған жағдайда ғана қабылданады.

     Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем-талап тапсырмасы акцептеледі. Жөнелтушінің төлем-талап тапсырмасының акцептеуді талап етпейтін төлем-талап тапсырмасынан басқалары соңғының аталған талаптарға сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді. Ақша жөнелтушінің акцептсіз төленетін төлем тапсырмасымен акцептелген құжаттар бойынша баланстан тыс есеп жүргізіп және оларды корреспонденттік шотқа кезекті төлем және аударым үшін ақша түскенге дейін сақтауға міндетті. Бұл кезде Қазақстан Республикасының заң актілерінде қарастырылмаған болса, жөнелтуші-банк өзара келісімге сәйкес ақша жөнелтушісіне айып немесе өсімақы төлеуге міндетті. Жөнелтушіде ақша сомасы жеткіліксіз немесе болмаса, алушы-банк төлем тапсырмасын ақша жөнелтушінің банктік шотына оларды орындауға жеткілікті ақша сомасы түскенге дейін сақтайды. Төлем-талап тапсырмасын толық немесе жартылай төлеуге келісім білдірілген жағдайда, жөнелтуші оның барлық данасын банктік шотты жүргізуге өкілетті тұлғалар қолы және мөртаңбасымен рәсімдейді және оны қызмет көрсетуші банкке жолдайды, оның:

• Бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және операция аяқталған соң банктің құжаттарына орналастырылады;
• Екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;
• Үшінші данасы тауар, көрсетілген қызмет, орындалған жұмыс үшін төлем жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде тиеу құжаттарымен қоса жөнелтушіге  қайтарылады.

   Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушінің келісімінсіз оның шотынан ақша алу жүргізіледі, бұл кезде икассолық өкім деп аталатын құжат қолданылады, сондай-ақ салық қызметі және кеден ұйымдарының инкассолық өкімі қолданылады. Ақша жөнелтушінің банкіне ақша өндіріп алу туралы сот анықтамасы қаулылрының , шешімдерінің, өкімдерінің, аталған өндіріп алуды сендіретін сот бұйрығы немесе көшірмесі, атқарушы парақтар және бұйрықтарға қоса инкассолық өкім ұсынылады. Салық қызметі органдары мен кеден органдарының инкассолық өкімі ұсынылмайды. Бұл талаптарды Ұлттық банк бекітеді.