Ауылшаруашылығы инновацияны енгізу арқылы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету

2014 жылы лизингтік келісімдер көлемін 2-есеге көбейтуді көзделіп отыр. Аталған компаниялардың негізгі талап ететін заңдық және бухгалтерлік құжаттары жалпы ұқсас, бірақ кейбір ерекшеліктер бар: аванстық төлемнің көлемінде, пайыздық ставкаларында, лизингтік обьектінің минималды және максималды  құнының көлемінде.Көпшілік компанияларда лизингтік келісімдер 40-350 мың $-ға дейін түрленуі мүмкін, ал бірқатар компаниялар ірі келісімдерді ( 2-4 млн.$ дейін) қаржыландырады. Лизингтің жылдық пайыздық ставкасы 18-22 %  құрайды. Аграрлық саланы қолдау мақсатында мемлекеттік субсидия алатын кейбір компаниялар, ауыл шаруашылық секторы үшін біршама төмен ставкалар қолданылады. Халықаралық қаржы корпорациясының жорамалы бойынша лизингтік нарықтың кеңеюі коммерциялық лизингтік компаниялардың жылдық пйыздық ставкаларын 15-17% дейін төмендетеді. Яғни  Ресейлік лизингтік ставкаларына сәйкес келеді. Халықаралық қаржы корпорациясының жүргізген зерттеуі бойынша 2005, 2006 жылдары Қазақстанның лизингтік секторы кеңейіп 500-600 млн. $-ға көбейеді деген жорамалы бар. Лизингтік нараықта көптеген жаңа компаниялар құрылып, банктер лизингтік келісімдерді тікелей қаржыландыра бастайды. Қазақстанның лизингтік саласының дамуы басқа Орта Азия елдерінің көрсеткіштерінен кем емес, тек жасалған лизингтік келісімдер көлемі бойынша Өзбекстаннан кейінгі орында. Бұрынғы постсоциалистік    елдермен салыстырғанда еліміздің заңдың актілері  лизингтің дамуына қолайлы болып табылады. Соңғы жылдары қабылданған заңдық актілер мен енгізілген өзгерістер лизингтік қызметтің қарқынды дамуына мүмкіндік жасап отыр.

  Азаматтық –құқықтық   реттеу. ҚР лизингтік операцияларын азаматтық құқықтық реттеу 1999 жылы қабылданған. Азаматтық кодекстің 29 бабы «Мүліктік қарыз» бойнша  және 2000 жылы шілдеде қабылданған ҚР «Қаржылық лизинг» туралы заңымен реттеледі. Азаматтық кодекске  2004 жылы 18 наурызда өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Лизинг анықтамасы. Заңға  сәйкес қаржылық лизинг (бұдан бұлай  лизинг) – инвестициялық қызметтің  бір түрі, лизинг беруші сатушыдан  жабдықты лизинг алушыға кәсіпкерлік  мақсатта уақытша пайдалануға 3 жылдан кем емес  және белгілі белгілі  бір төлем негізінде. Лизинг затын  келісім бойынша  лизингке беру келесі талаптардың біреуіне болса да жауап  беруі керек:

• лизинг затын лизинг алушының меншігіне беру немесе келесім шартта белгіленген баға бойынша лизинг алу құқығын беру.
• лизинг мерзімі лизингке алынған заттың пайдалану мерзімінің 75%-нан асуы қажет.
• жалпы лизинг мерзімі үшін төлемдердің ағымдағы құнының 90%-нан асуы қажет.

Халықаралық лизинг. Заңда  көрсетілгендей халықаралық лизинг болып табылады, егер лизинг беруші немесе лизинг алушы тұлғаның біреуі ҚР резиденті болмаған жағдайда. Халықаралық  лизингті валюталық реттеу заңнамаға  сәйкес, лизинг затын еліміз территориясына лизинг алушымен – ҚР резидентімен кіргізген жағдайда 100 мың $ эквивленттен асса және 180 күннен асатын келісім жасаса, онда ҚР Ұлттық банкінде тіркеуге тұруы тиіс.

Қайтара лизинг. Заңда қарастырылғандай лизинг келісмі бұзылған  немесе мезімі біткен жағдайында, лизинг затын  қайталама лизингке беру мүмкіндігі бар. Қайтара лизингке берген жағдайында , лизинг беруші сатушыны жазбаша ескертуі керек. Онда лизинг заты жаңа лизинг алушыға  берілгені жөнінде және берілген уақыт мерзімі көрсетілуі тиіс. Қайтара  лизингте сатушымен мен лизинг заты, лизингке берушімен таңдалған болып  есептелінеді.

Лизингтік төлемдер. Заңда  анықталғандай лизингтік төлемдер кезеңдік төлемдер ретінде, лизингтік  келісім шарт мерзіміндегі жалпы  лизингтік төлемдер жиынтығын  көрсетеді. Бұл төлемде лизинг затының келісім  шарт жасау кезіндегі құны мен лизингтік келісім шарт 2009 жылдан бастап ҚР барлық банктері қаржылық есептің халықаралық стандарттары бойынша жұмыс жүргізіп жатыр. Бүгінгі таңда ҚР Қаржылық жүйесі дамыған, ашық және мемлекеттің аралсуынан қорғалған.

Елімізде дамыған қаржы  нарығымен зейнетақы жүйесі жұмыс  жасайды. Ал банктік жүйеміз халықаралық  банктік қызмет  стандарттарына жауап береді. 2010 жылдың  1 қаңтарындағы көрсеткіштер бойнша еліміздегі 35 банк қызмет жасайды, оның 3 мемлекеттік және 15 шет елдік қатысушыларымен құралған . Банктердің меншікті капиталының жиынтығы 38.6% өсіп, 223,4 млрд. тенгені құраған (валюталық эквиваленті 1,5 млрд. $ асады)

Банк активтерінің жиынтығы 39,3%-ға өсіп, 1,6 трлн. тенге( валюталық  эквиваленті- 10,9млрд$) .

Қазақстан лизингтік қызмет нарығы  2000 жылдан дами бастады. Жасалған лизингтік келісімдердің негізгі  бөлігі мемлекеттің 100 %  қатысуы  мен құрылған «Қазагрофинанс» компаниясына тиесілі еді. Бұл компания ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешу мақсатында «Агро азық-түлік» бағдарлама аясында Үкіметпен құрылған еді. (кесте 7 бетте)

Қазақстандық коммерциялық банктер лизингтік қызметпен  айналысу үшін, бөлек лизингтік компания құру арқылы жұмыс жасағанды жөн  санайды.

Бүгінгі таңда Қазақстанда 20 –ға жуық лизингтік компания жұмыс  жүргізіп жатыр, оның 8-гі жергілікті банктердің еншілес компаниялары болып табылады.  Олардың үлесіне еліміздегі лизингтің 51% -дан көбі тиесілі, ал 26 % «Казагрофинанс»  компаниясының еншісінде. Негізгі  құралдарға жасалған жалпы инвестицияның  құрамында лизинг 1% ғана құрайды. Бұл 2002 жылмен салыстырғанда 4 есе жоғары

1-кесте. Негізгі құралдарға  жасалған инвестиция бойынша 

Лидингтік келісім мөлшері орташа есеппен  2009 жылы 168,9 мың $ құраған, лизингке берілген мүліктің ең төменгі құны 1,4 мың $ болған. Ал лизингке берілген мүліктің сол кездегі максималды құны 5,873 мың $  тең болды.

Проценттік ставкалары. Атап кетуіміз керек 2008-2010 жылдары дизинг нарығында пайыздық ставкаларының төмендеуі байқалады.

20010 жылы минималды пайыздық ставкасы 19 % , ал  2010 жылы  нарықта жаңа ойыншылардың көбейуі мен бұл пайыздық көрсеткіш 17,5 %-ға төмендеді. Сонымен бірге максималды пайыздық көрсеткіш 2008 жылмен салыстырғанда 2010 жылы 22-18 % төмендеді.

Лизингке берілген мүлік  құны мен мерзімі. Лизинг келісім  мерзімдері бойынша негізінен 3-4 жылдық келісімдер жасалған( Казагрофинанс  пен Астана финанс компанияларын  қоспағанда, өйткені  олардың ауыл шаруашылық техникасын 6-7 жыл мерзімге лизингке берілген) . 2010 жылы орташа лизингтік келісім 133,1 мың $ болып, 2009 жыл көрсеткіштерімен салыстырғанда 13% жоғарлаған. Өткен жылы лизинг затының минималды құны 500$ құраса, максималды құны 4 млн.$ болды. Лизингтік компаниялар клиент бизнесінің түрлеріне ешқандай шектеу қоймайды. 2010 жылдың соңғы көрсеткіштері бойынша лизингтік компания клиенттерінің 95% шағын және орта бизнес кәсіпорындары құрайды. Лизингтік келісімдерді негізгі қаржыландыру көздері коммерциялық банктердің кредиті лизингтік келісімдердің 85% құрайды. Ал қалған бөлігі өз қаражаттары мен қаржыланады.

2.2. «Алекс» ЖШС  –ң шаруашылық қызметін және  лизинг пайдалану тиімділігін  талдау

Алекс жауапкершілігі шектеулі серістігі негізінен минералды  табиғи экологиялық тазу су шығарумен  айналысады. Шығарған өнімдері көптеген халықаралық сертификаттарға ие.

Кесте 2. 

«Сарыағаш» ЖШС-ң   2009-2010 жж. негізгі  техника экономикалық көрсеткіштері

Ескерту:«Сарыағаш» АҚ мәліметтері негізінде құрастырылған.

Жоғарыда келтірілген  көрсеткіштер арқылы кәсіпорынның істеп  жатқан жұмыстары тиімді ме, әлде тиімсіз  бе екенін анықтай аламыз. Егер тиімсіз  болса, оған қандай іс шараларды жүзеге асыруға болатындығын анықтауымыз  қажет. Яғни кәсіпорын қызметінің тиімсіз  болуына әсер еткен факторларды  жою. Осы бөлімде ең  1- кестеде  көрсетілген негізгі көрсеткіштерді талдап, оның өсуі мен төмендеуінің негізгі себептерін анықтап білуге тырысамыз.

Кестені қарастыратын балсақ 2 жыл бойынша мәліметтер арасында біршама айырмашылықтардың бар  екендігін байқаймыз.

Еді сол өзгерістердің  себебін анықтап талдап шығуға тырысайын.

1-ші көрсеткіш - өткізілген  өнімнен түскен табыс деп аталады,  және ол 2008 жылы 6020639 мың тг. құраса, 2009 жылы 6103870 мың теңгеге дейін көтерілген  оның себебі   2009 жылы тауар шығару   келісімі ұлғайғаны және жаңа  технологияларды қолдану арқылы өнімнің өзіндік құны  төмендеп отыр.

2-ші көрсеткіш өткізілген  өнімнің өзіндік құны.  Базалық  жылы ол  5114009 мың теңгені құраса,  есепті жылы бұл көрсеткіш  49833124 мың теңгеге дейін төмендеп  отыр. Өзіндік құнның төмендеуінің  себебі жаңа технологияларды  қолднуы болуы мүмкін.   Сонымен   қатар  шикізатқа,  электорэнергиаға  кететіншығындардыт  төмендеуі   де  әсер  етуі  мүмкін.

          3-ші  көрсеткіш – бұл  жалпы   табыс.  2009-жылы    906630 мың теңге болған  болса,  2010  жылы  913453 мың теңгеге жеткен.  Базалық жылмен  салыстырғанда 6823 мың теңгеге өскен. Жалпы табыстың  өсуінің негізгі себептерінің  бірі  өнімді  шығаруға  кеткен  шығындарды  азайтуы,  өткізілген  өнімнен түсенн  табыстың  өсуі  болуы мүмкін. 

          4-ші  көрсеткіш-кезең  шығындарына   тоқталатын  болсақ,  бұл  көрсеткіш   есепті  жылы  443919 мың  теңге   болған  болса,  базалық  жылы  421312 мың  тнңгеге  дейін   төмендеп  отыр. Есепті  жылы  шығындар   22607 ымң теңгеге дейін төендеп отыр.  Оның  себебі  2010 жылы  әкімшілік шығындар  және  пайыздар  бойынша шығындардың төмендеуі болуы мүмкін.

          5-ші  көрсеткіш – негізгі   қызыметтен  түскен  пайда.  Бұл   көрсеткіш  бойынша  есепті  жылы  базалық  жылмен  салыстырғанда   пайда 1,13есе, яғни 62003 мың  теңгеге   өсіп  отыр.  2009 жылы  негізгі қызметтен түскен  пайда 462711 мың теңге болса,  2010 жылы  524744 мың теңге ге  жетіп отыр.  Себебі  табыс өсіп  отыр.

        6-щы  көрсетеіш  таза  пайдй  деп   аталады.  Кестеден  көріп  отырғанымыздай  базалық  жылмен  салыстырғанымызда,  есепіт  жылы  таза  пайда  1,01есе   өсіп  яғни  ауытқушылық  4776 мың   теңге  құрап  отыр.Бұның   негізгі  себебі  өткізілген  өнімнен  түскен  табыс  пен   жалпы  табыс  2010 жылы  өсіп  отыр