Қаржылық бақылау: теория және тәжірибе

Батыс Еуропада мемлекеттік қаржылық бақылаудың екі негізгі жүйесі орын алып отыр:

1. Қаржылық бақылаудың әкімшілік органдарының жүйесі.
2. Қаржылық бақылаудың соттық органдарының жүйесі.

Қаржылық бақылаудың жоғарғы органдарының құрылымдарын талдай отырып, дамыған елдердегі ұжымдық органдарының Шоттық палатасының құрылымдары бірдей болып келетінін естен шығармау қажет. Шоттық палатаны Төраға басқарады. Палатаның мүшелері Төраға, оның орынбасарлары және мүшелерінің саны анықталған болып табылады. Шоттық палаталар едәуір санды жұмысшылар мен көмекші қызметкерлермен қамтылған. Заңда Шоттық палаталар саны белгіленбейді.

Шоттық палаталардың құрылуы кезінде 3 негізгі үлгіні ерекшелейді:

1. Парламенттік үлгі палатасының құрамы, бірінші кезекте оның төрағасын анықтауда қатысады. Венгрия мен Польшада қаржы органдары осылай құрылады.
2. Парламенттен тыс үлгі бойынша үкіметтің ұсынуымен Президент (Греция мен Португалияда), немесе үкіметтің өзі (Франция) жоғарғы қаржы бақылау органының төрағасы мен оның орынбасарын тағайындайды.
3. Аралас үлгі қаржылық бақылауының жоғарғы органдарының құрамын белгілеуде парламент пен президенттің бірге қатысуын қарастырады(Австрия, ФРГ, АҚШ).

Шет мемлекеттердің заңдары  жоғарғы қаржылық бақылау органдарының ішкі құрылымын бөлшектеп қарастырады.

Шоттық ведомствоның құрылымдық бөлімшелері жөніндегі ережелер инспекциялардың, бөлімдердің, министрліктер, ведомстволар мен федерация объектілерінің әкімшілік басшыларымен өзара қатынас басқаруларының құқықтарын бекітеді.

Бақылау органының басшысына  мемлекеттік қызметкерлерге таралатын жеңілдіктер мен артықшылықтар беріліп, олар жоғарғы мемлекеттік шенеуніктердің қатарына кіреді. Әдетте, егер палата соттық сипаттағы органдар қатарына кірсе, төраға сотық қолсұқпаушылық пен тәуелсіздікке ие болады.

Дамыған елдердің мемлекеттік  бақылау органдарының құрылымы орталық және перифериялық буындардан тұрады. Бұл орындарда бақылау басқармалары, бюролар, посттар, т.б. орналасқан. Мысалға, АҚШ-та 15 аумақтық бюро қызмет жасайды, яғни 3 штатқа біреуден Ұлыбританида болса, мемлекеттік бақылаудың перифериялық аппаратын ірі мемлекеттік тапсырыстардың, жабдықтау базалары, әскери округтар мен кәсіпорындар орналасу жері бойынша бақылаушылар тексереді.

Батыс елдерде бақылау  ведомствосының басшысы ұзақ мерзімге немесе өмір бойы тағайындалады, бақыланатындардың тәуелсіздік принципі қатаң сақталады, мемдекеттік бақылаудың қызметкерлерін жоғарғы жалақымен, үкметтен заңды және материалдық тәуелсіз болуды қамтамасыз етеді. Бақылау-ревизиялық органдарының басшыларын парламент парламентарийдің өздерінің өкілеттік мерзімдеріне қарағанда ұзақ мерзімге тағайындалады.

Өз кезегінде мемлекеттік  бақылау органдары барлық алдыңғы  қатарлы елдерде құрылған бюджеттік-бақылау  парламенттік комиссияларына есеп бермейді.

Дамыған елдердің көбісінде  мемлекеттік бақылау қарамағында ғылыми-зерттеу орталықтары құрылған. Олар өз және шет елдегі бақылау ісін зерттеп, бақылау қызметін жетілдірудегі өз ұсыныстарын жасайды. Мысалы, Канадада тиімді бақылау жөніндегі зерттеу институты, АҚШ-та Бақылау-зерттеу институты құрылды.

Бақылау қызмеркерлерінің өз бетімен жетілдіру процессі бірқатар мемлекетте қалыптасқан қызмет бойынша өсу жүйесін ынталандырады. Қызмет баспалдағының 25 иерархиялық сатысы белгіленген.

 

 

 

 

3-Бөлім. Экономикасы транзитті елдердегі мемлекеттік қаржы

бақылауын ұйымдастыру

 

3.1. Қаржы бақылауының  жалпы мемлекеттік жүйесі

 

Экономиканы нарық қатынастарына  енген кезде қаржы бақылау  жүйесі күрт өзгереді. Жаңа экономикалық қарым-қатынастарға әртүрлі келісімшарттар мен қаржылық операцияларды жиі  тексеру тән емес. Жалпы тексеру дұрыс нарықтық қатынастарға тежеу болады. Транзиттік экономикаға ауысу кезеңінде, мүлік ауысуының формалары мен тәсілдері орнықпағандықтан, баға ырықтандырылуы, шаруашылық еркіндігі, экономикалық жағдайдың айқындалмауы салдарынан қаржы ағымын қоғам мүддесіне сай бақылау және сол салаға бағыттау қиындық тудырады.

Бұндай жағдайларда  қаржы тәртібін, қаржылық заңдарды бұзу орын алады, мемлекеттік мүлікті  пайдалану саласында кемшіліктер  көбейеді. Осыған байланысты қаржылық бақылау мұндай кемшіліктерді болдырмауға тосқауыл болуы керек.

Субъектілерге байланысты қаржы бақылауы мына түрлерге бөлінеді:

1, Жалпымемлекеттік бақылау  қандай объект болмаса да оның  ведомстволық бағынуы және мүлік  түріне қарамастан бақылау қолданылады.

2. Барлық мемлекеттік  органдар қаржы бақылауын жыл сайын мемлекеттік бюджетпен орындаудың процестері сессияда қараған кезде қадағалаййды.

3. Үкімет, жергілікті  әкімшілік аппараттары тек қана  өздеріне бағынышты органдардың  бақылау жұмысын қадағалаумен  қатар өздері де қаржы бақылауын  жүргізеді. Үкімет мемлекеттік бюджеттің құрастырылуы және оны орындауын қадағалайды, мемлекеттік қаржы саясатын жүргізеді. Өздерінің өкілеттігіне сәйкес жергілікті органдары да қаржы бақылауын жүргізеді.

4. Ведомстволық қаржылық  бақылауы өз құқығына байланысты  бөлек министрлікке, ведомствода өз қарамағына кіретін мекемелерге, кәсіпорындарға жүргізіледі.

Ведомстволық бақылаудың негізгі міндеттеріне жоспарды орындауды  қадағалау, материалдық және қаржы  ресурстарын үнемді пайдалану, мүлікті  сақтау, бухгалтерлік есепті дұрыс жолға қою, ревизиялық қадағалау жұмысының жағдайы, жауапсыздық, шығындау және басқа да артықшылық фактілерін болдырмау жағдайлары кіреді.

5. Ведомстволық бақылау  аясына сәйкес ішкі шаруашылық  бақылау жүргізіледі, нақтылы  өндрісте, қоғамдық ұйымдарда, мекемелерде жүргізілетін бақылау. Бұл бақылау функциясы күнделікті жүріп жатқан қаржылық-шаруашылық негізінің мүддесі. Бұл бақылау өндірістегі бірінші буынның жауапкершілігін арттыру үшін, оларда шаруашылық формаларын тиімді пайдалану, қаржы тәртібін бұзушылыққа апаратын жағдайларды болдырмау үшін қажет.

6. Қаржы бақылауын  өткізу мерзіміне байланысты  ол алдын ала, одан кейінгі  тексеру болады. Бұл тексеру формалары  көптеген тексеру органдарының  қызметіне тән. 

6.1. Алдын ала қаржы  бақылауы ақша қорларын құру, бөлу және қолданудың алдында жүргізіледі, сондықтан ол қаржы тәртібін бұзуды болдырмау үшін маңызы зор.

6.2. Ағымдағы қаржы  бақылау – бұл бақылау ақша  операциялары жүріп жатқан кездегі  бақылау.

6.3. Кейінгі қаржы бақылау  – қаржы бақылау операциясы  болғаннан кейінгі бақылау.

7. Аудиторлық бақылауға  – келісімшарт арқылы қаржы  және шаруашылық саласын тексеру  жатады. Бұл тексеру келісімшарт  жасаған тәуелсіз аудиторлық  фирма мен өндірістің, компанияның,  банктің, сақтандыру фирмасының  қожайындары арасындағы шарт арқылы жүргізіледі.

 

 

Аудиторлар және аудиторлық фирмалар өз қызмет барысында заң  талаптарымен және де басқа құқық  актілерін қолданып жұмыс істейді. Басқарушылық аудит жүргізу барысында  қорытынды жазуда, сол сияқты үшінші басқа жақты тексергенде ешкімге тәуелді емес.

Аудит мына төменгі саты бойынша жүргізіледі:

1. Жоспарлау (тараптардың әрекетін ішкі жүйелеу;).
2. Аудит объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау;
3. Аудит және оны жүргізу үдерістері бағдарламасын дайындау.
4. Бақылаудың жүйелерін тексеру және тестілері.
5. Аудитті жүргізу.
6. Аудиторлық есептілікті қалыптастыру.

Аудитті жүргізу барысында  негізгі дәлелдерді беретін, есептің  толықтығын, дұрыстығын және жеткіліктігін  анықтау үшін, сол сияқты деректердің  бағасының, есептің дұрыстығын анықтау  үшін негізгі заңдылықтар анықталады.

Қылау функциялары халықтың экономикалық шаруашылық қызметінің барлық саласына таралады.

Қазақстан Республикасында  қаржылық бақылауды ұйымдастыру  түрлеріне байланысты: жалпымемлекеттік, муниципалдық, ведомстволық, қоғадық, тәуелсіз және меншік иесінің бақылауы болып бөлінеді.

Қаржы бақылауының тиімділігі, көбінесе, оны дұрыс ұйымдастырумен анықталады: бақылаудың субъектілерін  нақтылы анықтау, олардың құқықтары  мен міндеттері, қаржы бақылакын  жүргізудегі олардың формалары  мен әдістерінің үйлесуі.

Жалпымемлекеттік қаржы  бақылауының мемлекеттік билік  өкілдері: Президент, Президент аппараты, Парламент, Үкімет, жергілікті өкімет органдары, жергілікті әкімшілік органдары.

Республикалық бюджеттің  орындалуын сырттай бақылайтын мемлекеттік  орган – Есеп Комитеті, ал жергілікті бюджетті сырттай бақылайтын орган – мәслихаттың ревизиялық органдары.

Құқықтық мемлекет құру концепциясына сай қаржы бақылауын  жүргізу үшін заң қабылдайтын  органдардың ролі күшейеді. Сондықтан  бақылаудың субъектісі ретінде Қазақстан Республикасының Парламентінің қызметі ерекше және бақылау түрі – Парламенттік бақылау болады.

Қазақстан Республикасының  Парламентінде арнайы жұмыс екі  палатада, Сенат пен Мәжілісте  экономика, қаржы және бюджет комитеттері  болады. Бұл органдар заң талқылау кезінде, алдын ала қарау және өздеріне сай палаталардың құзіретіне жататын сұрақтарды дайындауды, қаржы және бюджет саласында мемлекеттік бюджеттің жұмсалуын қадағалап, бақылау жасайды.

Парламенттің қаржылық-бюджеттік  сұрақтар бойынша эксперттік бағалар мен қорытындыларына шешім қабылдау үшін арнайы орындарға және Қазақстан Республикасы үкіметіне жібереді.

Республика Президентінің  қаулылары, жарлықтары мен үкімдерін  орындауды ұйымдастыратын бақылауды, бекітілген актілерде тұлғалардың  талаптарды орындау жауапкершілігін күшейтуде Президент Аппаратында бақылаудың ұйымдық бөлімі бар. Жалпы Президент Аппараты министрліктер, ведоствалар, жергілікті әкімшіліктер мен басқа да мемлекеттік басқару органдарының қызметтерін бақылауды жүзеге асырады. Аппарат нықталған кемшіліктер мен қылмыстарды жоюда қабылданған шаралар турал Президентке ақпарат береді, тұлғаларды актілерін бұзғаны үшін жауапқа тарту туралы ұсыныстар жасайды, анықталған қылмыстар мен олардың себептері және Президент актілерін орындамау жағдайларын Үкіметке, әкімшілік төрағаларына және басқа да мемлекеттік басқару органдарына қарастыруға кіргізеді. Өз қызметтерін орындау барысында Президент Аппараты қажетті ақпараттарды тексеретін органдардың басшылары мен қызметкерлерінен алуға құзыры бар.

Қазақстан Республикасы Президентіне бағынышты республикалық бюджет бақылауын орындайтын елеулі мемлекеттік орган – Есеп Комитеті болып табылады. Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Конституциямен «Республикалық және жергілікті бюджеттердіңң бақылауын орындау туралы» заңмен және басқа да нормативтік-құқықтық актілермен анықталады.

Есеп Комитетінің функциялары  мыналар:

1) Қазақстан Республикасының  заңдарының және республиканың  бюджет туралы нормативтік актілердің  орындалуын бақылау.

2) Республиканың бюджетін  орындауымен байланысты мемлекет басшысының талаптарын орындау.

3) Республикалық бюджетке  қаражаттардың түсуін және олардың  заңды жұмсалуын бақылау.

4) Мемлекеттік бағдарламаларды  орындау және мемлекеттік қажеттіліктерді  қаржыландыру үшін бөлінген республиканың бюджет қаражаттарының дұрыс жұмсалуын бақылау.

5) Қазақстан Республикасының  Парламентіне республикалық бюджеттің  орындалуы туралы есепті қарастыруға  ұсыну.

Қазақстан Республикасы Үкіметі бақылау аясында кең  ауқымды құқықтарға ие. Ол атқарушы органдардың жүйесін басқара отырып, министрліктер, ведоствалар, әкімшілік – территориялық атқарушы органдардың құзіретіне кіретін барлық сұрақтар шеңберінде басшылар мен олардың қызметтерін бақылауды жүзеге асырады, Президент актілері мен заңдардың және де өз қаулылары мен үкімдерінің орындалуын бақылайды. Үкімет Республиканы дамытуда индикативті жоспарларды құру мен  қарстыру процестерінде экономика, салалар, аймақтар, инвестициялық қызметтердің басты бағыттарының секторлары мен сфералардың даму бағдарламаларына алдын ала бақылауды жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі мен Халық банкі жалпы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдарға жатады.

Қаржы Министрлігі, жергілікті қаржылық және салық органдары әлеуметтік – экономикалық және шаруашылық сфералардың барлық салаларында тексерулер жүргізеді. Олар тәртіптің жоспарлы, сметалық және қаржылық сақталуын, түскен табыстардың дұрыс есептелуінің толықтығы мен уақыттылығын, мемлекеттік қаражаттарды жұмсаудың заңдылығы мен мақсаттылығын, бухгалтерлік және салық салу есебінің дұрыстығын бақылайды.

Мемлекеттік бақылау  өзінің өкілеттіліктері шеңберінде Қазынашылық органдарын жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Қаржы  Министрлігінің Қазынашылығы, бұл органның негізгі міндеті республикалық  бюджеттің кассалық орындалуын ұйымдастыру, жүзеге асыру мен бақылауды бекіткен. Негізгі міндеттер мен бюджеттік тәртіпті күшейту мақсаттарын орындау барысында Қазынашылық органдар Үкіметтің қаржы ресурстарын пайдалану, қабылдау және есептеумен байланысты министрліктерде, кәсіпорындарда, ұйымдар мен мекемелерде ақшалай құжаттардың тексерілуін жүргізу құқықтарына ие.