Қаржылық бақылау: теория және тәжірибе

1. Меншік нысаны мен қаржыландыру көздері бойынша бақылау объектілерін нақты шектеу.
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық  (тәуелсіз), ведомстволық (министрлік), ішкі (шаруашылық ішіндегі) және корпорациялыққа (фирмалық) бөлу.
3. Бақылауға алынған сұрақтарды шектеу, солардың ішінен бюджет кірістері мен шығыстары қалыптасуының дұрыстығы, есептің дәлдігі, шаруашылық жүргізуінің тиімділігін жоғарлату нәтижесін анықтау және бағалау.
4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ведомстволық және шаруашылық ішіндегі құрылымдардың, сонымен қатар тәуелсіз аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың қызмет ету саласын анықтау.

Аудит тарихына сүйене отырып, оның дамуыәкімшілікпен инвесторлар арасында қарама – қайшылақтардан туындағанын көруге болады. Американдық бухгалтерлік ассоцияциясының зерттеулері бойынша, аудитке деген қажеттілікті туғызатын себептер:

а) ақпарат жасаушы (әкімшілік) пен оны пайдаланушы (акция иелері, кредиторлар, т.б. тұлғалар) арасында келіспеушіліктің болуы қате ақпараттың туындауына әкелуі мүмкін;

б) қате ақпарат негізінде  қабылданған шаруашылық шешімдер едәуір кері экономикалық нәтижелерге алып келуімүмкін;

в) алынған ақпараттың дұрыстығын бағалау мақсатында тексерілу  жүргізіледі, ол үшін пайдаланушылар меңгермеген  арнайы білім қажет;

г) көп жағдайда ақпарт пайдаланушылардың ақпараттың сапасын  бағалауға уақыты мен қаржысы  жетпейді.

Қажетті ақпаратты алу, оны бағалауда туындайтын қиыншылықтарды шеттеуде аудиторлық қызмет тікелей  қатысады. Оның басты мақсаты –  тексеру алынған ақпараттың дұрыстығы мен анықтығын анықтап, пайдаланушыға жеткізу.

Американ бухгалтерлік ассоцияциясы Комитеті есеп жүргізудің  негізгі концепциялары бойынша  мынадай анықтама берді. «Аудит –  экономикалық әрекеттер мен оқиғалар жөнінде белгілі критерийлерге  сәйкес дейгейді орнатып , мүдделі пайдаланушыларға нәтижелерді ұсынушы, объективті мәлімет бағалау мен алудың жүйелі процессі».

Классикалық түсінікте, аудит – бақыланатын кәсіпорында  қызмет етпейтін туелсіз жоғары білімді  аудит мамандарымен жүргізілетін сыртқы тәуелсіз қаржылық бақылау.

Кәсіби аудитке деген  қажеттілік көптеген жағдайларға байланысты орын алуда:

1. кәсіпкерлердің дамуы мен капиталдың өсуіне әсері;
2. ұйымдардың өзін - өзі реттеуге ынтасы;
3. экономикалық тұрақтылық және меншік иелері мен кредиторлардың қаржы салуларына кепілдік қамтамасыз ететін жағдай тудыру қажеттілігі;
4. көптеген және күрделі компаниялардың операциялары туралы мәліметті , оны пайдаланушылар өздігінен алып отыруға мүмкіндігі болмайды, осы кезде олар аудиторлардың қызметін қажет етеді;
5. қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың көп жағдайда есептік жазуларды тексеруге қажетті тәжірибесінің жоқтығы;
6. аудиторлар көмегімен алынған ақпараттың дұрыстығы мен анықтығы оны пайдаланушыларға шешім қабылдауда өте қажет;

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Аудиттің тәуелсіз қаржылық бақылауының нысаны

ретінде дамуы

 

Нарық экономикасы дамыған елдерде  қаржылық бақылау мемлекттік, ведомстволық және тәуелсіз (аудиторлық) – үш негізгі  бағытта қарқынды дамуда.

Аудит – салыстырмалы түрде біздің елімізде акционерлік қоғамдардың, серіктестіктер мен басқа да шаруашылық субъектілерінің қызметін тәуелсіз қаржылық бақылаудың жаңа бағыты. Бақылау немесе ревизиялық қызмет бұрын жүргізілмеген деген түсінік қате болып саналады. Ревизия мен аудит мағынасы бойынша жақын болса да, екеуі әр түрлі түсінік. Аудит – бақылаудың шығармашылық дамуы. Қаржылық бақылаудың нысандары мен түрлерін толықтырып отырады.

Аудит қызметі біздің түсініміздегі  экономикалық талдауға, құжаттық кешендік ревизияға, баланстың есептік бақылауы мен соттық – бухгалтерлік сарапқа тән емес. Аудиторлар өз мінддетерін жүзеге асыру барысында басқа да есептік, бақылау – аналитикалық тәжірибені қолданады. Профессор Я.В.Соколовтың айтуы бойынша ревизияның мақсаты – кемшіліктерді, залалды жою болса, аудит мақсаты – кемшіліктердіқысқарту мен залалды шектеу.

Басқарушылық аудит  – ревизия мен бақылауға қарағанда  кең мағыналы түсінік. Ол қаржылық көрсеткіштердің  анықтығын бақылаудан басқа, ғылыми негізде  рационалды кіріс көздерін кеңейту мақсатында ұсыныстар мен кепілдемелер жасаумен айналысады. Осыған сүйене отырып, көптеген авторлардың ойынша, аудит – келісімшарт негізінде, шаруашылық ішіндегі бақылау мен бухгалтерлік есеп жағдайына тексеру жүргізілетін, операциялардың заңға сәйкес жүзеге асырылуын қадағалайтын, райионалды емес шығыстарды болдырмау, ресурстарды тиімді пайдалану мен кірісті жоғарылату мақсатындағы эксперттік консультация берумен айналысатын ерекше бизнес сараптамасы.

Аудиторлық бақылау әлемдік  практикада кең қолданылады. Мұндай бақылаудың негізгі ерекшелігі – кәсіпорнынның, (акционерлер немесе кәсіпорын иелері) мемлекеттің ( салық қызметі), есеп пен есеп беру анықтығын қамтамасыз етуші аудитордың арасындағы өзара мүдделі

қарым –қатынас. Аудитор  өз қызметінде заңға, этикалық  принциптерге және өзынтасына жетекшілік етеді. Қазіргі кездегі аудиторлық бизнестегі қатаң бәсекелестік этикалық принциптер мен кәсіби стандарттардың ара қатынасы бақылау мен ревизиялардың спалы өтуіне экономикалық тұрғыда әсер етеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өздеріне басқа мекемелерден тәуелсіз аудиторды таңдай алады, өз кезегінде мемлекет бюджет қаражатын жұмсамай – ақ, бухгалтерлік есеп берудің анықтығын, яғни салық салудың дұрыс жүргізілуін бақылаудықамтамасыз етеді.

Нарықтық қатынастардың алға қарай дамуы, меншік түрлерінің көптігі шаруашылық жүргізуші субъектілерінің толық дербестігі ведомстволық қадағалаудың қысқаруы мен аудиторлық  бақылаудың қолдану салаларының кеңеюіне алып келеді. Бұл тек тиімді, сапалы және өз уақытында жүргізіліп отырған тексерулерге ғана байланысты емес, сонымен қатар зерттеліп отырған объектінің қызметін жақсартуға бағытталған нақты кепілдемелер жасау дайындығына да байланысты. Кез келген қызмет жасаудың жаңа саласы сияқты басқарушылық аудит те концептуалдық негіздер, методикалық пен ұйымдастырушылық нысандарды қажет етеді.

Қазақстан Республикасында  аудиторлық қызметтің жетілдіруіне Ант берген бухгалтерлердің ассоцияциясы (АICPA) , Өкілетті қоғамдық бухгалтерлердің  ассоцияцисы  (AAPA), Аудиторлық тәжірибе бойынша кеңес (APC), Ант берген бухгалтерлердің ассоцияциясы (ACCA), Шотландияның Ант берген бухгалтерлер институты (ICAS) сияқты халықаралық мамандырылған ұйымдар өз көмегімен тигізуде.

Сонымен бірге басқарушылық аудит  пен басқа да сыртқы бақылау нысандары  кәсіпорын иелері атқаратын тікелеі, яғни, ішкі немесе шаруашылық ішіндегі бақылауды ұйымдастыру шараларын, т.б. міндеттерді ығыстырмау керек. Ішкі аудиторлар ішкі есеп беру бақылауын, сыртқы аудиторлар, сол сияқты сыртқы қаржылық есеп беру бақылауын қамтамасыз етеді. Ішкі аудиторлардың кәсіби әлемінде жалпыға танымал лидерлері – Ішкі аудиторлар институты (ІІА) болып табылады, оның 100 – ден аса елдерде қызмет жасайтын он мыңға жуық мүшесі бар.

Нарық экономикасы шарртарына сәйкес, шаруашылық қызмет ақша өлшеуішін, яғни қаржылық критерий қолданумен қорытылады. Сондықтан да экономикалық бақылау жүйесінде қаржылық бақылау қалыптасты. Бұл бақылаудың мазмұнына макро – микроэкономика саласындағы  өндірістік қатынастар мен өндірістік күштер кіреді.

Макроэкономика саласында мемлекеттік  қаржылы  - экономикалық бақылауды Президент немесе Парламент қарамағындағы шоттық палата жүзеге асырады. Оның объектілері - болып мемлекеттік атқарушылық және сот билігі жоғарғы органдарының сметалары, ірі ауқымды бағдарламалардағы шетел валюталық кредиттері мен инвестициялары, т.б.

Бақылау – ревизиялық аппаратары жүзеге асыратын қаржылы – шаруашылық бақылауды микроэкономикалық деңгейде, мемлекеттік қаржы бақылауының  мекемеаралық органдары, министрлік мен  ведомствалардың, корпорациялардың, түрлі  меншік пен капитал нысандары бар ұйымдар мен мекемелері жүзеге асырды.

Қаржылы – шаруашылық бақылаудың мақсаты – шаруашылық құрылымдардың  тиімді қызмет етуі мен жоғарғы қаржылы  нәтижелерге жетуіне, сондай – ақ  қаржылы – материалдық, еңбек  ресурстарының рационалды қалыптасуы мен қолдануына мүмкіндік туғызу.

ТМД елдері аймағында  тәуелсіз аудит институты құрудың  төртінші әрекеті жемісті болды. Белоруссияда, Қазақстанда, Ресейде, Өзбекстанда, Украина мен т.б. елдерде аудиторлық қызметі реттеу туралы нормативтік  – құқықтық актілері қабылданды.

 

Халықаралық тәжірибеде назар аударатын болсақ, аудитордың қызметі арнайы екі нормативті – құқықтық топтарға бағынады:

• мемлекеттің заңды актілеріне, ең алдымен, аудиторлық қызмет туралы заңға;
• аудиторлық стандарттар мен этикалақ нормаларға.

Нарық экономикасы дамыған  елдерде қаржылық бақылау органдарының ұйымдастырушылық құрылысында мынадай схема қолданылады:

1. мемлекеттік қаржылық бақылаудың жоғарғы органы парламент немесе Бас аудитор аппараты. Бұл органға мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлімін жалпы бақылау жүктелген.
2. мемлекеттің кіріс бөлімін қадағалайтын, үкімет немесе министрлікке бағынатын  - салық ведомствосы;
3. бюджет арқылы қаржыландырылатын  министрліктер мен ведомстволардағы соған сәйкес министрге немесе ведомтво басшысына бағынатын бақылау – ревизиялық бөлімшелер. Бұл бөлімшелерге бюджеттік, арнайы, басқа да қорлардың дұрыс жұмсалуының нақты бақылауы жүктелген.
4. есеп беру мәліметтерінің, баланстардың анықтығын, жүргізілетін операциялардың заңдылығын тексерумен айналысатын жіне кеңестік қызмет мемлекеттік жеке және қоғамдық құрылымдардың ұйымдарға жүктелген жауапкершілігін көрсеті келісімшарт арқылы жүзеге асыратын тіуелсіз аудиторлық бақылау.

Шет елдердегі бақылау  тәжірибесін зерттеу мен тарату мақсатында 1953 жылы үкіметтік емес ассоцияцисы – Халықаралық жоғарғы  бақылау (аудиторлық)    органдарының    ұйымы  (INTOSAI) құрыды. Ұйымның секретериаты Венада орналасқан. Қазіргі кезде оған жеті аумақтық топтарға бөлінген 180 елдің бақылау органдары кіреді. Қазақстан Республикасы EUROSAI атты Еуропалық ұйым құрамына  1992 жылдан бастап мүше болды. INTOSAI конгрестері әр үш жыл сайын өтіп отырады. INTOSAI бақылау органдарының қызметі жайлы журнал шығарады. Бағдарламаға сәйкес семинарлар, конференциялар өтіп, үнемі тәжірибе мен стажер алмасу жүргізіледі. INTOSAI құрамында Халықаралық бақылауды дамыту орталығы қызмет етеді, оның қызметінің негізгі – бағыты бақылаушыларды дайындау мен қайта дайындау.

Нарық экономикасы шарттарында  қаржылық-шаруашылық бақылаудың рөлі арта түскен. Дамыған елдердің барлығында кәсіпкерлікті қаржылық мемлекеттік бақылау жүйесі қалыптасып, ілгері дамуда. Мемлекеттің құрылымы ерекшелігінің нысандары мен ұлттық әдет-ғұрпына байланысты олар әр түрлі ұйымдастырылған. Соған қарамастан, шет мемлекеттердегі бақылау-ревизиялық қызметтердің жұмысы мен ұйымдастырылуы көпжылдық жасалынған тәжірибеге сүйене отырып, жалпы принциптерге негізделгенін атап кету қажет.

Мемлекеттік қаржының жұмсалуын  бақылайтын арнайы парламенттік институттар  барлық елдерде де өз қызметін атқарады. Мысалы, АҚШ-та – Бас бақылаушының басшылығындағы Конгресстің Бас бақылау басқармасы, Ұлыбританияда – Бас ревизордың басшылығындағы Ұлттық ревизиялық кеңес, Канадада – Бас бақылаушы, Индияда мемлекеттік есеп беру, бюджеттік болжаудың парламенттік комитеттері, мемлекеттік кәсіпорындар жұмыстары жөніндегі комиссиялар, Финляндияда – 5 мемлекеттік ревизорлар, ал ФРГ, Франция мен Венгрияда – Шоттық палаталар.

Дамыған елдерде парламенттік пен үкіметтік бақылау-ревизорлық жүйелер параллельді және біруақытта бір-бірімен тығыз байланысты қызмет жасайды, парламенттік жүйенің үкіметтікті басқаруы сөзсіз. Шет елдердегі бақылау – ревизиялық органдар мемлекеттік қаржының жұмсалуы мен мемлекеттік мүліктің пайдалануын назар сала қадағалайды.

Осы міндеттерінің шегінде  олар министрліктердің, ведосстволар ен басқа да басқарушылық органдардың қызмет атқаруына, мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асуына кеткен шығындарды бақылап, мемлекеттік тапсырыстарды орындау жөніндегі жекеменшік фирмалардың өндірістік – шаруашылық қызметін тексереді.

3. Дамыған елдердің бюджеттік-қаржылық бақылау

органдарына сипаттама

 

 Бюджеттік-қаржылық бақылау органдары – дамыған елдердің кез келген қаржылық аппаратының бөлігі. Олар көптеген елдердің конституциясында қарастырылғандай, мемлекеттік бюджеттің атқарылуына бақылау функцияларын орындайды. Жоғарғы қаржылық бақылаудың жалпы функциясы ұйымдастырушылық – құқықтық нысанға тәуелсіз барлық ревизиялық органдар арасында аталған функциялар мен міндеттерді бөлу. Шет мемлекеттердің жоғарғы қаржылық органдарының негізгі міндеттері:

а) мемлекеттік бюджеттің атқарылуына бақылау (Венгрия, Италия, Португалия, Франция);

б) мемлекеттің кірістері  мен шығыстарын бақылау (Болгария, Греция, ФРГ);

в) мемлекет органдарының қаржылық қызметіне бақылау жасау (Австрия, Польша, АҚШ).

Бюджеттік-қаржылық органдардың  ұйымдастырушылық құрылымының негіздері, олардың қызметінің құқықтық нормалары, құрамы мен құралу ережелері, құрылым басшылапының жауаптылығы мемлекет Конституциясында бекітілген.

Мемлекеттің қаржылық бақылау  органдарының құқықтық ережелеріне  – барлығы да негізгі заңға негізделіп жүзеге асырылады, есеп беруші және бақылаушы мемлекеттің билік органдарымен құрылады, заңда көрсетілген немесе оның атқарылуына қажетті әрекеттерді жасай алады. Бақылау органының заңында компетенция көлемі, негізгі міндеттер мен қызмет ету нысандары жазылған. Заң актілерінде түрлі бақылау органдарының сәйкес емес құқықтық ережелері бюджеттік бақылау органдарының бірі – ұжымдық басқаруға, ал екіншісі – дара басшылыққа негізделіп, яғни, басқарудың авторитарлық моделін сипаттайды.