Мемелекеттік бюджет

Дербес салық  жүйесi  үшiн 11 жыл деген көп  мерзiм емес. Дегенмен, осы уақыттың iшiнде ол жүйе ретiнде қалыптасып үлгердi.

Жалпы, республиканың салық қызметiнiң өткен тарихын мынадай  үш кезеңге бөлiп қарауға болды:

1990-1995 жылдар салық жүйесiнiң құрылу кезеңi;

1995-2004 жылдар оның қалыптасу кезеңi;

ал 2004  жылдан бастап даму және рәсiмделу кезеңi.

Бiрiншi кезеңде  дербес тәуелсiз салық саясатының негiздерi қаланды. Кәсiпкерлiк және кәсiпорындардың дербес экономикалық саясаты қалыптасты., қоғамдағы нарық механизмiнiң негiздерiн Ѕғынуға қол жеткiзiлдi. Сол кездерде жоғары бiлiктi қызметкерлер жеткiлiксiз едi және бұл салық қатынасын реттеп отыратын қолданыстағы заңдардың жүйесiнен де (олар 14 заңнан түратын) айқын көрiндi. Тiптi салық заңының өзiнде көптеген қарама-қайшылықтар кездесiп жатты.

Сондай-ақ, аталмыш кезеңдi жаңа экономикалық қатынастардың ендi-ендi қалыптасып жатуымен және салық органы қызметкерлерiнiң сол уақыттағы экономикалық санаттардың мазмұнын жете түсiнбегендiгiмен, тiптi оны iс жүзiнде дұрыс қолдана алмағандығымен сипаттауға болады.

1992 жылы бағалардың  либералдануы, 1993 жылы  ұлттық валютаның айналысқа шығуы, жекеменшiк құқығын қолдау, инфляциялық процесс осының барлығы соңғы жылдардағы мемлекеттiк бюджеттегi өзгешелiктер мiнездемесiн алдын- ала айқындайды.

2004 жылы Қазақстанның мемлекеттiк бюджетi 2004 жылы түсiмдер прогроммасында анықталғандай 7,4 пайыз жоғары дәрежеде орындалған. 2004 жылы мемлекттiк бюджеттiң дифицитi 3,3 млрд теңге сомасында анықталды. Өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткiш айқын төмендедi және жалпы  ұлттық өнiм көлемiнiң 0,1 пайыз  құрады.

Сонымен бiрге, түсiм көлемi (598 млрд теңге) және шығын көлемi (602 млрд теңге) жалпы ұлттық өнiмде бiрдей  үлес-23 пайыз шамасында құрады.2005 жылы басында мемлекеттiк бюджет кiрiс бөлiгi шығыс бөлiгiнен артқаны байқалды. Қазақстан Республикасының қаржы министрлiгiнiң берiлгендерiне сәйкес 1.07.2005 жылы жағдайға байланысты бюджет профицитi 47,5 млрд теңге сомасында құрылды және ол берiлген кезең iшiнде жалпы ұлттық өнiм көлемiнiң 3,3 пайыз  құрайды. 2004 жылы кезеңдегi берiлгендермен салыстырғанда түсiм көлемi 41,1 пайызға көбейiп, 375,1 млрд теңгенi құрады және несиелеу есебiнен шығыстар 327,6 млрд теңгенi құрады. Мемекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiгiн құрайтын құрылымындағы сапалы өзгерiстер iшiнде 1995 жылы салық базасының реттелуiмен байланысты болған салық түсiмдерiнiң жоғарлағанын ескеру қажет. Осы кезеңнен бастап заңды тұлғалар салығының есептемесiн айқындайтын негiзi '' табыс'' емес ''салық салу табысы'' көрсеткiшi болып табылады. 1993 жылы бюджетке түскен салық төлемдерi 50 пайыз  құрады. 2004 жылы салықтан түскен түсiм  үлесi жалпы түсiм сомасының 89,3 пайыз құрады және ол өз кезегiнде өндiрiс өсiмiнiң жоғарлағанын, кәсiпорынның қаржылық жағдайының жақсарғанын, кәсiпорынның бюджетпен уақытылы есеп айырысуының дәлелi болып табылады.

 

Қазақстан Республикасының 1991-2006 жылдардағы  мемлекеттiк бюджетiнiң түсiмiндегi салық түсiмдерi,%

Сурет 1

Заңды тұлғалардан  алынатын салық  үлесi 31,2 пайызға  ұлғайды. Салық түсiмдерi құрылымында қосылған құн    салығыныың  салық үлесi тұрақты әрi жоғары болып табылады және ол 22 пайыз құрайды. 

1998 жылдан бастап  арнайы қорларға жiберілетiн төлемдер бiр тұтас әлеуметтiк салықпен ауыстырылды.

1996-1999 жылдары  салық түсiмдерiнiң кем түсуi заңды  тұлғалардың табыс салығының  аз түсуiне, өндiрiс көлемiнiң қысқаруы, табыс әкелмейтiн кәсiпорындар санының көбеюi, экономикадағы өзара есептiң реттелмеуi, ең алдымен басты себептерiнiң бiрi - салық төлеушiлерге кәсiпкерiк қызметтiң шығынын аудару және оны жылдық табыстың орталықтандырылған есебiнен жабу болса, жеке тұлғалардан  табыс салығының уақытылы түспеуiнiң басты себебi – кәсiпорындар мен мекемелердiң есеп шоттарында қаржының болмауынан еңбекақының уақытылы төленбеуi.

2004 жылы мемлекеттiк бюджеттiң орындалуындағы түсiмi 598746  млн. тенгенi құраса, 2005 жылы 746612 млн. теңгенi құраған, ал   2006 жылы 844324 млн. теңгенi құраған. Бұл көрсеткiштерден бюджет түсiмiнiiң жыдан жылға артқанын көруiмiзге болады.

Бюджеттiң табыс бөлiгiнiндегi салықтық түсiмдердiң  орындалуына  келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 2004 жылы  –524026 млн. теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң 87,5  пайызын; 2005 жылы – 635792 млн. теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң 85,2 пайызын; ал  2006 жылы 773780 млн.теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң 91,6 пайызын құраған.

Соңғы жылдардың  көрсеткiштерiн салыстыру арқылы  көрсеткiштердiң ауытқу денгейiн анықтауға болады.  Келесi  2 кестеде салық түсiмдерiнiң ауытқуының және  өсу қарқынын көруiмiзге болады. 

Төмендегi мәлiметтерге (кесте 2) сѕйене отырып, мемлекеттiк бюд-жеттiң   2005 жылмен 2006 жылдың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы мемлекеттiк бюджетке  түскен түсiмнiң  13,1 пайызға артқанын көруiмiзге болады. Оның iшiнде бюджеттiң табыс бөлiгiне келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2 пайызға, оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы- 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға; жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн. тенгеге, яғни 56,0 пайызға; әлеуметтiк салық-28486мн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған құн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн. тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлiк салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0 пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кемiген.

 

Кесте 1

Мемлекеттiк  бюджеттiң орындалуы, млн.теңге

Көрсеткiштер	2004 ж	үлес  салмағы %	2005 ж	үлес  салмағы %	2006 ж	үлес  салмағы %
Түсiмдер Табыстар Салықтық түсiмдер:оның iшiнде: заңды тұлғалардан  алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан  алынатын табыс салығы әлеуметтiк салық қосылған құн  салығы акциздер мүлiк салығы жер салығы басқа салықтар Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларынан түскен табыс Алынған ресми  трансферттер Бюджеттен бұрын берiлген несие бойынша негiзгi борышты өтеу	598746 587026     524026   163529   51016 99082 115159 19285 14763 5506 55636 38602 24379 3196   8511	100,0 98,1     87,5   27,3   8,5 16,5 19,2 3,2 2,5 0,9 9,2 6,4 4,1 0,5   1,4	746612 733660     635792   169048   68574 124284 159913 21830 20944 5454 65745 72505 25363 233   12719	100,0 98,3     85,2   22,6   9,2 16,6 21,5 2,9 2,8 0,7 8,8 9,7 3,4 0,0   1,7	844324 830271     773780   212438   107014 152770 200364 30362 27228 9002 35300 50386 6105 0,0   14063	100,0 98,3     91,6   25,2   12,7 18,1 23,7 3,6 3,1 1,1 4,1 6,0 0,7 0,0   1,7

 

 

 

Кесте 2

Мемлекеттiк  бюджеттiң орындалуын талдау, млн.тенге

Көрсеткiштер	Жылдар		Ауытқуы 2005/2006жж.
	2005	2006	+,-	%
Түсiмдер Табыстар Салықтық түсiмдер:оның iшiнде: заңды тұлғалардан  алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан  алынатын табыс салығы әлеуметтiк салық қосылған құн  салығы акциздер мүлiк салығы жер салығы басқа салықтар Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларынан  түскен табыс Алынған ресми трансферттер Бюджеттен бЅрын  берiлген несие бойынша негiзгi борышты  өтеу	746612 733660   635792   169048   68574 124284 159913 21830 20944 5454 65745 72505 25363 233   12719	844324 830271   773780   212438   107014 152770 200364 30362 27228 9002 35300 50386 6105 0,0   14063	97712 96611   137980   43390   38440 28486 40451 8532 6284 3578 30445 -22119 -19258 -233   1344	113,1 113,2   121,7   125,6   156,0 122,9 125,4 139,0 130,0 165,8 53,7 69,4 24,1 0,0      10,5

 

Осы көрсеткiштердiң 2005-2006 жыдардағы өсу, арту қарқынын, әрбiр салықтың түсiмдерiнiң салыстырмалы динамикасы келесi диаграммада (сурет 2) көрсетiлген.

 

Түсiмдер, оның iшiнде салық түсiмдерiнiң

салыстырмалы  динамикасы

сурет 2

 Талдау арқылы  бюджетке келiп түсетiн салықтардың  артқанын  байқауымызға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 3

Мемлекеттiк  бюджеттiң орындалуындағы табыс  бөлiгiнiң орындалуы  млн. теңге

Көрсеткiштер	2004ж	үлесi %	2005 ж	үлесi %	2006ж	үлесi %
Табыстар Салықтық түсiмдер:оның iшiнде: заңды тұлғалардан  алынатын табыс салығы жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы әлеуметтiк салық қосылған құн  салығы акциздер мүлiк салығы жер салығы басқа салықтар Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларынан  түскен табыс	587026 524026 163529 51016 99082 115159 19285 14763 5506 55636 38602 24379	100,0 89,2 27,9 8,7 16,8 19,6 3,3 2,5 0,9 9,5 6,6 4,2	733660 635792 169048 68574 124284 159913 21830 20944 5454 65745 72505 25363	100,0 86,7 23,0 9,3 16,9 21,8 2,9 2,9 0,7 8,9 9,8 3,5	830271 773780 212438 107014 152770 200364 30362 27228 9002 35300 50386 6105	100,0 93,2 25,6 12,9 18,4 24,1 3,6 3,3 1,1 4,2 6,1 0,7

Салықтардың артуына  себепшi болған салықты, яғни салық түсiмдерiндегi әрбiр салықтың  үлес салмағын келесiден (кесте 3) көруiмiзге болады. Салықтық түсiмдер бюджеттiң табыс бөiгiнiң 2004 жылы 89,2 пайызын, 2005 жылы –86, пайызын, 2006 жылы 93,2 пайызын құрап отыр.

 

 

2. Әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiк бюджеттiң қалыптасуы

Дәл қазiргi кезеңде  Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше елдердiң қатарына келесiлер жатады: Франция, Германия, Италия, Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Ұлыбритания, Испания, Греция, Португалия, Ирландия.

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салық жүйесi өте күрделi болып келедi. Бiр салықтың әр түрлi мемлекеттердегi рөлi де әр түрлi болып келедi. Мысалы, Франция мемлекетiнiң бюджетiнiң кiрiс көзiнде жанама салықтар 62 пайыз алады, ал Нидерландия мемлекетiнде ол тек 41 пайыз  алады. Еуропада ең негiзгi салықтардың қатарына пайда салықтары жатады. Бұл салықтардың ставкiлерiнiң көлемi 10 пайыздан 52 пайызға дейiн тараған. Мысалы, µлыбритания мемлекетiнде ставканың прогрессивтi әдiсi пайда көлемiне қарай 25 пайыздан 35 пайызға дейiн қолданылады.

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң  көбiнде жеке тiкелей салықтардың  негiзгiсi болып – жеке тұлғалардың  табыс салығы жатады. Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң көбiнде бұл табыс салығының прогрессивтi ставка жүйесi қолданылады.

  Еуропалық  экономикалық қоғамдастық азаматтарынан  табыс салығы әр мемлекеттiң тұрғылықты азаматы мен келiп – кетушi азаматтардан бiрдей көлемде алыну көзделуде.

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа екi реттiк салық  салуды болдырмау  үшiн қоғамдастық  басқа мемлекеттерде төленген салық  өз мемлекетiнде төленген салық өз мемлекетiне келген тұлғалардан қайта ұстамауы керек. Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекттердiң салық жүйелерi әр түрлi салық бойынша жеңiлдiктер есебiнен күрделенiп отырады.

Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердегi салықтардың үйлесiмдiлiгi жайлы сөз қозғалғанда бiрiншi еуропалық мемлекеттердiң фискальды саясатының басты элементiнiң бiрi – қосылған құн салығы.

1970 жылдың ортасынан  бастап, қосылған құн салық еуропалық  экономикалық қоғамдастыққа м  үше мемлекеттердiң салық жүйесiнiң  ажырамас бiр бөлiгi болып қалыптасты. Іазiргi кезде, қосылған құн салық Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа м үше мемлекеттердiң салықтық үйлесiмдiлiгiнiң бiр мысалы болып табылады. 1991 жылы жазда Еуропалық зкономикалық қоғамдастыққа м үше мемлекеттердiң келiсiмiмен қоғамдастыққа қосылған құн салығының 15 пайыздың минимальды ставкасын белгiлеудi  ұйымдастырды. Бұған дейiн қосылған құн салығының ставкасы 9 пайыздан 19 пайызға дейiн әрекет ететiн.Бiрақ әлi салықтық үйлесiмдiлiкке толық қол жеткiздi деген сөз емес.