Кәсіпорындағы бюджеттеу тиімділігі

Бүгінгі күні кәсіпорын шығаратын препараттар номенклатурасы 200-ден аса атауды қамтиды, соның ішінде келесі ірі топтарға бөлінеді:

 · 85 қатті дәрі-дәрмек (таблеткалар, капсулдар)

 · 54 ампуладағы және флакондардағы зарарсыздандырылған ұнтақ антибиотиктердің 50

инъекциялық ерітіндісі

 · 46 ішкі және сыртқы қолдануға арналған галендік, шәрбәттардың, ерітінділердің 30 атауы

 · дәрі-дәрмек субстанцияларының 17 атауы.

50-ден астам атау Қазақстан  Республикасының Денсаулық Сақтау  Министрлігінде тіркеусатысында тұр.Ескі номенклатура препараттарын көп атаулардың арзан генериктер сегменті (Генерик – затқа патенттік қорғау мерзімі өтіп кеткен дәрілік препарат), ХПЕТ (Халықаралық патенттелген емес атау) немесе жалпы қабылданған сауда маркаларына ие (цитрамон, анальгин, т.б.) дәрілер алады, негізінен олар ТМД елдерінің көпшілік зауыттарының номенклатурасын көшіруде.

Қазақстанның фармацевтикалық  компаниялары республикада шығаралатын дәрі-дәрмектер көлемінің шамамен 11% ғана шығарады, ал РФ осы көрсеткіш 35% асады, 26 бұл отандық дәрі-дәрмек өндірісінің өсуі үшін жоғары мүмкіндіктердің болуын білдіреді. 6000 –нан аса түріне есептелетін Қазақстандағы медикаменттер нарығының жиынтығы эксперттер бағалауы бойынша 210млн. доллар шамасын құрайтын үнемі жылдық тенденцияның өсуі ЖІӨ өсуінен орташа есеппен 2-3есе өскен. Дәрі-дәрмектер рыногын үш сегментке бөлуге болады:

• төмен баға сегментіне бағытталған жалпы атаулардың арзан

генериктері.Рыноктың 27% алады, сату өсімінің тоқтауына тұрақты  үрдісі бар.

• Орта баға сегментіне бағытталған ХПЕА және меншікті сауда

атауларымен, ОТС препарттарымен (Шығыс және Батыс Еуропа, Үндістан зауыттарының орны), қазіргі заманғы  препараттар генериктері. Тұрақты  өсу динамикасы бар рыноктың 30% алады.

• Қымбат препараттар, патенттелген сауда атаулары бар брэндтер,

дамыған елдерден импортталатын  жаңа ұрпақ дәрі-дәрмектері. Рыноктың 43% алады, қазіргі заманғы заңнама  базасын жетілдіру және көптеген соны препараттардың бар заттарға патентін қорғауды тоқтату есебінен қысқару  үрдісі бар. «Химфарм» АҚ-ның технико – экономикалық көрсеткіштерін талдау келетін болсақ ол келесі кестеде көрсетілген (1- кесте)

 

1 кесте - «Химфарм» АҚ-ның технико – экономикалық көрсеткіштері

                                                                                                                мың.теңге

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2011ж	2012ж	Ауытқуы
				(+;-)	%
Өнімді сатудан түскен табыс	тг	8791721	8420103	-371618	104,4
Өткізілген өнімнің өзіндік құны	тг	5256416	4718502	-537914	111,4
Жалпы пайда	тг	3535305	3701601	166296	95,5
Кезең шығындары	тг	634233	635629	1396	99,7
Операциялық қызметтен түскен табыс	тг	2901072	3065972	164900	94,6
Салық салынғанға дейінгі  жиынтық табыс	тг	1662557	1471621	-190936	112,9
Корпоративті табыс салығы	тг	1330045,6	1177296,8	-152748,8	112,9
Таза пайда	тг	332511,4	294324,2	-38187,2	112,9
Өткізілген өнімнің 1 тг кеткен шығындар	тг	0,59	0,56	-0,03	105,3
Өнім рентабельділігі	%	0,67	0,78	0,11	85,8
Сату рентабельділігі	%	0,40	0,43	0,03	93
Өндіріс рентабельділігі	%	0,33	0,35	0,02	94,2
Жұмыскерлер саны	адам	650	635	-15	102,3
с.і.: жұмысшылар	адам	217	211	-6	102,8
Бір жұмыскердің (жұмысшының) еңбек өнімділігі	тг	13525	13260	-265	101,9
Жұмыскерлердің еңбекақы қоры	тг	6786000	6934200	148200	97,8
с.і.: жұмысшылардың еңбекақы қоры	тг	1744680	1797720	53040	97
1-жұмыскердің орташа айлық  жалақысы	тг	870	910	40	95,6

 

                                                                                      

 

 1- кестенің жалғасы

1-жұмысшының орта айлық  жалақысы	тг	670	710	40	94,3
Негізгі қорлардың орташа жылдық құны	тг	6138807	5347937	-790870	114,7
Айналым қорларының орташа жылдық құны	тг	4372592	4963471	590879	88
Қор қайтарымдылығы	тг	1,4	1,6	0,2	87,5
Қор сиымдылығы	тг	0,7	0,6	-0,1	116,6
Қормен қарулану	тг	9444	8422	-1022	112,1
Ескерту: «Химфарм» АҚ-ның балансының негізінде құрылған

 

Берілген кестеде көріп  отырғанымыздай, «Химфарм» АҚ-ның  2011-2012 жылдар аралығындағы  көрсеткіштеріне талдау жасалынған. 2011жылы өнімді өткізуден түскен табыс  8791721 мың теңгені құраса,  ал 2012 жылы ол 8420103 мың теңгені құрап отыр.Бұл дегеніміз кәсіпорынның өнімді өткізуден түскен табысы  өткен жылға қарағанда, осы жылы яғни, 2012 жылы төмен көрсеткішті көрсетіп отыр.Сондай-ақ кәсіпорындағы жұмыскерлер мен жұмысшылар санының төмендегенін байқауға болады. Өткен жылмен салыстарғанда жұмыскерлер саны 15 адамға, ал жұмысшылар саны 6 адамға төмендеген. Жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2012 жылға 97,8%-ға артқан.Өткізілген өнімнің өзіндік құны 2012 жылы аз болғандықтан, өткізілген өнімнің 1 тг кеткен шығындары 2012 жылы 0,56 теңгені құрап, 0,03 теңгеге азайды.

 

2.2 «Химфарм» АҚ-ғы бюджеттеудің  құрылымы

 

«Химфарм» АҚ – да 2011- 2012 жылдар аралығында өткізілген өнім көлеміне талдау келесі кестеде көрсетілген (2- кесте)

 

2 – кесте. Өткізілген өнім көлемі

Көрсеткіштер атауы	Өлшем бірлігі	2011 ж көлемі      мың тг		2012 ж көлемі     мың тг		Ауытқу (+,-)	Ауытқу (%)
Дайын емдік дәрі- дәрмектер	мың.орама	45506	754226	51431	1027269	273043	73,4
Сыртқы және ішкі қолдану  үшін арналған ерітінділер	мың.флакон	12564	407630	13812	504245	96615	80,8
Ампулалар	мың.орама	16315	566376	23192	773878	207502	73,1
Екпе үщін стерильді антибиотиктер	мың.флакон	17006	493009	16168	689125	196116	71,5
Басқалары			114077		107410	-6667	106,2
Барлығы:			2335318		3101927	766609	75,2

 

«Химфарм» АҚ – да соңғы сатысында басшылық үш негізгі бюджеттік форманы алу үшін бюджеттеу үрдісі келесідей ұйымдастырылуы керек:

• кіріс және шығыс бюджеті;
• ақша қаражаттар қозғалысының бюджеті;
• болжамды баланс.

Кейбір кәсіпорындар бір  бюджетті құруды жеткілікті деп санайды.Ол: кіріс және шығыс бюджеті немесе ақша қаражаттар қозғалысының бюджеті.Бірақ  кәсіпорын қызметінің тиімді жоспарлануы  үшін үш бюджеттік форманы алған  жөн.Кіріс және шығыс бюджетімен кәсіпорынның экономикалық тиімділігі анықталады, ақша қаражаттар қоғалысының бюджетінде қаржы ағыны жоспарланады, ал болжамды баланс кәсіпорнның экономикалық әлеуетін және қаржылық жағдайын көрсетеді.

«Химфарм» АҚ -ның кіріс және шығыс бюджеті кәсіпорын қызметінің экономикалық нәтижелерінің құрылуын көрсетеді. Оны құру мақсаты – кәсіпорын қызметінің экономикалық нәтижелерін, пайданы және рентабельділікті басқару болып табылады. Ол жиынтық кірісті және жиынтық шығысты көрсетеді.Ол келесі кестеде көрсетіледі (3-кесте).

 

3-кесте. «Химфарм» АҚ -ның кіріс және шығыс бюджеті(мың тг.)

 

Көрсеткіштер	Факт бойынша мың тг	Жоспар бойынша мың тг	Ауытқу (+,-)       %
Өнімді өткізуден түскен табыс	8791721	8420103	-371618	104,4
Өткізілген өнімнің өзіндік  құны	5256416	4718502	-537914	111,4
Жалпы пайда	3535305	3701601	166296	95,5
Операциондық қызметтен  түскен пайда	1955091	1726191	-228900	113,2
Басқа да шығыстар	225863	472233	246370	47,8
Басқа да табыстар	2000	55763	53763	3,5
Салық салғанға дейінгі пайда	1662557	1471621	-190936	112,9
Таза пайда	332511,4	294324,2	-38187,2	112,9

 

Ақша қаражаттар қозғалысының бюджеті  – бұл болжамдалатын кірісті  және шаруашылық қызмет нәтижесінде  ақша қаражаттарын алуды көрсететін  кәсіпорынның есеп айырысу шотының  және кассадағы ақша қаражаттарының қозғалысын жоспарлау. Ақша қаражаттар қозғалысының бюджеті жеткізілген өнім үшін алдын – ала төленетін төлемдерді, аванстық төлемдерді көрсетеді.Ақша қаражаттар қозғалысының бюджеті барлық бюджеттік периодқа жасалады.

Ақша қаражаттар қозғалысының бюджетін құру үрдісін келесідей орындалатын  этаптарға бөлуге болады:

• көлденең шығында үшін ақшалай қаражаттардың күнделікті қалдығының минималды деңгейін анықтау; 
• кіріс бөлігінің бюджетін анықтау – қаржылық және инвестициялық  қызметі бойынша бюджетті, дебиторлық қарыздарды өтеуді ескере  отырып сатылым бюджеті негізінде орындалады;
• шығыс бөлігінің бюджетін анықтау – тікелей шығындар бойынша(еңбекақы шығындары, шикізатқа кететін шығындар), үстеме шығындар бойынша (жалпы цехтік және жалпы шаруашылық) бюджет негізінде орындалады;

Ақша қаражаттар қозғалысының бюджеті екі негізгі бөлімнен тұрады:

• Кірістер (ақаша қаражат көздері)
• Шығыстар (ақша қаражаттарын қолдану)

Кірістер – бюджеттік кезеңде есеп айырысу шотына тусетин қаржылық суррогатты және ақша қаржатын көрсететін, ақшалай қаражат көздері.Бұл көздер сыртқы және ішкі болып екі түрде көрсетілуі мүмкін.                  Сыртқы түсімдер – бұл несиелер және инвестициялар.Ішкі түсімдер екі топқа бөлінеді: өнімді өткізуден және қызмет көрсетуден түскен түсім,сондай - ақ өткізуден тыс кіріс.

Ақша қаражаттар қозғалысының бюджетінде шығыстар үш негізгі категорияға  бөлінеді.Ақшалай қаражаттар қаржыландыру үшін қолданылуы мүмкін:

• Ағымдағы операция
• Капиталды салымдар
• Басқа да шығыстар

 

4- кесте. Ақша қаражаттар қозғалысының  бюджеті, мың.тг

Көрсеткіштер	2011 жыл	2012 жыл	Ауытқу (+,-)
Ақша қаражаттарының түсімі	8793721	8475866	-317855
Өнімді өткізуден түскен түсім	8791721	8420103	-371618
Басқа да түсімдер	2000	55763	53763
Бюджетке төленетін басқа да төлемдер	0	0	0
Негізгі құралдарды өткізу	6138807	5347937	-790870

 

4- кестенің жалғасы

Материалдық емес активтер	250456	247850	-2606
Операциялық қызметтен түскен табыс	1955091	1726191	-228900
Есепті кезеңнің басындағы ақша қаражаттары(2011)	77821	44631	-33190
Есепті кезеңнің соңындағы ақша қаражаттары(2012)	44631	287042	242411

 

Болжамды баланс - кәсіпорынның активтері мен пассивтерінің қозғалысын бақылау және жоспарлау үшін ұсынылған бюджет түрі. Болжамды баланс болашақ қаржылық тұрақтылықты бақылау үшін қолданылуы мүмкін. Бұл мақсат үшін оның берілгені негізінде қаржылық коэффициент есептеледі: ағымдағы және жалпы өтімділік. Сондай – ақ болжамды баланс актив пен пассивтердің жеке баптары бойынша мақсатты мағына орнату үшін қолданылуы мүмкін (мысалы: айналым қорлардың, дебиторлық қарыздардың максималды көлемін анықтау үшін). «Химфарм» АҚ –ның болжамды балансы төмендегі кестеде ұсынылады(5 - кесте).

 

 

3. «Химфарм» АҚ-ғы бюджеттеудің тиімділік көрсеткіштері

 

Кәсіпорын бюджеті жасалып  және қабылданып болғаннан кейін  нақты көрсеткіштер жоспарланған көрсеткіштермен  салыстырылуы керек, бюджеттік жоспарлаудың сапасына бағалау жасау қажет.

Берілген бағалауға бюджетті басқару сапасының индексін –  ВІ қолданған оптимальды.

 

ВІ = 1- (Вфакт_і - Вжосп_і)/ Вжосп_і 

 

мұндағы,

Bфактi – кірістің, шығыстың, активтің, пассивтің, ақша қаражаттарының қозғалысының бюджеттік көрсеткіштерінің і – ші фактілік мағынасы;Bжоспарi – кірістің, шығыстың, активтің, пассивтің, ақша қаражаттарының қозғалысының бюджеттік көрсеткіштерінің і – ші жоспарлы мағынасы.

Ауытқуларды талдау кезінде  бақылаудағы және бақылауда емес себептерді ажырата білу керек. Ауытқудағы бақылауда емес себептері сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты болады.

Бюджеттің атқарылуын бақылау  бюджет баптарындағы фактілі және жоспарлы көрстекіштердің ауытқуы туралы мәліметтерге негізделеді.Бюджеттің  атқарылуын бақылауды жүзеге асыру  мақсаты негізінде бақылаудың екі  деңгейлі жүйесін қолдануға болады. Төменгі деңгей – құрылымдық бөлімшелерде бюджеттің атқарылуын бақылау.Жоғарғы деңгей – барлық құрылымдық бөлімшелерде бюджеттің атқарылуын бақылау(шығын бойынша баптардан тұратын бюджетті бақылауды қоса алғанда). Жоғарыда көрсетілген формуланы  ескере отырып, шығын бойынша және табыс бойынша көрстекіштерді есептейік. Бюджетті басқару сапасының индексі ВІ < 1 болған жағдайда тиімді, ал Пайда бойынша есептеуге келетін болсақ, ол келесі формуламен есептеледі.