Банкроттықтың мәні мен дағдарысқа қарсы басқару

  Кәсіпкерліктің соңғы  нәтежиесі-өндірілген өнім мен  қызмет болып табылады. Жалпы кәсіпорынның  табысты дамуын  қарастыруға болады,ол 4 сатыдан тұрады :

     1) Жаңа идеяларды іздеу мен бағалау.

Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерліктің ең қозғаушы факторы. Кәсіпкерлер өзіне тиімді өзгерістер,яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді, мақсаты-пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма   оларды   белгілі   бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және іске шығармашылықпен қарау іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.

      2) Бизнес-жоспарды құру.

Бизнес-жоспарды құру -күрделі мәселелердің бірі, яғни өзіне нарық   сегменттерін қосатын, оның қөлемін және негізгі сипаттамаларын, маркетинг жоспарын,  өндірістік және қаржылық    жоспарларды   қамтамасыз  ету болып табылады.

     3) Қажетті  ресурстарды   табу.

Бұл ең бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау; бастапқы деңгейден қаталама  деңгейді ажырата білу; ресурстар жетіспеушілігімен байланысты теріс зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге асырылады.

     4) Құрылған кәсіпорынды басқару.

Әрбір кәсіпорынды басқару мәселесі - нақтыланған өнім стилінің басқарушысынан тұрады, ұйымдық  құрылым   құруды ұйымдастыру, табыстың шешуші тетіктерін  және де әлсіз   жақтарын   табу   арқылы шешім қабылдаудан тұрады.

  Ал жалпы жаңа  кәсіпорын құру процесі 3 негізгі  кезеңнен тұрады:

1-ші кезеңді дайындық  кезеңі деп аталады,  мұнда  кәсіпкердің қызмет түрін және  көлемін анықтау және ұйымдастырушылық- құқықтық   формасын таңдайды;

2-ші кезең, яғни құрылтайшылық  кезеңде құрылтайшы құжаттарды  дайындау процесиері мен  мемлекеттік  тіркелу және  кәсіпорынның  атрибуттарын  енгізу мәселелері шешіледі,

3-ші ұйымдастырушылық  кезеңінде жаңа шағын кәсіпорынның  ұйымдастырушылық құрылымын құру мәселесі қарастырылады, яғни негізгі  өндірістік құрылымын, басқару құрылымы, персоналдық құрылым және өндірістік инфрақұрылым.

 ған    нұсқалармен   салыстырғанда табыс ала алмау  немесе зиян шегудің ықтималдығы.  Шаруашылық тәуекелдің  негізінде   мүмкін болатын және шығындар мен нәтежиелердің ара-қатынасы   жатады.

 Сонымен қатар, кәсіпкерлікті тиімді ұйымдастырудың мәнді сипаттамалары да бар және олар келесідей:

     1) Мақсатты  анықтау.Ол пайдалылықтың негізін  енгізуде маңызды болады. Кезінде Барух Спиноза әлемді билейтін мүдде деп атап көрсеткен екен.Ал Аристотельде мүдде туралы: игілік барлық жерде екі шартты сақтауды талап етеді Біріншісі-қандай қызмет болмасын ең соңғы мүддені дұрыс табу. Екіншісі-сол түпкі мүддені іске асыру үшін керекті құралдарды табу.

     2)  Мақсатқа  жету жолдары. Мақсатқа жету жолында  кәсіпкер жету құралдарын, әдістерін  анықтауы қажет. Бұл тұрғыда пайда  алу мен басқару сапасының  өзара үйлесуінің қамтылуы қажет.

     3) Мадақтау мен жазалау жүйесінің болуы. Мұнда жұмысты ұйымдастыруда шығармашалақ ықылас көрсеткені үшін марапаттау туралы айтылады. Жазалау-ықыластың жоқтығы үшін мәселені қою жөнінде болады. Кәсіпкер алдына жаңа мәселелерді іздеп қояды және оларды шешудің жолдарын іздейді. Бұл жағдайда ғылыми тәсіл  қолданылады.

     4) Басқару  стилі. Мұнда кәсіпкерге төнетін  қаіп-қатер де, адамдарды жұмысқа  жұмылдыру, оларды марапаттау және  тағы басқа факторлар да жатады.

      5) Ұйымдастырушылық  құрылым. Бұл жерде оның икемділігі туралы сөз болады,яғни оның негізгі объектісі-өндіріс болып табылады. Құрылым өндіріске қарағанда екінші болып, рынок жағдайына байланысты бағытталуы тиіс.

      6) Кәсіпкерлік  кәсіпорындардың айырмашылығы, яғни  сонымен қатар, сандық сипаттары  бары: жұмыскерлер саны, капиталдың жылдық айналымы, кәсіпорындардың шамалары.

      7) Кәсіпкерлікті  сипаттайтын негізгі қасиеттері- ол қызмет еркіндігі, субъектілердің  тәуелсіздігі, сонымен қстар, кәсіпкерлік  қызмет өрісінде тәуелсіздік.

     8) Қандай  басқару тәсілін таңдау қажеттілігі. Еркіндік өндіріс бағдарламасын қарастыруда көрінеді,мысалы бағдарлама, өндіріс жоспары.

     9) Тәуекелдікке  қатынасы. Жасағыштық тәуекел және  тәуекелдік түрлерінің жиынтығының  тепе-теңдігі болып саналады.

      Енді  кәсіпкерге тән сипаттарды анықтайтын болсақ ол келесідей болады:

1. қызмет өрісін кәсіпшілік біліммен басқару;
2. өндірістік-маркетингтік қызметті басқару үшін басқарушы білімі мен тәжірибесі болу;
3. өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу және рыноктағы жағдайды ескеру, қаржы құралдарын тарта білу,
4. экономикалық ойлау қабілеттілігі, құзыретті болу, іскерлік мәдениетті, тәжірибелі болу,
5. өндірісті ұйымдастыруды білу, қойған мақсатқа жету үшін тәуекелге бару,
6. талдай білу және рыноктің мүмкіндіктерін пайдалану, жаңашыл ойлар болуы.

  Сонымен қатар кәсіпкерлік бірнеше белгілер мен қызметіне байланысты жіктелінеді:

   біріншіден, көлемі  бойынша:-шағын,орта,ірі;

   екіншіден, меншік  түріне қарай:-жеке, мемлекеттік  және аралас;

   үшіншіден, аумағы  бойынша:-жергілікті, аймақтық, республикалық, халықаралық;

   төртіншіден, салалық  бағыты бойынша:-өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс, көліктік, саудалық, инфрақұрылымдық;

   бесіншіден, атқаратын  қызметтеріне байланысты:-өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік;

   алтыншыдан, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы бойынша:

  индивидуалды кәсіпкерлік, өндірістік кооперациялар;

  толық серіктестіктер; -сенім серіктестіктері;

  жауапкершілігі шектеулі  серіктестіктер;

  біріккен кәсіпорындар  формалары;,

  акционерлік қоғамдар.

     Ал жалпы экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш негізгі нысанан кездестіруге болады: жеке шаруашылық, серіктестік, корпорациялар.

     1) Жеке шаруашылық  дегеніміз әрбір меншік иесі  жеке өзі ғана шешім қабылдап, шаруашылықтың барлық ісіне жкек жауапкершілікті алатын, өндірісті ұйымдастыру болып табылады. Мысалы, 80-жылдар ортасында АҚШ-та 7 миллионға таяу жекеше шеруашылықтар болған.

     Артықшылығы: барлық істің жүруіне меншік  иесі -қожайынның толық бақылауы.

     Кемшілігі: капитал мөлшерінің аздығы, шығын, зиян және тағы басқалары үшін жеке жауапкершілік.

     2) Серіктестік  дегеніміз-екі немесе бірнеше  кәсіпкерлер кәсіпорын үшін бірге  шешім қабылдап, бірге жауап беретін  өндірісті ұйымдастыру түрі болып  саналады. Мысалы, АҚШ-та 80-жылдардың ортасында 1 миллионнан астам серіктестік түрінде кәсіпкерлік болған.

    Артықшылығы: капитал  мөлшері жоғары, барлық серіктестіктер  бірдей иелік етеді және шығын  үшін де, зиян үшін де бірдей  жауап береді.

  Бұл кәсіпкерлік  түрі көбінесе сауда, делдалдық қызметтерде, қызмет көрсету салаларында көбірек тараған, немесе көпшілік жағдайда ол өндіріске байланыссыз болады.

Банкроттық кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоғарыда аталған бірнеше әдіс-тәсілдерін ескере кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін талдау сызбасы арқылы да түсіндіруге болады (Сурет-1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-1 Банкроттық кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін талдау сызбасы

 

Барлық дерлік экономикалық әдебиеттерде, кәсіпорынды қаржылық сауықтыру – кәсіпорындарды трансформациялау мен оның басқаруды жақсартуға бағытталған принциптерін өзгерту, өндірістің тиімділігі мен шығарылатын өнімнің бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық сауықтыру жоспарларын даярлау мен жүзеге асыру, дағдарысты кәсіпорындарға инвестициялық ресурстар тарту, реабилитациялық процедуралармен жалғасқан инфрақұрылымдар (сақтандыру, лизингтік, субконтрактылық немесе т.б.) мен дағдарысқа қарсы кампаниялар ұйымдастыру іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның қаржы-экономикалық нәтижелерін жетілдіру.

Банкроттық кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі мақсаты, өнеркәсіптің өндірістік-технологиялық құрылымының кәсіпорынның пайдалы жұмыс жасауына қол жеткізілуі жағдайындағы нарықтық төлемқабілетті сұранысқа сәйкестендірірілуін қамтамасыз ету болып табылады.

 

 

4. Кәсіпорындағы дағдарыс түсінігі, типтері және дағдарысқа қарсы басқару

 

Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуын-дағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және социа-листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс жоқ, тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].

Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.

Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?

"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол  өз кезегінде барлық басқару  шешімдерін жасау методологиясына  әсер етеді. Бұдан дағдарыс күтімін  алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі  жоғалады да дағдарыс жағдайы  күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға болады [2].

Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы болады: жұмыс істеу және даму.

Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін, сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау [3].

Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда жаңа сапаны игеру.

Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік -экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).

 

 

 

2-сурет, – Ұйымдағы дағдарыс қаупінің пайда болуы

 

Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді. Жұмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық орындалуына жағдай жасайды [3].

Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.

Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.

Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі   бір   саяси себептермен түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі    факторға   байланысты:   

2-сурет, –  Дағдарыстың  себептері 

 

Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу. Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].

Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды, сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып немесе оны өршітуі мүмкін. Бүл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа, кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну, жауапкершілікке байланысты (3-сурет).

 

3-сурет, - Дағдарыстың мүмкін  болатын салдары 

 

Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, қүралдарды дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс     типологиясы  және  дағдарыс  мінезі  белгілі   болса,   онда  оның өткірлігін   төмендету   уақытын   қысқарту   және   ауыртпалықсыз   өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша 1) [7].