Банкроттықтың мәні мен дағдарысқа қарсы басқару

Ұйымдағы дағдарыс проблемаларының пайда болу мәселелерін жүйелілік тұрғыдан қарастыруға болады. Әр бір үйым жүйе болып табылады, өйткені бір-бірімен байланысты элементтерден, бөлімдерден, компоненттерден және басқалардан түрады және бір бүтінді қүрайды. Бүл жерде үйым дамуы, тіпті оның сандық өсімінде де, оның бүтіндігінің жалпы сипаты өзгермейді, егер ол таратылмаса.

Жүйе өзінің өміршеңдігі процесінде қалыпты немесе қалыпсыз жағдайда болуы мүмкін. Статикалық және динамикалық қалыптылық болады. Жүйенің қалыптылығына әсер ететін факторлар сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Егер қалыптылық сыртқы факторлар әсерінен болса, онда оны сыртқы деп, ал ішкі факторлар әсерінен болса, онда ішкі деп атау керек.

Жоспарлы шаруашылық жүргізу жүйесі жағдайында өндірістік-экономикалық қүрылым қальштылығы негізінен ішкі факторлармен жетті, яғни барлық түрақсыздық процестері сыртқа шықпай өшіріліп отырылады.  Жүйенің тұрақты немесе квазитүрақты жағдайға келтіру механизмі әр-түрлі болуы мүмкін: қосымша экономикалық қолдау, директорды ауыстыру, жос-парды түзету, өндірісті әкімшілік қайта үйымдастыру және басқалар.

Нарықтық экономикада үйым дамуы мен өмір сүруі қалыптылығын қамтамасыз ету үшін сыртқымен қоса Іппсі механизмдерді де талап етеді. Бүл, басқалармен бірге өзі үйымдастырылатын жүйе қалыптасуының принципі. Бұл жағдайда ұйымды басқару сыртқы ортадағы іс-әрекетін талдау негізінде (сыртқы орта бұл жерде кең мағынада - бұл кәсіпорын орналасқан аймақтағы нарық, аймақтық әкімшілік және технологиялық қалдықтар әсер ететін табиғат және тағы басқалар). Кері байланыс принципі макромасштаб-тағы басқаруда да және микробасқаруда да бірдей маңызды.

Жүйедегі қалыпты жағдай өз кезегінде тұрақты және квазитұрақты болуы мүмкін. Жүйенің қалыпты түрақты жағдайы мынадай жағдаймен түсіндіріледі, оның бір де бір қүрылымдық қүрамы өтпелі кезеңде түрған жоқ, немесе басқа сөзбен айтқанда, барлық құрылымдық құрамы (өміршеңдік процесінде) қалыпты өмір сүруде. Квазитүрақты жағдай, жүйедегі мына жағдаймен түсіндіріледі, оның кем дегенде бір қүрылымдық құрамы өтнелі кезеңде түруы, бірақ бұл жүйенің жағдайына әсер етпейді немесе азғана әсер етеді, жүйе мақсатын қарастырғанда бүны ескермеуте де болады. Жүйелілікте мынадай жағдай қалыптасқан, күрделі жүйе әрқашан квазитүрақты жағдайда болады.

Әлеуметтік-экономикалық жүйе - бұл суперқиын жүйе, сондықтан бүған қальгаты жүйе іс-әрекетімен байланысты заңдар жүрмейді.

Тұрақты және квазитүрақты жағдайды анықтау барысында «өтпелі ке-зең» түсінігі қолданылады.

Өтпелі кезең түсінігі бұл жүйе немесе оның белгілі көрсеткішінің сапалы түрде өзгеруі. Бүл анықтама, әрине жалпы үғым, бірақ алда ол нақтыланып түсіндіріледі.

Әрине, өтпелі кезең жүйеге жағымды немесе жағымсыз әсер етуі мүмкін, яғни, жағдай жақсарады немесе нашарлайды. Мәселе жақсару немесе нашар-лау туралы болғандықтан, бүндай бағалау ерікті немесе еріксіз субъективті дәрежеде болады. Ары қарай жүйе жағдайына өтпелі кезеңнің объективті бағасы негізделген критерийлер нұсқасы қарастырылады.

Өтпелі кезең критерилері келесі түсініктерді  қолдануды үсынады:

• Бейімделу (адаптация) процесі (А), жүйенің қоршаған ортада және өзінде болып жатқан өзгерістерге машықтануын көрсетеді (И);
• Құрылымдық өзгеріс процесі (Д), жүйе өзінің күрделілігін төмендетуді кврсетеді.

• Синерго  қүрылым  немесе  синергетикалық  процесс  (С),  жүйе  өзінің 
күрделенуін көрсетеді.

Өтпелілік процестері деңгейін сипаттау үшін тек критерилердің абсолютті белгілері А, И, Д, және С, ғана емес, сонымен бірге олардың өзгеріс жыл-дамдығы және жылдамдық ара қатынасы да керек. Осы тұрғыда, өтпелі ке-зеңнің математикалық модельі келесі көрсеткіштерден тұрады:

А; И; Д; С;    Аv=dА/dt;   Иv=dИ/dt;    Дv= dД/ dt;

Сv=dС/ dt;   КА=Аv/Иv;    Кс=Сv/Дv.

Көрсетілген көрсеткіш номенклатураларын екі: бейімделу коэффициенті - КА   және синергия коэффициенті - Кс  қолданамыз.   Өтпелі кезең бағыты мәнінің өзгеру коэффициенті әр денгей үшін өзінікі болады.

Өтпелі кезеңді талдау, өзгеріс дәрежесіне байланысты, берілген уақыт аралығындағы барлық өтпелі кезец үш деңгейде жіктелуге болатындығын көрсетеді.

 

2.2. «Тас - құм» АҚ сипаттамасы  және оның қаржылық - экономикалық  жағдайын талдау

 

Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің келісімімен 1957 жылы 31 тамызда Тас-тақ ДСФ базасында Алматы қаласы мен Алматы обылысын қүм және щебень-мен толық қамтамассыз ету мақсатында Алматы рудаемес комбинаты (АКНМ) құрылды. Алғашқы мерзімде табиғи қүм Бурундай мен Дмитриевкада алынған, бірақ құм қорының азаюымен байланысты Қапшағай (табиғи құм) және Николаевка (жуылған құм) карьерлерін игере бастады. 1964 жылы 2 карьер да жобалық қуатқа шыға бастады. Осы мерзімде Ақсай карьері игеріле бастады (щебень). ПДУ-дан стационарлы заводқа ауысып бір мезгілде Тастақ ДСФ-сін іске асы-рады.

1991 жылы «Алматынеруд» мемлекеттік  мекемеден коллективті мекемеге  одан кейін 1993 жылы «Тас-Қүм» акционерлік  қоғамы болып қүрылды.

«Тас-Қүм» акционерлік қоғамы щебень, қүм, қүм-топырақ аралас материал-дар өндірумен маманданған, олар қүрылыс және жол жөндеу жүмыстары үшін қолданылады.

«Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 4 цехтан түрады.

1. Қотыр-Бүлақ цехы
2. Ақсайцехы
3. Первомайский цехы
4. Қапшағай цехы.

Өндірілетін өнім номенклатурасы

1. Қотыр-Бүлақ цехы 5x10 мм, 5x15 мм, 10x20 мм. Фракциядағы щебень және үнтақталған отсев шығарады.
2. Ақсай цехы гравиден 5x20 мм фракциядағы щебень және үнтақталған отцев.
3. Құм цехтары (первомайский және қапшағай) табиғи қүм шығарады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының үйымдастыру қүрылымы. Президентті сайлайтын директорлар кеңесінен түрады. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының президенті Шакиров Шавхат Галеевич. Президенттің екі вице-президенті бар. Бірінші вице-президент және бас инженері Цымбал П.Т. Бірінші вице-президентке өндірістік - техникалық бөлім, энергетика қызметі, механикалық цех, таулы цех, жаңа технологиялық цех, зертханалар, Қотыр-Бүлақ цехы, Ақсай цехы, Первомайский цехы, Қапшағай цехы бағынады.

         «Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 1994 жылдан бастап «анхық» түрдегі қоғам болып саналады. Алматы обылысының, Талғар ауданындағы, Бесағаш ауылын-да орналасқан. Талғар ауданындағы ең ірі өндіріс орны болып саналады. 1997 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап «Тас-Қүм» акционерлік қоғамының ішінен мынадай негізгі және қосымша өндірістер кіреді.

1. Ақсай цехы
2. Қотыр-Бүлақ цехы
3. Қапшағай цехы
4. Первомайский цехы
5. Механикалық цех
6. автотранспорт цехы
7. Электроцех.

Шикізат пен материалдардың экономиясы бөлімінде өндірістің механика-лық цехында автотранспорттық цех үшін жалпы қор бөлігінің 20%-ы жаб-дықтарды ауыстыруға, 80% өз күштерімен негізгі өндіріске қор бөліктері мен жабдықтарға кетеді. Өткен жылға 30 мың квт сағат электр энергиясы эконом-далған. Электр экономиясын экономдау қолда бар қуаттарды рационалды пай-далану есебінен жеткізілген, яғни ІСИД-ні жоғарлату, жаңа техниканы енгізу есебінен электр жабдықтарының бірлік қуатын төмендетуден, алмастыратын құралдарды пайдалану.

 

1 – кесте, –  «Тас-құм» акционерлік қоғамының технико – экономикалық

көрсеткіштері.

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2009	2010	2009ж салыстыру 2010ж өзгеруі (+;-)
				өлшем бірлігі	%-бен
1	2	3	4	5	6
Активтердің орташа құны	Мың. тг	4213	14510	+10297	+244
Негізгі қорлардың орташа құны	Мың. тг	2666	3854,5	+1188,5	+45,1
Өндірілген өнім көлемі	Мың. тг	15059	282707	+207648	276,7
Өнімді өткізуден түскен табыс(ӨӨТТ)	Мың. тг	74768	280707	+205939	+275,4
Өндірілген өнімнің өзіндік құны	Мың. тг	72808	278428	+205620	+28204
Жиынтық табыс	Мың. тг	1960	2279	+319	16,3
Кезең шығындары	Мың. тг	2498	3036	+5,38	+121,54
Таза табыс(зиян)	Мың. тг	(-538)	(-757)	+219	+41
Өнеркәсіптік өндірістік персонал саны соның ішінде: жұмысшылар жұмыскерлер	Адам	28   23 15	48   35 13	Х   Х Х	Х   Х Х
Еңбекақы қоры	Мың.тг	2637	5027	+2390	+91
Орташа айлық еңбекақы	Теңге	7848	8272	+879	+111,34
Қор қайтарымы	Теңге	28,154	72,619	+44,465	+157,9
Қор сыйымдылығы	Теңге	0,036	0,014	-0,02	-38,89
Материал қайтарымы	Теңге	1,092	1,271	+0,18	+116,39
Материал сыйымдылығы	Теңге	0,916	0,787	-0,13	+85,92

 

  2009 ж. ӨӨТТ – сы 74768 мың теңгені құраса 2010 ж. Ол 205939 мың теңгеге артты. Осы мерзім арасында кәсіпорынның тұтынушылар қатары (клиентурасы) кеңейді, бұл өнім өндіру көлемінің артуымен түсіндіріледі. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын өте орташа алғанда ӨӨТТ – тың 97 – 98% құрайды. Жалпы табыс екі жылы да болғанмен өткен жыл зияндары және салық төлемдерін төлегеннен кейін, екі жылда зиянмен аяқталған. Өнеркәсіп жұмысының тиімділігінің салыстырмалы және абсолюттік көрсеткіштерінің анализінің маңызы зор. Өнімді сатудан қосымша қүн са-лыктарын есептеусіз 2002 жылға 88146 мың теңге, 2008 жылы 125700 мың теңге қүрайды, процентте базистік мәні бойынша 143 мың теңге. Сатылған өнімді өндіруге, шығын 2009 жылға - 91004 мың теңге қүрайды, 2010 жылы 119231 мың теңге күрады, процентте базистік мәні – 131- ге теңеседі. Сатылган өнімнен пайда 2009 жылға - 2858 мың теңге, 2010 жылға -15218 мың теңге, процентте базистік мәні 19 мың теңге қүрайды.

 

2 – кесте «Тас-құм» акционерлік  қоғамының активтерінің құрамы  мен    құрылымы (мың. тг)

№	Көрсеткіштер	2008ж.		2009ж		Өзгерістер		Құр.өз герістер (+;-)
		Мың тг	Үлес %бен	Мың тг	Үлес %бен	Мың тг	Үлес % бен
1	Активтер құны Оның ішінде:	4331	100	18622	100	+1429	32,9	Х
	1.1 Ұзақ мерзім-ді активтер	2694	62,2	5037	27,0	+2343	+87,0	-35,2
	а) негізгі құралдар	2694	62,2	5037	27,0	+2343	+87,0	-35,2
	1.2 Ағымдағы активтер	1637	37,8	13585	73,0	+11948	+729,9	+35,2
	а)өндірістік қорлар	1292	29,9	9981	53,6	+8689	+672,5	+23,7
	б)дебиторлық борыштар	291	6,7	2526	13,6	+2235	+768,0	+69,
	в)ақша қаражаттары	54	1,2	1078	5,8	+1024	+1896	+4,6
2	Өндірістік әлеует	3986	92,0	15018	80,6	+11032	276,8	-11,4

Ескерту: Кәсіпорынның деректері бойынша есептелген

 

Ағымдық активтердің актив құнындағы үлесі 2009 ж. – 37,8 %, 2010 ж. – 73%, болып 35,2 пункте артты. Оның себебі: материалдар құнының 8689 мың тг, дебиторлық борыштардың 2235 мың тг., ақша қаражаттарының 1074 мың тг. артуы. Жалпы ағымдық активтер 11948 мың тг.артқан. Оның ішінде тауарлық материалдық қорлардың үлесі ең жоғары 2009 ж. – 78,9% (1292/1637), 2009 ж. -73,5% (9981/13585), – олардың құны 8689 мың тг. артқан.2009 – 2010 жж. өнім өндіру көлемінің артуы салдарынан шикізат – материалдарға деген қажеттіліктің артуымен түсіндіріледі.

Қоғамдық ұйымдардың қаржысы осы үйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары баскарады. Кәсіпорындардың қаржы бөлімдері несие және есеп айырысу операцияла-рының жаңа нысандарын пайдалана отырып оперативті қаржылық жоспарлау-ды, кәсіпорынның қаржы ресурстарын икемді жүмсауды жүзеге асырады. Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері де қатысады. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуді, ақшалай қаражаттарға деген уақытылы қажеттілікті несиелейді.

 

3-кесте - «Тас-құм» акционерлік  қоғамының іскерлік белсенділігін талдау

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	2009 ж.	2010 ж.	өзгерістер (+;-)
1	Кап-ң жалпы айн.-қ кофф.	ӨӨТТ Жиынтық капитал	17,3	15,1	-2,2
2	Нег. кап. айн-қ кофф.	ӨӨТТ Негіз.кап.орт.құны	28,0	72,8	+44,8
3	Ағымдық актив-ң айн-қ кофф.	ӨӨТТ Ағым.кап.орт.құны	48,3	26,3	-22,0
4	Ағым. актив-ң айн-м ұз. Күн	360* ағым.актив-ң орт.қ.	7,5	13,7	6,2
5	Матр-қ айн-м қаражат-ң айн.кофф.	Толық өзіндік құн Матер. айн..қор-ң	61,2	37,9	-23,3
6	Деб. борыштың айналым- ң ұзақтығы	ӨӨТТ Дебит. борыштардың  айнал. коэфф-ті	503,5	133,1	-370,4
7	Дебиторлық борыштың айналым. ұзақтығы	360 Дебит. борыштардың  айнал. коэфф-ті	0,7	2,7	+2
8	Берешек қарыздың айналым коэфф-ті	ӨӨТТ Берешек қарыздың орташа құны	12,6	18,5	+5,9
9	Берешек қарыздың айналымның ұзақтығы (күнмен)	360 Берешек қарыздың айналым коэфф-ті	28,6	19,5	-9,1
10	Іскер.белсенділік индексі	ӨӨТТ х Қызмет жасаушы капитал Негізгі қызмет табыс Толық өзіндік құн	0,83	0,56	-0,27