Мерзімдер талап мерзім

   Бой  бермейтін  күшін түсінігі табиғи апаттар (жер сілкінісі,  су  тасқыны, т.б.) жатады.

   4 Азаматтық құқықтағы   мерзімдер.Мерзімдердің  түсінігі, есептелуі және  түрлері 

     Мерзімнің түсінігі.  Азаматтық  құқықтарды  және  түрлері қорғау  уақыт  факторымен тығыз   байланысты. Бұзылған  құқықты   және  тағы басқа  мәжбүрлі   жүзеге асыру  әрекет  мүмкіндігі  заңмен   немесе шартпен   көрсетілгендей  жасалуы  қажетті құқық қатынастарының  пайда болуын,  өзгерлуін, тоқтатылуын азаматтық заң белгілі уақыт кезеңімен немесе  сәттермен байланыстырады.

   Мерзімді  шектеу, тәртібі. Азаматтық  заңдылық  мерзімді  есептеуге  арналған ережелерді  кезінен қарастырады. (АК 6т) АК 172б сәйкес,  мерзім  күнтізбелік күнмен,  уақыт кезеңінің өтуімен,  және де  оқиғаға сілтеме отырып  анықталады.  Күнтізбелік сілтеме,  көбінесе,   азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және  міндеттерді орындау нақты уақытпен байланысты  шарттарда кездеседі, мысалы, 2003 ж. 31 жетоқсанда  сот шешімінде де,  сонымен қатар,  заңның  өзімен   анықталуы мүмкін,  мысалы,  коммуналдық қызметтерге,  салықтық  төлемдерге  міндетті  сақтандыру  үшін  кезеңде төлемдар  өткізілуі міндетті  айдың белгілі бір  күнінде  сілтеме жасау  жолымен.

   Уақты кезеңі болып табылатын мерзімдер, олардың   ұзақтығына  сілтеме  жасай  отырып,   жылдармен,  ойлармен,  апталармен,  күндермен  немесе  сағаттармен (АК 172 б) ал кейде, одан қысқа  кезеңдермен анықталады.

   Оқиғағ  сілтеме жасай  отырып мерзімді  анықтаудың  ерекшелігі,  азаматтық  құқық  қатынастарының  қатысушылары, оның пайда болуының нақты  күнін  алдын ала  білмейді.  Мысалы,   өмірлік  асырауында  болу  шартының  аяқтауын заң,  қашан  қайтыс болатын  белгісіз,   сатушының   өмірмен байланыстырады.

   Мерзімді  дұрыс  есептеу  үшін  оның  басталуымен  аяқталуын  нақты  анықтау  маңызды  болып табылады.  АК 173б. сәйкес, мерзімнің өтуі,  күнтізбелік  күннен  кейін  немесе оқиға  болғаннан  кейінгі күні  бастамады. Мысалы,  мұра  қалдырушы  14  қыркуйекте  қайтыс  болса,  мұрагерлікті  қабылдау немесе одан бас тарту  белгіленген  мерзімнен кейінгі  күні,  яғни 15 қыркуйектен  басталады. Тура осылай,  сағатты  және  минутты  есептеу  мәселесі  шешіледі: мерзім  келесі уақыт  бірлігіннен  бастап есептеледі.

           Мерзімнің  өтуінің аяқталуы  пайдаланып жатқан  уақыт  бірлігіне  байланысты  ажыратылады.  Жылдармен  есептелетін  мерзім, мерзімнің  соңғы  жылының  күніне  және айына  сәйкес өтеді.  (АК 174 б. 1 тарт) мысалы, 2001ж. 1 сәуірде басталған үш жылдық талаптың  ескіру  мерзімі 2004 ж. 1 сәуірде аяқталған болып саналады.  Кварталдармен,  айлармен және  апталармен  есептелетін мерзімнің соңғы күні  тура осылай  шешіледі.  Егер де  мерзімнің аяқталуы   солайда  жоқ  сәйкес келсе,  онда  мерзім сол  айдың  соңғы  күнінде  аяқталған болып  еспетеледі.  Екі жақпен  келісілген 2 айлық  міндеттерді  атқару мерзімі 1 қантарлдан бастап  есептелсе,  бұл мерзімнің  аяқталуы 28 немесе 29 ақпанға түседі. Жарты аймен есептелетін мерзім,  күнмен саналатынмерзім ретінде сол айдың кунінінң  санына  байланыссыз 15 күнге тең болып табылар.  Мерзімнің соңғы күні  жұмыс істемейтін  күнге сәйкес келсе,  одан кейінгі жақын жұмыс күні,  мерзім  аяқталған болып саналады. (АК 175б)

   Егер  мерзім  қандай да бір  әрекеттерді  бекітуі  үшін жасалса, ол  мерзімнің  соңғы күнінің 24 сағатына  дейін  орындалуына мүмкін. Бірақта,  бұл  әрекеттер ұйымда  орындалу  керек  болған  жағдайда, ұйымсыз бекітілген  ережелеріне  бойынша сәйкес операциялар   тоқтатылғанда,  мерзім сол  сағатта тоқтатылады.Мысалы, жұмыс күні  аяқталады,  қойманың  жабылуы  т.с.с. Мерзімнің соңғы  күніндегі сағат  жиырма төртке дейін  почтаға,  телеграфқа немесе өзге де  байланыс  мекемесіне   тапсырылған  жазбаша   мәлімдемелер мен  хабарламалар  мерзімінде  жасалған болып  саналады.

   Мерзімнің  түрлері. Азаматтық құқықта  кездесетін  көптеген  мерзімдер  нақты  негіздер бойынша  жіктелуі  мүмкін.  Мерзімнің  кіммен  бекітілген  байланысты  заңдық, шарттық, соттық  мерзімдер  ажыратылады.  Заңдық мерзімдер  заңдарда  немесе нормативтік  актілерде  белгіленген.  Мысалы, заңмен  мұрагерлікті  қабылдау  немесе одан бас тартудың   алты айлық  мерзімі бекітілген,  толық  азаматтық  әрекет қабілеттігінің  пайда  болуы (АК 17 б), талаптың  ескіру  мерзімі (АК 178б) және т.б. Жақтардың келісімімен   бекітілген  мерзім-шартты деп   аталады.  Соттық  мерзімдер - бұл сотпен бекітілген мерзімдер. Құқықтық салдарлар бойынша мерзімдер құқық қалыптастырушы,  құқық өзгертуші, құқық тоқтатушы болып бөлінеді.  Жалпы ереже  бойынша,  атты беру  кезі,  меншік  құқығының  пайда болу  кезін  анықтайды. Құқық өзгерту  мерзімінің  басталуы  мен өтуі  азаматтық  құқықтармен  міндеттердің  өзгеруіне  алып  келеді.

   Құқық тоқтатушы  мерзімдер міндеттер мен   құқықтардың   тоқтатылуына  әкеп соғады.  Егер де   мұрагершінің  несие берушілері  мұрагерліктің ашылған күнінен бастап  алты ай,  ішінде  өз  талабын айтпаса, ол талаптар  күшін жояды.

   Мерзімдер  сипатына байланысты  императивтікжәне диспозитивтік, абсолюттік анықталған, қатысты  анықталған, анықталмаған, жапы және  арнайы  және т.б. болып  ажыратылады.  Императивтік мерзімдер  заңмен нақты  анықталған және олар  тараптардың   келісімімен  өзгертілмейді.  Оларға,  көбінесе, талаптың  қабылдаудың ескіру  мерзімі,  азаматтық  құқықтардың  болу  мерзімі  жатады. Диспозитивтік  мерзімдер, заңдармен қарастырылған,  дегенмен  тараптардың  келісімімен  өзгертуге  болатын  мерзімдер.

   Абсолютті  анықталған  заңды  салдарлармен байланысты  уақыт кезеңі.  Оларға, мысалы, күнтізбелік  күнмен  немесе  уақыттың  нақты бір   бөлігімен   белгіленген мерзімдер. Қатысты  анықталған  мерзімдер   нақты кезеңмен  немесе уақыт сәтімен байланысты,  бірақ   нақтылықтың  аз  болуымен  сипатталады.

   Анықталмаған  мерзімдер – заңмен  немесе шартпен  уақыты  бекітілмеген,  бірақ  бұл  құқық қатынастарында уақыт  шегінің бар   болуын  болжайды.  Осылайша  мүлік  уақытша  өтеусіз  пайдалануға  немесе  белгісіз  мерзімге  жалға  берлуі мүмкін.

   Жалпы мерзімдер деп азаматтық құқықтың  кез-келген субъектісіне  қатысты  жалпы  мағыналы  мерзімдер. Мысалы,  сенімхаттың әрекет етуінің  жалпы  мерзімі  үш жыл (АК 168б). Арнайы  мерзімдер – заңда  тікелей көрсетілген  жағдайларда  әрекет етеді және жалпы  мерзімдердің  ережелері  шектелген.

   Мерзімдерді  олардың  тағайындалуына байланысты,  азаматтық құқықтарда жүзеге асыру  мерзімі, азаматтық   міндеттерді  атқару  мерзімі  және  азаматтық   құқықтарды  қорғау  мерзімдері, маңызды орын алады. 

   Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және  азаматтық  міндеттерді  орындау  мерзімдері. 

   Азаматтық құқықтарды  жүзеге асыру  мерзімдері. Азаматтық құқықтарды  жүзеге асыру  мерзімі деп – субъективтік құқықтарды иеленушінің  субъективтік  құқықтарын жүзеге асыру.  Көбінесе ол  -  заңмен немесе  нормативтік  актілермен  бекітіледі,  бірақ  жақтардың  келісімен  де  қарастырылуы  мүмкін.  Бұл  мерзімдер,  өз кезегінде,  азаматтық құқықтарды жүзеге асыру  мерзімі,  талаптық,  кепілдік  мерзімдер, пайдалану, қызмет, жүзеге асыру,  сақтау,  көлік мерзімдері  болып бөлінеді.

   Азаматтық құқықтардың  болу  мерзімдері –  бұл  субъективтік  құқықтардың  уақытта әрекет ету  мерзімі.  Оларды ерекше  топқа  бөлу,  мерзімсіз  құқықтармен,  мысалы,  меншік  құқығы, авторлық  құқық, тұрғын  үйді  жалдау  құқығы т.б. және  белгісіз  мерзімге  әрекет  ету құқықтары,  мысалы, белгісіз  мерзімге  бекітілген  жалдау  шарты бойынша мүлікті пайдалану құқығы  әрекет ету шектеру уақытпен шектелген субъективтік  құқықтардың бар болуымен байланысты.

   Осылай, сенімхат  3 жылдан артық емес  мерзімге берлуі  мүмкін,  шығармаға патент әрекетінің мерзімі   жиырма  жылмен шектелген,  авторлық құқық автордың  барлық  өмірі  және  оның  өлімінен кейін (мерзімсіз  қорғалатын авторлық   құқылықтан басқа) әрекет етеді және т.б.

   Субъективтік  құқықтардың  уақытша  әрекетін  шектеуді  еңгізудің  себептері  әртүрлі  сипатталады, дегенмен, бұл  көбінесе тұлғаның   мүдделерінің  тұтастай  қоғам  мүдделерімен сәйкес  келуінің  қажеттілігімен  қамтамасыз етіледі.

   Субъективтік  құқықтардың  болу мерзімінен  мерзімдері  ажырату  қажет. Олар, сонымен  өкілетті  тұлғаға  қатаң  анықталған  ұйымдастыру  үшін  өкілетті  тұлғаға қатаң  анықталған  уақыт береді.  Дегенмен,  егер құқықтардың  мерзімдері  осу құқықтардың  қалыпты   жалғасуын анқтаса,  онда   мерзімдер орындалмауы немесе орындалуы қажетті емесе жағдайларда субъективтік  құқықтардың алдын ала тоқтатылуын тағайындайды.  Осылай,  тұрғын үйде  жалға алушының  ұзақ  уақыт болмауы,  егер де  ол жалға алу шартында  көзделген болса, жалға алу  шартын  тоқтатудың  негізі болып табылады.

   Субъективтік  құқықтардың  болу мерзімінен  мерзімдердің  айырмашылығы, өкілетті  тұлғамен жүзеге асырылуы  қажетті  шарттар  негізінде  болуы мүмкін  субъективтік  құқықтарды  ғана  қарастырады.

   Азаматтық құқықта  мерзімдерге қатысты  пікірлер көп емес.  Талаптық мерзім -  өкілетті тұлғаның  міндетті тұлғаға  олардың  арасындағы  болған   түсініспеушілікті реттеу мақсатында  өзінің  бұзылған  құқықтарын  сотқа дейін  қорғауға  құқылы, ол   кейінде міндетті  мерзім аралығы.. Бұл  ережені ерікті түрде  шешілуі  мүмкін, бұзылған  құқықты  қорғау  туралы  мәселелержәне  тараптар  арасында  дау  болмаған,  істің мән  жайы анық болған  жағдайларда бұзылған  азаматтық  құқықтарын  қалпына  келтіруді және  өндірістік  емес процессуалдық  шығындарды  азайтумен,  заң шығарушының  соттық  істердің  санын  қысқартуға  тырысуы негізделеді.

   Тауарларды  ауыстыру  туралы немесе   кемшіліктерін  жою туралы  претензиялық  талаптарын  жеткізушіге  кредитормен   кемшіліктерді  бекіту  үшін, ұзақ  пайдаланушыға немесе  сақтауға  арналған  таруарларға  қатысты  заңмен,  сонымен қатар,  стандарттармен, техникалық  жағдайлармен немесе шартпен одан да  ұзақ   мерзімдер  қарастырылуы мүмкін.  Былайша  айтқанда,  кепілдік болып  табылатын  көрсетілген мерзім  ішінде  бұйымды  ауыстыру  және  барлық  кемшіліктерді  өз есебінен  жоюға   міндеттенеді және  бұйымдық қызметті  қарсылықсық  орындағаны  үшін   борышкер  кепілденеді.

   Заң бойынша, кепілдік  мерзімдер  бұйымды  қабылдау  кезенде байқалмайтын,  бірақ оны пайдалану сақтау, өндеу,  эксплуатациялау және т.б. үрдістер кезінде кемшіліктерден қорғау  үшін  бекітіледі.

   Кей жағдайда  кепілдік  күнтізбелік  мерзімге емес,  басқа  да  тәсілдермен, мысалы,  кепіл  машинаның   километр  жүргізуімен беріледі.

   Кепілдік  – заңмен  қарастырылғандай  басқа  да  сипаттағы  мерзімдер, мысалы,  пайдалану,сақтау,  өндеу, транспорт. Осыған  байланысты  олар негізінен  жеке топтарға  бөлінбейді және  әдебиеттерде  кепілдік  мерзімдердің  түрлері  ретінде  қарастырылады.

     Осыған байланысты,  олар  ерекшеліктерге  ие бола отырып,  ерекше  құқықтың  салдарларға  әкеліп  соғады.  Солай,  уақыт өте келе  пайдалану   қасиетін  жоғалтатын тауарларға, химияның  тұрмыстық  бұйымдарға, медикаменттерге,  иіс су – косметикалық тауарларға, азық-түліктерге  қатысты пайдалану мерзімі бекітіледі.  Пайдалану мерзімі өтп кеткен  тауарларды  сату тыйым салынады.   Тауарлардың пайдалану мерзімі оны жасаған күннен  бастап есептелеу және тауарды пайдаланудың   жарамдылығы уақыт  кезеңі мен, немесе күнмен   анықталады.

   Пайдалану мерзіммен дайындаушы  тұтынушыға  тауарды  мақсатқа  сай  пайдалануын   қамтамасыз  етуге  немесе  оның   кесірінен  болған  кемшіліктері  үшін  жауапкершілікке  тартылуға  міндетті – тауардың  қызмет  мерзімімен ұқсас. Дегенмен,  егер де  мерзім  нормативтік-техникалық  құжаттармен  анықталады,  онда  қызмет мерзімі  дайындаушылардың  өздерімен немесе   тұтынушылард мен келісе  отырып  бекітіледі. Тауардың  қызмет  мерзімі  оны  тұтынушыларға  сатан   күннен бастап  есептеледі, ал егер де оны  бекіту  мүмкін болмаса,  дайынлған  күннен бастап.

   Әрекеттегі  заңдылық бойынша  кепілдік  мерзімге  мағынасы  жағынан сәйкес  келмейтін  ерекше  мағыналы  мерзімдер -  сақтау, өндеу, санау, т.б. мерзімдер.

   Міндеттерді  орындау  мерзімдері. Азаматтық құқықтарды жүзеге  асыру  мерзімдерімен  азаматтық  міндеттерді  орындау  мерзімдері   тығыз байланысты.   Міндеттерді  атқару  мерзімі, яғни  заңдармен, әкімшілік актілермен немесе шартпен  қарастырылуы мүмкін  борышкер белгілі  бір  әрекеттерді  жасауға  міндетті  немесе,  керісінше  орындалуыныңбас тарту мерзімі.

   Міндеттерді орындауды жалпы  және жеке  мерзім деп  бөлеміз.  Жалпы  мерзім -  міндеттерді орындаудың  барлық  кезеңін   қамтиды.  Ондай  жалпы мерзімдер жақтардың   келісімімен жеткізу мерзімі болады,  мысалы,  2003 ж. жалпы мерзім  шегінде азаматтық құқық қатынастарының  қатысушылары  міндетті  орындаудың  жеке  мерзімі туралы  келісіуне болады. Осылай,  жеткізу   кестелерінде  тауардың нақтыланатын  жеке  партияларын  жеткізудің  мерзімдері жеткізу шартында  жиі  ескертіледі.  Шартта  жұмыстық  және т.б. жеке  этаптарын  аяқтау  мерзімдері  қарастырылуы  мүмкін.  Борышкер  жақтан  міндеттерді  орындау  жалпы  мерзімді  ғана  орындау  емес,  сонымен қатар,  жақтармен бекітілген   аралық  мерзімдерді  орындау  жатады.  Заң  міндеттерді  алдын ала  орындаудың  мүмкінділігіне  қатысты  жауапкершілігі  мерзімінен  арнайы  ережелерді   қамтиды.