Мерзімдер талап мерзім

   Өкілеттігі  жоқ өкілдің  құқықтық салдарлары 

     Бір тұлғаның  немесе басқалардың   мүдделері  үшін  жасалған  мәлімелер мен  заңды  әрекеттер  барлық  жағдайларға  соңғысына   сәйкесінше   құқықтар мен   міндеттерді тудырмайды.  Сонымен   қатар, өкілеттіксіз  немесе  өкілеттігін   асыру  қызметі  азаматтық құқық қатынастарының  пайда болу, өзгеру,  тоқталуына  анықталған  жағдайларда әсер етуі  мүмкін және  ол  нарықсыз  факт болып табылмайды.

   Осылай, мәліме жасаған тұлға немесе  оның  атынан  жасалған  басқа  да  заңды  әрекеттер  келесі  жасалатын  мәлімені   мақұлдау  жолымен   өкілеттіктердің   жеткіліктігін  немесе  болмауының  орнын  толтыруы  мүмкін.  Мұндай  мақұлдау  мерзімнің  мәмілесін  жасау  кезінде  бекітілген  немесе   қалыпты қажеттік  шегінде  жасалуы қажет.

   Мәміленің  осындай  мақұлдануы  өзінің  заңды  табиғаты бойынша  өкіл  берушінің   қарауы  бойынша  жасалған  бір жақты мәліме  болып, табылады. Ол жазбаша  нысанда, мысалы, хат, телеграмма,  факс тағы басқа  түрінде  және   конклюденттік  әрекеттер, мысалы,  атқарушылықты  қабылдау,  есептеуді өткізумен, және т.с.с. жолдармен   көрініс табады. Өкілеттіксіз  немесе олардың  шегінен асырылу қызметтері  өкіл беруші  ретінде  қатысушы  тұлға үшін  заңдық  салдарлар болуы мүмкін.

   Сондықтан ол берілген  мәміле бойынша  контрагент алдында  барлық міндеттерді  атқарғаны үшін  немесе  атқармағаны үшін  жауапкершілікке  тартылады.  Әрине, бұл тек  құқылысыз  (неуправомоченный)  өкілдің   жасалған   мәміленің  бір   қуаты болып  қатыса алатын  жағдайларда  қолданылатын  жалпы нормалар.

   Мысалы, заңды тұлғалардың  оларға берілген  өкілеттіктің  шегінен  шыққан  немесе   өкілеттікке  не емес   жұмыскерлермен мәліме  бекіткен кезде  өкілдік  туралы  ережелердің  бұзылуы  тәжірибеде  жиі кездеседі.  Бұл жағдайларда   нақты  жұмыскерлердің  олармен бекітілген   мәлімені  атқару  бойынша  міндеттер  жүктеледі,  мысалы,  энергиямен  жәнее газбен  жабдықтау,  жүк тасымалы, негізгі құрылыс.  Мұндай  мәмілелер  өкіл берушімен  мақұлданбасы ғана, олардың  бағытталған  заңды  салдарларын  тудырмаған  және  болдырмаған  болып  санау керек.  Құқылысыз  өкілге  қатысты, егер оның   әрекеттері  құқыққа қарсы  немесе  кәнілі  сипатта болса,  бұл  жағдайда  ол  үшінші  тұлғамен зиян  келтіргені үшін  жауапкершілікке  тартылуы мүмкін.

   Кеібер  оперативтік  санкцияларды несие  берушімен  пайдалану  мерзіміне  қатысты   мәселелер осылай шешіледі.  Мысалы,  сатып алушы  тауардың   стандарттық  сапасына,  техникалық  жағдайларға  тағы басқа сәйкес  келмейтін  білгеннен бастап  оның  құнын  төлеуден бірден бас тартуы керек.

   Бұзылған  құқықтарды  иеленуші өзінің  құқығын  қорғау  және  мәжбүрлі  жүзеге асыру  мүмкін  мерзімдер  тәртібінің қажеттілігі әр түрлі  жағдайлармен  түсіндіріледі.  Ең алдымен,  талаптың  ескіру  институты соттардың  іс бойынша  дұрыс  шешім  қабылдап,  объективтік   шындықты  бекітуді   жеңілдетеді. Егер де  бұзған  құқықты  мәжбүрлі  қорғау  мүмкіндігі  белгілі бір  мерзіммен  шектелмеген болса,  онда  істі  адекватсыз  бейнелейтін  жағдайлардың, мүмкін  тендігі,  азаматтық істерді  шешуді   қиындатқан  болар еді.  Талаптың  ескіруі  азаматтық құқық бұзушыға  мемлекеттік  мәжбүрлеу   шарасын  қолдана отырып,   пайда болатын оның  қатысушыларына  қатысты   анықталмағандықтарды жоюда  азаматтық  айналымды   тұрақтандыруда  көмектеседі.

     Тұрақты азаматтық   айналым оған қатысушы  субъектілердің  құқықтармен  міндеттерінің   көлемін нақтылығын, олардың  арасындағы  азаматтық  құқық  себептерінен  пайда болатын  дауларды  тезіреу  шешуімен  жобаланады.  Азаматтық  құқықтарды  мәжбүрлі  қорғауда  уақыт  шектеулері  болмаса, сәйкесінше   дәлелдемелерді  сақтауға  және  жинауға қажеттілігін   алдын ала білмеген  үшінші  тұлалардың  және  жауапкерлердің  заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін   бұзған  болар еді.  Сонымен қатар,  талапкердің талапты  ұзақ  уақыт ұсынбауы, оның  өзінің  құқықтарының  жүзеге   асырылуына  қатты   мүдделі   еместігін,  немесе өзінің  талаптарының  негізді екеніне сенімсіз  екендігін зәлелдейді.  Талаптың ескіруі азаматтық айналым қатысушыларының өздерінің құқықтарымен   міндеттерін  жүзеге  асыруда белсенділігін  ынталандырады,  шарттық  тәртіпті  бекітеді, сонымен  қатар, міндеттерді   орындауда өзара бақылауды  күшейтеді.

   Талапқа  процессуалдық және материалдық  мағынада  құқық. 

   Талапқа құқық -  ұлғаның  заңмен  қорғалатын  мүддесін  немесе бұзылған құқықтарын қорғау  мақсатында  жауапкермен материалдық-құқықтық  дауды қарау және  шешу туралы  талабымен мүдделі тұлғаның  заңмен  қамтамасыз  етілген сотқа шағымдану мүмкіндігі.  Жалпы қабылданған көзқарастарға сәйкес,  талап екі  құқылылықтан (правомочие) тұрады: талапты  ұсыну  құқығы және  талаптан   қанағаттанырыну  құқығы. Талапқа  процессуалдық  мағынасы  құқықтың деп  аталатын талапты  ұсыну  құқығы – белгілі  процессуалдық тәртіпте  соттан  туындаған дау бойынша істі  қарауға және  шешім шығаруға  талап ету құқығы.  Осы құқықты жүзеге асыру алғы шартарының  талаптары азаматтық-процессуалдық заңдылықтармен  анықталады. Бұл жерде   айта кететін жай,  процессуалдық мағынада  талапқа құқық жалпы ережелер  бойынша,  қандай да  бір мерзімнің өтуіне  байланыссыз. Сотқа талаптың  ескіруінің  мерзім  өтуіне  байланыссыз кез келген уақытты шағымдануға болады.

   Талапқа материалдық  мағынада  құқық  басқаша  айтсақ, талаптан  қанағаттандырылу құқығы сот арқылы талапкердің   талаптын  мәжбүрлі жүзеге  асыру  мүмкіндігі.  Талап  қойғанға  дейін талап  қою  мерзімнің  өтіп  кетуі  соттың  талаптан  бас тарту  туралы  шешім  шығаруына  негіз болады. (АК 179 б. 3 т) 

   Талаптың  ескіруінің  императивтік  тәртіптері 

   Талаптың  ескіру  мерзімдерін  және  олардың  есептелу  тәртібін  анықтайтын заңның  ережелері  негізінен  императивтік  сипатта болады. Тараптар өздерінің   келісімі бойынша  талаптың  ескіру мерзімнің  ұзақтығынөзгерте алмайды. Сонымен қатар,  заң,  талап мерзімін  сот шешім шығарғанға дейін дауда тарап жасаған мәлімдемен бойынша ғана сот қолданатыны (АК 179 б. 2т) туралы  маңызды ережені қамтиды.  Бұл егер де  жауакер сотқа өтінген талаптың  өтуі фактісін   пайдалануы келмесе,  сот қандай да  бір мерзімнің  өтуіне  қарамастан   жауапкер мен  талапкер  арасындағы  материалдық-құқықтық  дау бойынша  істі  қарау,  шешім  шығаруға  міндетті  екендігін  білдіреді.  Бұл ережені   кеңінен   талқылауға болмайды, еңбек, мысалы, мәліме жасаған кезде  олардың мүмкін болатын  дауларына талаптың  ескіру   мерзімін   қолданбау  туралы  келісім алуы мүмкін.  Мұндау  мәліме  заңға  қайшы  болғандықтан  жарамсыз  болып  саналады. Талаптың  ескірілуінің  қолданылуы  туралы – сот  органының  шешіміне  талапкер мен берілген  пайда  болған дауға қатысты  ғана  беруге  болады. 

   Талап қою таралмайтын  талаптар 

   Жалпы ереже  бойынша,  талапты қою  барлық азаматтық  құқықтық қатынастарға таралады.  Ерекшелік  ретінде  ескерту мерзімі заңда тікелей  көрсетілген талаптар  қатарына  қолданылмайды.  АК 187б сәйкес, талапты заңда қарастырылған басқа реттерде  материалдық емес игіліктер мүліктік  емес өзіндік құқықтарды  бұзудан туындайтын;  салымшылардың банкіге банктік салымдарда  беру туралы  талаптарына,  азаматтың  өмірі мен  денсаулығына  келтірілген зиянның  орнын толтыру  туралы   талаптарына  қолданылмайды.  Ең соңғы  жағдайда  талап қою  мерзімі  өтіп  кеткеннен  кейін  қойылған  талаптар  талап   қойыла  бастаған соң 3 жылдан  асырмай  қанағаттандырылады.  Талап қою,  сонымен қатар,  меншік иесінің  немесе басқа   иеленушінің  құқығының  кез келген бұзылуы  неліктен айыруға байланысты  болмаса,  олардың  осы  құқық  бұзушылықты  жою туралы  талаптарына  қолданылмайды.  Көрсетілген  тізім  жеткілікті  болып  табылмайды,  себебі  заңмен талап қою  қолданылмайтын жағдайлар  анықталуы мүмкін. 

   Талап қою  мерзімінің басқа  мерзім  түрлерінен   айырмашылығы 

     Талап қою  мерзімін басқа   мерзім  түрлерінен, ең  алдымен  құқықтық  әрекет ету  мерзімінен,  тоқтатылу  және  претензияның  төлемдерден  ажыратып плу қажет.  Азаматтық  құқықтың  әрекет ету  мерзімдері  және  тоқтату  мерзімін  талап қою  мерзімінен  субъективтік  құқықтағы  барлық  3 жағдайда   мерзімнің  өтуімен  заң  сол  мүмкіндіктерді  өтеуді   байланыстыратын  жағдайлар   жақындатады.

   Бұл жерде талаптың  ескіру  мерзімі  құқықтың болу мерзімі  ьолып  саналуы  мүмкін.

   Талаптың  ескіру  мерзімі және   кепілдік  мерзім  бұзылған  субъективтік  құқықтармен  байланысты, және  олар  тәртіп  бойынша  бір  уақытта және  бірін-бірін толықтыра отырып  бірге басталады.  Егер  кепілдік мерзім, жақтардың өздері мен дауды реттеу  үшін  заңмен белгіленсе, онда  талаптың  ескіру  мерзімі субъективтік  құқықтарды  мәжбүрлі  жүзеге  асыру сот және  басқа да  өкілетті  органдар  арқылы  шектейді.

   Талап қою  мерзімінің  түрлері. Талап  қою мерзімі  жалпы және   арнайы болып  бөлінеді.  Талап  қоюдың  жалпы мерзімі 3 жыл  болып  бөлінеді және  ол арнайы  мерзімдер  белгілегендерден басқа,  барлық  құқықтық  қатынастарға  таралады.  Талап қоюдың  арнайы мерзімдері  заңда ерекше  көзделген жеке талаптарға  қолданылады.

   Талап қою  мерзімінің  өтуі.  Талап  қою  мерзімінің  өтуіне дұрыс  анықтама беру  үлкен  маңызға  ие. АК 180 б. сәйкес,  талап қою  мерзімінің  өтуі  адам құқық  бұзушылық туралы  білген  немесе білуге  тиіс  болған күннен басталады.  Оларды бұл ережеден  айыру тек АК пен және өзге  де заңдармен белгіленеді.  Осылай  талап қою мерзімінің  өтуін заң бір жағынан объективті  моментпен,  яғни  субъективті құқықтың  бұзылуымен, ал екінше  жағынан субъективті  моментпен,  яғни  өкілетті  білген немесе құқық бұзушылық  туралы  білуге  тиіс болған  жағдаймен  байланысты  сірә, бұл жағдайлар әрқашанда  сәйкес келмейді,  дегенмен  жәбірленуші өзінің  құқық бұзушылығын  дәл  бұзылған кезінде біледі деген  болжақ бар.  Алайда егер  талапкер  құқық бұзушылықьы кеш  білсе  және  білуі  тиіс  некенін  дәлелдесе,  қалаушылық субъективтік  моментке беріледі.  Мәселенің  бұлай  шешілуі   толығымен  әділ,  егер  өкілетті  тұлға  өзінің  құқығының  бұзуылуын  білмесе,  әлбетте ол  қорғау  құқығын   қолдана  алмайды. Бірақта  бұл  жағдайда, жауапкер  талапкердің  бұзылған  құқықтарының   бұзылғанын одан   ертерек  білу   керектігін   дәлелдеуге  болады.  Егер де  талапкердің  өзінің   бұзылған  құқығын  өзінің  немқұрайдылығынан  білмегендігі   дәлелденсе,  онда  талап талапкердің  бұзылғандығы туралы  білу  керек  болған  кезден бастап  есептеледі.

   Талаптың  ескіруінің  басталу   сәтінің  кейбір  субъективтік  құқықтарды  қорғау  үшін арнайы  спейификасы болады. Осыған қатысты құқық қатынастарында  талаптың   мерзімнің басталуына  осы құқық қатынастарының  мазмұны әсер етеді. Міндеттерді атқару  қажеттілік  сәтімен анықталғанда,  егер  міндетті  тез атқару  заңнан,  шарттан немесе  міндетті  мәнінен   туындамаса,  ескіру   7 күндік  жеңілдік мерзімі өту сәтінен басталады.  Егер борышкердің  міндеті  біртекті  әрекеттер  жасаумен  құрылса,  мысалы, жабдықтауды  жүзеге  асыру  немесе қызмет  көрсету  кезінде  талаптың  ескіру  мерзімі  әрқайсысының, талабына  жеке   қолданылады.

   Сондай  қатысты құқық  қатынастарында  қандай да  бір  әрекеттерден  бас тарту   борышкердің  міндеті  болып табылатын (мысалы,  шектелген  құқықтарды жеткізу туралы  авторлық шарт  бойынша,  автор шарт мерзімі кезінде басқа   тұлғаларға  белгілі   әдістермен  шығармасын пайдалануға   бермеуі керек) борышкердің сәйкес  әрекеттердің  жасалғаны туралы  несие берушінің білген  немес білуге тиіс  болған  күннен  бастап талаптың  ескіруі өтеді. Осындай тәртіпте,  абсолюттік  құқықтардың  бұзылуы  кезіндегі  ескіру  мерзімі  басталған сәт  анықталады. Регресстік  міндеттемелер  бойынша  талаптың  ескіруі  негізгі  міндеттерді атқару  сәтінен басталады.

   Жеке  талаптарға  байланысты  азаматтық  заң  ескіру  мерзімінің  басталу туралы,  ереже  ерекшені бекітеді.  Осылай,  талап  үшін талаптың   арнайы  жылдық мерзімі, өз кезегінде  кепілдік  мерзім  шегінде  асасалуы мүмкін   кемшіліктер  туралы өтініш  берген күннен  басталады. 

   Талаптың  ескіруінің  қалпына  келтірілуі үзіліс,  тоқтатылуы 

   Көп жағдайларда  басталған  талаптың  ескіруінің  үзелісіз  өтеді.  Дегенмен,  заң  өкілетті   тұлғаға  ескіру  мерзімінің  шегінде  талап  ұсынуды   қиындататын   нақты  өмірлік   жағдайлардың  болу  мүмкіндігін  ескереді. Бұл жағдайлар   әртүрлі қалпына келтірлуінің   үзілісінің және  тоқтатылуының негізі  болуы мүмкін. АК-ң 189б сәйкес, талап қою мерзімінің  өтуін тоқтата тұру  негіздеріне: 1) егер талап қоюға төтенше және бұл жағдайда  болмай  қоймайтын оқиға кедергі жасаса; 2) міндеттемелердің  бұл түрін  орындау  ҚР  Президентінің  жариялауымен  кейінге   қалдырылуына  байланысты; 3) егер талапкер  немесе жауапкер  соғыс  жағайына   көтерілген  әскери  бөлімшелер  құрамында  болса; 4) егер әрекет қабілеттілігі  жоқ   адамның заңды өнемі болмаса; 5) тиісті  қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуын тоқтату