Мерзімдер талап мерзім

   Сонымен, азаматтық құқықтағы  заңдық  фактілер  келесідей  жіктеледі: а) оқиға және әрекет; б) құқықтық  және құқықтық  емес әрекеттер; в) заңдық  әрекет және  заңдық актілер; г) әкімшілік  актілер мен  мәлімелелер. 

   3  Өкілеттілік. Өкілеттілік  түсінігі  және  түрлері 

     Өкілеттік  институтының  түсінігі  мен мағынасы.  Өкілеттік түрінде   басқа  тұлға  атынан және  қызығушылығмен   өзінің  құқық   шегінде  әрекеттің  бір  тұлғамен,  оөкілімен жасалуын  түсіндіреді. АК 169  бабына сәйкес, өкілмен жасалатын  мәміле  өкілетттіктің  азаматтық  құқығы  мен  міндеттемелерін  құрайды,  өзгертеді және  жояды.

   Азаматтық айналымда  өкілеттілік   институты  кең қолдану сферасын иемденеді.  Оған   қажеттілік  өкіл  өзінің  құқықтары мен міндеттемелерін   орындай алмаған жағдайда  ғана  туындамайды (ауыр-сырқаттан,  іс сапардан,  жұмыс бастылығымен, т.б) Өкілдік қызметтерге өкілдің арнайы  білімі мен тәжірибесін  қолдануға,  уақыты мен  қаражатын  үнемдеу үшін  келеді.  Көпетеген заңды  тұлғалардың  қызметі  өкілет  көмегінсіз  мүлкінді  болмайды.  Өкілеттілік  көмегімен тек  мүліктік емес, кейбір  жеке мүліктік емес  құқықтар да  жүзеге  асырылады.

   Өкілеттілік субъектілері. Өкілеттік қатынасында  үш субъектіні  ажыратады - өкілет  беруші,  өкіл және  үшінші тұлға.  Өкілет  беруші  түрінде  азаматтық  құқықтың  кез келген  субъектісі  бола алады -  заңды  тұлға  немесе азамат. Біріншіден,  өкілдер толық  әрекет қабілеттілікті   иемденуі қажет. Екіншіден,  заңды  тұлғалар  тұлғалар  өкілдік  қызметтерді  өз мойнына  ала алады.  Үшіншіден, заң  кейбір  субъектілердің  өкілдік  қызметтерді  орындау  қатынасында  бірқатар тыйым  салуларды  құрайды.  Азаматтық құқықтың кез келген  субъектісі  үшінші  тұлға бола алады.

   Өкілеттікте құқықтық байланыстар  күрделі  құрылымды  иемденіп,  келесі  үш  түрлі  қатынастан жасалады:1) өкілет беруші мен  өкіл  арасында; 2) өкіл мен  үшінші тұлға арасында; 3) өкілет беруші мен  үшінші  тұлға арасында. 

   Өкілеттіктің  оған ұқсас құқықтық қатынастардан  айырмашылығы.  Өкіл өкілет  беруші  атынан әрекет  жасаса да; мәміле және басқа  да заңдық  әрекет жасауда  өз еркін  білдіреді.  Осы  жағдаймен  оның  қабілетіне  жоғары  талаптар және  мәміле  жасау  шынайылығының  тікелей   тәуелділігі  байланысты.  Өкілге  қарағанда  жіберушібір тұлға  еркін (пікірін, ойын) екіншісіне  өткізеді, бірақ  өз еркін  білдірмейді.

   Делдал (брокер) өкіл  түрінде  ерікті  сипатқа  ие  белсенді  заңдық  әрекеттерді  жасайды.  Бірақ  оның  әрекеті  жақтар арасында  келісімнің  жасалуына  мүмкіндік  біреуі, бірақ  өз  бетінше  заңдық  жақтарды байланыстармайды. Делдал  потенциалды  серіктестеріздестіріп,  мәміле  жасау  туралы  келіссөздер жүргізе алады, бірақ мәліме  жасау  ерікті  тек оның   болашақ  мүшелері білдіреді.  Өкіл қызметі осындай  техникалық   көмекті  ғана  қажет  етпейді,  өкілет  жіберуші  мен үшіншітұлға арасында  құқықтық  қатынасты  бекітуде  байқалады.

   Өкіл  қызметі  комиссионер  қызметіне  едәуір  жақын, ол өз  клиенттеріне  техникалық көмек  ғана  көрсетіп  қоймай,  оның  қызығушылығында азаматтық-құқықтық  мәлімелер жасайды.  Бірақ өкілге қарағанда  комиссионер,  мысалы   комиссионды  дүкен өз атынан  үшінші  тұлғамен  мәміле  жасап,   ол бойынша  құқықтар  мен міндеттерді өз  мойнына  алады.

   Өкіл  құқығы.  Өкіл әрекеті өкіл  жіберушінің  азаматтық  құқығы  мен  міндеттерін  белгілі бір  құқық  шегінде  жасалғанда  құрайды,  өзгертеді  немесе жояды.  Егер өкіл  өз  құқығын  арттырса,  өкіл  жіберуші  үшінші  тұлға  алдында  белгілі бір   міндеттемелелерден еркін болады.

   Кейбір  ғалымдар өкіл құқығын  ерекше  субъективті  құқық  түрінде  қарастырады.  В.А.Рясенцевтің  пікірі бойынша  құқық -  азаматтық  құқық қабілетті  көрсету.  О.С.Иоффенің  айтуынша, құқық қабілетке бірігу  шегін  анықтайтын  заңдық  факт болып табылады.

   Өкілеттіктің  туындау  негіздемелері. Өкілде  қажетті құқықтың  туындауын  заң  өкіл  жіберушінің  еркімен,   заңда аталған  басқа да заңдық  фактілермен  байланыстырады. АК 163 бабына сәйкес,  өкіл құқығы  сенімхатқа,  әкімшілік актіге  немесе  заңға   негізделеді.  Өкіл  құқығының  көлемі  мен сипаты,  оларды  жүзеге асыру  шарттары заңдық  фактілер  негізінде  жатыр.   Сәйкесінше  өкілеттіктің  өз  бірнеше  трлерге   бөлінеді: а) әкімшілік актіге  негізделген өкілеттік; б) заңға негізделген өкілеттік; в) келісімге негізделген өкілеттік.

   Әкімшілік  актіге  негізделген өкілеттік. Мұнда  өкіл әкімшілік  басқару  күшімен  өкіл  жіберуші  атынан әрекет  етуге  міндетті.  Заңды  тұлға  органы  өкілеттік  қызметтерді   жүзеге  асырумен  байланысты әрекетке   жұмысшы  тағайындау туралы  жарлық  шығарғанда  орын алады.  Мысалы, соттағы  өкіл, заңдық  актілерді    құрудағы, мәлімелер   жасаудағы өкілдік, т.б.

   Көптеген  жағдайларда өкілдік  қатынастар заңның  тікелей  жарлығы  бойынша   туындайды, өкілеттіктің  мұндай түрі заңдық  өкілеттік деп аталады.  Мысалы,  кішкентай  балалардың  заңды  өкілі  болып  олардың  ата-аналары  табылады. Бұл өкілеттік түрінің  ерекшелігі: біріншіден,  ол өкіл  жіберушінің еркінен тәуелсіз  туындайды,  екіншіден, өкіл  құқығы  заңмен  анықталған.

   Келісімге  негізделген  өкілдік  жоғарыдағы  екі  түрге  қарағанда  ерікті  саналады.  Ол яғни  тек өкіл  бейнесін  емес,  оның   құқығын  анықтайтын  өкіл  жіберушінің еркі   бойынша  туындайды.  Заңдық әрекет  жасау  үшін сол  өкілдің   келісуі қажет.  Кәсіпкерлік  саласында  коммерциялық  өкілдік  туындайды (АК 166б). Коммерциялық  өкіл  бір  уақытта  түрлі  жақтардың  өкілі  бола алады.  Ол екі  жақта осы  өкілдікпен келіскенде немесе тікелей  заңмен  қарастырылған  жағдайда  ғана  жіберіледі.

     Үшінші  тұлға   алдына  өкілеттік   үшін  әдетте  өкілге  сенімхат  деп  аталатын  ерекше  жазбаша   құжат  беріледі.

     2.Сенімхат

   Сенімхат  түсінігі.  Сенімхат  ретінде  бір тұлғаның  екіншісіне  үшінші  тұлға  алдындағы  өкілеттігі  үшін  берілетін  жазбаша  құқығы  түсіндіріледі. (АК 167 б. 1-б).Көп жағдайда  сенімхат  ерікті  өкілеттің  құқығын   бекіту  үшін  беріледі.  Егер ерікті  өкілдік  өкіл  жіберуші  мен өкіл  арасында  келісім   иемденбесе,  сенімхат беру  өзінің  заңдық  табиғаты  бойынша  бір-жақты   мәмілені  көрсететді.  Басқаша  айтқанда,   сенімхат  беру және  оның  заңдық  күшін  иемдену  үшін  өкіл  келісімдігі  талап  етілмейді.

   Келісімге  қарағанда,   сенімхат  өкілдіктің  сыртқы  әсерін  қамтамасыз  етуге   шақырылған.  Үшінші  тұлға  сенімхатпен  таныса  отырып,  өкілдің  қандай  артықшылықты  иемденетін  біледі.  Құқық  шегінде  өкілмен жасалған  кез-келген  мәлімелер және басқа да  заңдық   әрекеттер өкіл  жіберуші  үшін  міндетті  сипатқа ие.

   Сенімхатқа  ұсынылатын талаптар. Сенімхат заң  мәмілесіне  ұсынылатын барлық  талаптарға сәйкес келуі керек.  Сенімхат  құқықтық  заңдық  әрекет  жасауға  ғана  берілуі мүмкін; өкіл  жіберушінің  еркі  еркін  қалыптасып,  сенімхатта анық  көрсетілуі тиіс; заңды  тұлғаға  берілген  сенімхат  арнайы  құқық  субъектілігіне  қайшы  келмейтін  мәміле  жасауға  ғана  қатысты  болуы мүмкін.

   Сенімхатқа  қойылатын  негізгі талаптар  мынаған  келіп салды. Біріншіден, сенімхат арнайы  нысанда  рәсімделу  қажет, заң сенімхатты  жазбаша  жасалатын  құжат ретінде  анықтап,  одан тыс ол  әрекет етпейді.  Өкілдік  туындайтын  жағдайда  сенімхат  ауызша  жасалуы  мүмкін;  сенімхат  әрқашан өкілдік құзыретін  жазбаша  бекітілуді  талап етеді.  Жалпы ереже  бойынша  сенімхаттың   нақтылығы  үшін ол  қарапйым  жазбаша  нысанда  болуы  жеткілікті. Сонымен қатар ол  сенімхат  аталатын негізгі  құжат ретінде  де құрылуы,  сондай-ақ  басқа   кезкелген. Түрде,  мысалы,  хат,  жеделхат,  факс, өкілдің  құзыреті  айқындалған  сенімхат  бөлігі  нысанында  көрініс  жабуы   мүмкін.  Маңыздысы, бұл  құжатта  өкілдің құзыреті  нақты   көрінес  тауты,  сенімхатқа  қажетті  басқа да реквизиттар  болуы керек. Сенімхаттың  функциялары  кейбүр  жазба  құжаттармен  жүзеге  асуы мүмкін, мысалы,  филиал   директорының   сақтандыру агентінің  қызмет  күәлігімен, жүргізушіге  берілетін  жаңаша  парағы  және т.б  Заңмен тікелей  көрсетілген  жағдайларда  сенімхаттың  нысанына  жоғарлатылған  талаптар  қойылады,  көбінесе ол, сенімхат  анықталған  түрде бекітілуді  талап етумен  көрініс табады.  Сонымен, нотариалдық нысанды талап ететін   мәлімелерді жасасқанда, заңды көрсетілген жағдайларды қоспағанда (АК 2 б.167 б) нотариалдық түрде бекітілуі қажет, АК 167 б сәйкес қайта  сенім білдіру  тәртібінде  берілетін   сенімхат нотариалды  түрде  рәсімделу  керек,  сондай-ақ  заң  нотариалды  бекітетін  сенімхаттарға  мыналарды еңгізеді :а) госпитальда,  санаторийде және  басқа әскери-емдеу мекемелеріндегі  әскери қызметкерлер  мен басқа   тұлғалардың  осы  мекеменің бастығымен,  лизингта саласы бойынша оның көмекшісі  мен аға  немесе кезекші дәрігерлермен  бекітілген  сенімхаттары; ал әскери бөлімшелердің дислокация  кезектерінде, біріктірулеріне, мекемелерде және  әскери-оқыту орындарында нотариалдық іс-әрекетті  жұзеге асыратын  нотариалдық кеңселер және басқа органдар  болмағанда,  сондай-ақ  жұмысшылар  және  қызметкерлердің, семьяларының  мүшелеренінің осы бекітілген  сенімхаттар; в) бас бастандығымен   айыру  органдарындағылардың бас  бас бастандықтан   айыру  орынының  бастығымен  бекітілген  сенімхаттары; г)  туғындарды әлеуметтік  қорғау   мекемелеріндегі,  кәмелетке  толған  әрекет қабілетті   азаматтардың,  осы  мекеменін  әкімшілігі мен  немесе  тұрғындарды  әлеуметтік  қорғаудың  сәйкес  органының   басшысымен   бектіліген  сенімхаттары. Жалақыны және еңбек  қатынастарымен  байланысты  өзге  төлемдерді, авторлар мен   тапқырлық  сыйақыларын,  зейнетақысы,  жәрдемақысы  және  сипендияны, азаматтардың  банктік  салымдарын  алу  үшін сенімхат сенім берушінің  жұмыс  істейтін  немесе  оқитын  мекесімен, оның   туғылықты жері  бойынша  тұрғын үй – эксплуатациялық  мекемемен және  ол емделіп жатқан  стационарлық  емделу  орнының әкімшілігімен  бекітілуі мүмкін. Өкіл азаматтық  банктік  салтынын,  оның банкілік  есеп  шотынан  ақша  қаражатын,  оған  байланыс  мекемесінде  адрестелген  корреспонденцияны  алу  үшін  сенімхат  сәйкес  банкпен  немесе  байланыс  мекемесінен  сенімхат  ісін  бекітіледі. Заңды тұлғалардың  атынан берілетін  сенімхаттар,  қайта  сенім білдіру  тәртібінде   берілетіндерді  қоспағанда, нотариалдық  немесе өзге  арнайы  бекітілуді талап етпейді.  Демек, олар осы  мекеменің  басшылары немесе өзге  құзыретті  тұлғалардың  қолымен мекеменің мөрімен  текітулу  керек,  ақша және өзге  мүліктік   құндылықтар  беру  немесе алу  сенімхаттарын сонымен  қатар бас  бухгалтердің  қолымен  күәландырылу  керек. Банкілік операциялар жасау  және  ішкі  сауда  саласында  мәлімелер  жасасу  сенімхатының  нысандары  арнайы  ережелермен  анықталады.

   Екіншіден,  сенімхат  аса  мәміле  болып  табылады.  Оның  әрекет еткізіліп  ең  жоғарғы  мерзімі  АК 168 б. сәйкес  үш жылды  құрайды. Егер  сенімхатта  оның  әрекет ету  мерзімі  көрсетілмесе, онда  ол  күшін  оны жасаған  күннен бастап бір  жыл  күшін сақтай.

   Үшіншіден, сенімхат   атаулы  құжат  толып  табылады. Бұл  сенімхатта  ол берілген  тұлға, сондай-ақ  сенімхатты  білдіреді.  Бұл жағдайда  сенімхат  бірлесіп немесе  әр қайсысы болып  әрекет ететін   сондай-ақ бірнеше тұлғаның берілуі мүмкін. Сенімхатты  сонымен қатар бір тұлға ғана емес бірнеше тұлға бере алады, мысалы, шартта тарап ретінде болатын тұлғалар. Қайта сенім білдіру.  Сенімхат берілген тұлға өзі құзырлы әрекеттерді жеке өзі жүзеге асыру керек,  сонымен қатар  анықталған   жағдайлар қайта  сенім  білдіру  тәртібі  негізінде  басқа  тұлғаға  жүктеуі  мүмкін.  АК 169 б. сәйкес  бұл мүмкін егер,  біріншіден, өкіл  тікелей  сенімхатпен бұған  құзыралы болса не, екіншіден,   егер өкіл  берушінің  мүддесін  қорғау  үшін  мәжбүр болса, заңның  мәні  бойынша  беруші  кез келген уақытша  қайта  сенім  білдіруді шешуі мүмкін.  Өкілді оның талабы  бойынша  немесе өз еркі бойынша  (мысалы, хатта , жеделхатта және т.б) сәйкес  құзырет беруі арқылы. Өз құқығын басқа тұлғаға берген  өкіл  ол  жайында, қажетті ақпаратты бастапқы  өкіл  берілетін хбарлауы керек. Хабарламаған  жағдайда  қайта сенім алған тұлғаның әрекетіне өкіл  өзі жауап береді. Қайта сенім білдіру тәртібінде  берліген  сенімхаттың  әрекет ету  мерзімі  сол  негізделіп  берілген  сенімхаттың  мерзімінен  аспауы  керек.

   Сенімхаттың түрлері.  Әрекет етуші  заңнама  сенімхаттың  бірнеше  түрін  қарастырылған. Сенімхатта көрініс  тапқан   құзыреттің  көлемі мен  сипатына байланысты жалпы,  арнайы және  бір ретті сенімхаттар , жалпы сенімхат деп өкілге кең ауқылуы мәлімелер жасауға және өзге  юридикалық  әрекеттер мүмкіндік беретін сенімхаттарды айтады  бұндай сенімхаттарға мысалы ретінде   азаматтары мүлкін басқару құқығына сенімхат, заңды  тұлғаның  өкілдігін  басқаруға  сенімхаттарды жатқызуға болады,  арнайы сенімхат өкілге сондай-ақ  шектелмеген   түрде  мәмілелер  нақты өкілдік әрекеттері көрсетіледі.  Мысалы, арнайы  сенімхат  экспедиторға  тауарды алу не жіберілуі туралы берілген  сенімхаттар табылады.

   Бір ретті  сенімхат  нақты бір  мәмәлімені немесе өзге юридикалық әрекетті жасау үшін беріледі,  мысалы  почталық  переводты  алуға,  келісімді, нысаны, почталық  переводты  алуға,  келісішартқа  қол қою, акт құру,

   Сенім  хаттың  тоқтатылуы.  Сенім хаттың  күшін  тоқтататын  жағдайлар  келесі  үш  топқа жіктеледі. Біріншіден,  сенімхат оның мерзімі  өткенде  тоқтатылады,  ал бір  ретті  сенімхатқа  қатысты өкілдік  құзырлы  болған  әрекетті жүзеге  асыралғаннанкепілі.  Екіншіден,  кез келген уақытта  сенім  білдірген тұлға оны  тоқтата  алады, ал сенімхатты  алған  тұлға  кез келген  уақытта  одан бас тарта алады  Бұндай  біржақты  сенімхаттың әрекет  етуін тоқтатудың  келісімен  құқығы  фидуциарлық  сенімділік, сипаттан байланысты. Бұл құқықтан  бас тартуға келісуді  заң  жарамсыз  деп  көрсетеді.  Сенімхат  берген тұлғаға  сенімхат   берілген  тұлғаны  оның  тоқтатылуы түралы  хабардар  ету  міндеті  жүктеледі.

   Үшіншіден, сенімхаттың  тоқтатылуы  заңды  тұлғаны  тоқтатылуымен , сенімхат берген  тұлғаның  әрекет қабілетсіз  немесе әрекет қабілеті шектеулі  болғанда  немесе азаматтық  хабар-ошарсыз кетуіне  өлуімен  байланыстырылады. Сенімхат  тоқтатылғанға дейінгі  өкілдің  әрекетті  нәтижесінде туындаған құқықтар мен  міндеттер  өкіл  беруші  мен оның  құқық  үшінші  тұлғаға  қажетті  күші  сақталады.  Бұл құқық  қолданылмайды, егер үшінші  тұлға  сенімхаттың  тоқтатылуы  туралы   және  білуі  мүмкін  болса,  сенімхат  тоқтатылғаннан  кейін  өкіл оның  жедел түрде сенімхатты, сенім  білдіруші қайтарып беруге міндетті.

   3. Құзыретсіз өкілдік.

   Құзыретсіз  өкілдіктің түсінігі. Өкілде құзырет  болуы – кез келген  өкілдіктің  негізгі  жағдайы.  Азаматтық айналымда, демк мынандай жағдайларда  кездеседі, бір  тұлғалардың мүдделеріне  қатысты  жасалатын  мәмілелер мен өзге  юридикалық әрекеттер  басқа  тұлғалар  мен  ешқандай  құзыретке  не болмай жүзеге асуы.  Кейде  мұндай оқиғалар  таза түрде  кездеседі, азаматтық  айналымға  қатысушыларының  арасында  өкілдік  туралы   ешқандай  алуын ала келісімнің  болмауы                Мысалы, азамат оның танысы үйге қажет етендігін біле тұра,  бірақ одан  осыған байланысты  ешқандай  нақты тапсырма  алмай,  оның  атынан үйді  жалға алу туралы шартты  бекітеді. Бірақта, көбінесе,  азаматтық айналымның  қатысушылар өкілдік туралы  ережелерге  сәйкес  және әрекет жасап деп дамудың сәйкесінше   өкілдіктерге  не емес   жалған   өкілдіктер  нақты өмірде   орын алып отыр. Осындай жалған  өкілдікке үлгі ретінде сенімхатты  қате  рәсімдеу,  оның өкілін  алынып  тастауымен  байланысты  мерзімнің   аяқталуымен  байланысты  әрекеттердің  тоқтатылуы жатады.  Өкіл  өкілеттігін пайдаланатын, оның  жүзеге  асруда шегінен шығып  кетеді,  мысалы,   өкілдін мүлкін  қабылдау туралы  шартты  оған  қажетті  мөлшерден артық  мөлшерде   бекітеді.