Кұқықбұзушылық түсінігі

1.  Мемлекеттік күштеу арқылы жүзеге асады.

2.  Кінәліні белгілі бір шектеуге міндеттейді.

3.  Тек қана жасалған құқық бұзушылықтың негізінде пайда болады.

Занды жауапкершілік  бір қатар қағидалардың негізінде жүзеге асырылады: Кінәлі әрекет үшін ғана жауаптылық қағидасы. Бұл қағида, негізінен, заң шығарушыға арналады. Оның тек қоғамға зиянды құқықтық табиғаты мен қоғам құндылығына қайшы келетін әрекеттерге ғана занды жауапкершілікті бекітуін талап етеді. Егер де субъект құқық бұзуға жол беру кезінде өз еркі болмаса, іс-әрекетінің нәтижесін болжай алмаса, болжауға тиісті болмаса, оның болуын тілемесе және өзін басқара алмаса, ол жауаптылыққа негіз бола алмайды.

Заңдылық қағидасы. Бұл қағида бойынша жауапкершілік құқықтық нормамен тыйым салынған әрекет және де тиісті норманың санкция шегінде пайда болады. Сонымен қатар барлық процессуалдық ережелер сақталына отырып бекітілген құқық бұзушылық туралы факті нәтижесінде ғана пайда болған жауапкершілік занды болып табылады.

Әділеттілік кағидасы. Ол өз мазмұны бойынша келесі талаптарды қояды:

- теріс қылық үшін  қылмыстық жазалауға болмайды;

- адамның намысын түсіретін  жазаны енгізуге жол берілмейді;

- жауапкершілікті бекітуші  және оны күшейтуші заңның  кері күші болмайды;

- бір құқық бұзушылық  үшін жауапкершілік тағайындалады;

- жауапкершіліктің деңгейі  жасалған құқық бұзушылықтың  ауырлығына сәйкес келуі тиіс;

- жауапкершілік бұзылған  құқық пен келтірілген зиянның  орнын толтыруы тиіс.

Мақсатқа сәйкестілік қағидасы. Ол құқық бұзушыға қатысты алынған шараның заңды жауапкершіліктің мақсатына сәйкес келуін талап етеді:

- Құқық бұзушылыктың ауырлығына байланысты мемлекеттік күштеу шарасын іріктеу;

- Егер жазалау мақсаты  орындалған жағдайда, жауапкершілікті  жеңілдету немесе шартты, шартсыз  түрде босату;

-  Егер заңды жауапкершіліктің мақсаты онсыз да орындалуға жатса, завды жауапкершілікті өзге жауапкершілікпен ауыстыру.

Жауаптылық қағидасы:

-  Бірде-бір құқық бұзушылық мемлекет үшін елеусіз қалмауға тиіс;

- Құқық бұзушы міндетті түрде заң алдында жауапты;

-  Құқық қорғау органдардың қызметкерлерінің жоғары кәсіпқойлығы;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ.Тарау 

ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ 

2.1 Құқық бұзушылықтың белгілері

Заңды жауапкершіліктің өз уақытында орындалуы. Кері жағдайда ол өзінің мәнін жойып, құқық бұзушылық жасалған уақыттағы әлеуметтік жағдайға байланысты сәйкестілігін жояды. Жалпы құқық теориясы тұрғысынан құқықтық реттеу механизімінде құқық бұзушылық жаңа қатынасты тудырып өзгертіп, тоқтататын заңды себептің рөлін атқарады. Бұл жағдайда құқық бұзушы мен мемлекет арасында әрекет жасалғаннан бастап қорғаушы құқық қатынасы орын алады. Бұл құқық қатынасының заңды мазмүны оның қатысушыларының субъективтік құқықтары мен міндеттерін құрайды. Мемлекет құқық бұзушылық фактісін бекіткеннен кейін, кінәліге күштеу қолдануға құқылы. Бірақ, жасалған әрекетті қылмыс, азаматтық құқық бұзушылық, әкімшілік немесе тәртіптік теріс қылық деп бағалайтын құқық нормасының санкциясы бойынша жүзеге асады. Құқық бұзушы ресми түрде кінәлі деп табылса, жасалған әрекеті үшін құзыретті органның тағайындаған жазасын орындайды және ол жазаның тиісті құқық нормасының шегінен шығып кетпеуін талап етуге құқылы. Мемлекет қоғамдық өмірде тәртіпті қамтамасыз ету барысында, заңның шегінде және заңның негізінде әрекет етеді. Завдылык, режимі құқық тәртібін қалыптастырады, олай болса, құқықтық жауапкершілік адамдардың өрекетін құқықтық реттеудің нәтижесі болып табылады.

Сонымен занды жауапкершіліктің функциялары:

1. Жазалау — құқық бұзушыға, қоғамның басқа да мүшелеріне, келешекте құқық бұзушылыққа жол бермеуін ескертеді.

2.Бұзылған құқықты қалпына келтіру  — азаматтық құқық пен реттелетін  қоғамдық қатынастарға сәйкес, бұзылған  құкықты қалпына келтіреді.

З.Тәрбиелік азаматтық занды  сақтап, өзгелердің құқықтары мен  занды мүдделерін құрметтеуге баулаиды.

Заңды жауакершіліктің жасалу сипатына байланысты тәртіптік, әкімшілік, материалдық, азаматтық және қылмыстық деп  бөледі. Жауапкершіліктің әрқайсысына  өзіндік жазалау шарасы мен ерекше қолдану тәртібі тән болады.

1). Тәртіптік жауапкершілік. Тәртіптік  жауапкершілікті бұзу салдарынан жауапкершілік пайда болады. Оның үш түрі кездеседі:

- ішкі еңбек тәртібі ережелеріне  сәйкес;

- бағыну тәртібіне байланысты салалардағы ережелерге байланысты қорғаныс;

- темір жол, су, әуе транспортының  ережелеріне сәйкес.

2). Қылмыстық және өкімшілік құқықтық жауапкершілік заң нормаларында көрсетілген құқық бұзушылықтар үшін қолданылады. Қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікке тартушы субъект болып табылады. Қылмыстық жауапкершілік әр кез жекелік сипатқа ие болады. Яғни, қылмыстық жауапкершілікке қылмыс жасаған адам ғана тартылады. Әкімшілік жауапкершіліктің түрлері: ескерту, айыппұл, қатаң сөгіс.

3) Азаматтық құқықтық жауапкершілік құқық бұзушының өзге тұлғаның мүддесіне байланысты келтірілген шығынды өтеу үшін занда немесе шартта көрсетілген төлемді төлеу немесе зиянның орнын толтыруға байланысты орындалады. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің мақсаты — тиісті субъект бұзылған мүліктік құқықты қалпына келтіру болып табылады. Бұл жауапкершілікке келтірілген шығынды толығымен өтеу қағидасы тән.

Жауапкершіліктің қай түрі болмасын құқық тәртібін қорғау, азаматтарды  құқық нормаларын өз еріктері мен  орындауға тәрбиелеу, олардың құқыққа  сай тәртіптің қажеттігін түсінуге баулуға негізделген. Мемлекетте заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудің бірден-бір әдісі — азаматтарды шынайы түрде мемлекеттің алдындағы, құқықтары мен міндеттерінің қамтамасыз етілгендігі жөнінде сендіре білу болып табылады. Заңды жауапкершіліктің тәрбиелік ықпалының тиімділігінің алғы шарты — құқық бұзушыны қоғам, ұжым болып жазалау. Сендіру тек күштеу әдістерінің орынды үйлесімділігі ғана заңды жауапкершіліктің жоғары деңгейде әрекет етуін қамтамасыз етеді.Занды жауапкершіліктің түрлерін оның жүзеге асырылу тәртібі, нысанымен шатастырмау керек. Заңды жауапкершілік тұрлі нысанда жүзеге асуы мүмкін. Мәселен, азаматтық құқықтық жауапкершілік — соттық, әкімшілік тәртіпте жүзеге асырылады. Ал жауапкершіліктің кейбір түрлері, мәселен, қылмыстық — тек соттық тәртіпте іске асады.Сонымен, құқық бұзушылықты — құқық нормаларын, оның қағидаларын, ол жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау және оған жол берген адам міндетті түрде занды жауапкершілікке тартылады. Тура жауаптан босататын мән — жайлардың да орын алатынын ескерген жөн.

Қажетті қорғану. Әркімнің жеке өміріне өзінің және от басының құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар намысын қорғауына құқығы бар ( ҚР Конституциясы 10-6). Қажетті қорғану деп заң қорғайтын мүддені қылмыскердің қол сүғуына оған зиян келтіру арқылы қорғануды айтамыз. Қажетті қорғану қылмыскердің озбырлығына қарсы қолданылатын әрекет. Осындай әрекеттің нәтижесінде қылмыскердің денесіне жарақат түсуі мүмкін. Ол тіпті өлуі де мүмкін. Адам қылмыскердің зорлығынан қашып күгылуы мүмкін. Алайда, қылмыстың объектісі болған адам, қылмыскерден қашпай, оған бар күшімен қарсылық көрсетсе, бұл қажетті қорғану болып табылады. Ол занды болуы үшін заң қорғайтын мүддеге төнген қауіпті әрекетке тойтарыс беруге бағытталуы керек. Қажетті қорғану арқылы азамат өзінің жеке басын, өмірін, денсаулығын, мүлкін, саяси әлеуметтік басқа да құқықтарын қорғай алады. Қажеттік қорғану арқылы қылмыстық жауапқа тарту жасына толмаған баланың да әрекетінен қорғануға жол беріледі.Занды қызмет міндеттерін атқарып жүрген лауазым иесі өз өміріне қауіп төнсе ғана қорғануды қолданады, басқа жағдайда қажетті қорғануды қолдануға болмайды. Егерде лауазым иесінің әрекеті заңсыз болып көрінсе, (қамап қою, ұстап тұру, т.с.с.) азамат оған қарсыласпай, заңсыз деген әрекетке шағым бере алады. Лауазым иесінің заң қорғайтын мүддеге көрінеу қылмыстық қол сұғуына ғана қарсыласуға болады, мәселен, милиция қызметкері мас күйінде бұзақылық жасап, біреудің өміріне, денсаулығына қауіп төнген жағдайда қажетті қорғану мүмкіндігі пайда болады (милиционер қажетсіз жағдайда құралын пайдаланса, кісілерді қорқытса т.с.с). Қажетті қорғану болуы үшін қылмыс басталуы (тонай бастау, ұра бастау) немесе қылмыс қаупі тікелей төну керек. Егер қылмыс жасалып болса, қылмыс қаупі өтіп кетсе, қажетті қорғануды қолдануға болмайды.Қорғану қылмыстың түріне және қауіптілігіне сәйкес келсе ғана заңды деп танылады. Қорғану тәсілінің қылмыстық әрекетке сәйкестігі туралы мәселені сот қарап, шешеді. Жәбірленуші қорғану әрекетін қолданғанда оның шегінен шығып кетуі мүмкін. Әрине, қажетті қорғанудың шегі өте жұқа әрі уақыты байқала бермейді. Әсіресе, қылмыс қаупі төнгенде оны ойлап, білу қиын. Өйткені шабуылға тап болған адам сасқалақтайды, үрейленеді. Осының салдарынан ол қылмыскердің әрекетіне сәйкес емес тәсілдер қолданып, оның қылмысына лайықсыз зиян келтіруі мүмкін. Кейбір жағдайда қажетті қорғаныстың шегінен шығуға жол беріледі (абыройына қол сүққан қылмыскерді әйелдің өлтіруі, тонаушыға қарсы қару қолдану т.с.с). Болған жағдайлардың барлығын жан-жақты тергеп мәселені шешетін сот.

2. Мәжбүрлі қажеттілік күйінде жасалған өрекет завды және қоғамға қауіпті емес деп табылады. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайында заң қорғайтын екі мүдде бірімен-бірі айқасады. Осы айқасудың нәтижесінде тек біреуінің сақталуы мүмкін болғандықтан, екіншісі құрбан болады. Заң қорғайтын мүддеге қауіп адамның әрекетінен, сәтсіз жағдайдан (көшеде тайып құлап, аяқ қолын мертіктіру), табиғи апаттан (жер сілкіну, су тасу, өрт, т.с.с.) болуы мүмкін. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайында қауіп нағыз анық болуы керек. Мәселен, сүзеген сиыр адамға тура ұмтылғанда, оны атып өлтірді делік. Бұл адамды жануарды өлтіріп, зиян келтіргені үшін мүліктік жауапқа тартуға болмайды. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайда келтірілген зиян занды деп танылады:

• Егер төнген қауіптен сол сәтте қорғайтын мүддеге зиян келтірмей бетін қайтаруға болмаса.

-  Егер келтірілген зиян бетін қайтарған зияннан әлде қайда кем болса (үлкен үйді, өрттен сақтап қалу үшін жанып жатқан төбесін қирату, жараланған адамды жедел емханаға жеткізу үшін біреудің көлігін рұқсатсыз айдап кету).

Әдетте жасалған құқық  бұзушылыққа байланысты жауапкершілікті тағайындау барысында істелген әрекеттің түрі, ауырлығы, жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар ескеріледі.Сонымен, құқық бұзушылық жайында қандай ой қорытуға болады? Құқық бұзушылықты болдырмаудың бірден-бір шарты құқықтық және қоғамдық тәртібінің сақталуына келіп тірелмек. Қоғам құқықтық тәртібіне негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, өмір сүре алады деген сөз. Өйткені қоғамдағы толып жатқан қарым-қатынастың басым көпшілігі құқық арқылы басқарылып, құқыктық іс-әрекет арқылы реттеліп отырады. Яғни, әрбір азамат өз мүддесін, мақсатын, тәртіпке сәйкес дамытады. Сол арқылы іске асыруға тырысады. Осы шарт орындалғанда ғана қоғамда құқықтық тәртіп қалыптасып, нығаяды. Толығымен құқықтық тәртіп орнайды:

- Жеке адамның бостандығы, құқығы толық түрде қорғалғанда.

- Қоғамдағы тәртіптің  жағдайы жақсарады, нығаяды.

-  Қоғамның саяси,  әлеуметтік,  экономикалық, мәдени-идеологиялық негізі дамып нығая түседі.

- Демократия дамып,  құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам  құруға мүмкіндік туады.

Ендеше, қоғамдық тәртіп орнатудың басты жолы — түрлі  әлеуметтік нормалардың, былайша айтқанда, адамдардың мінез-құлықтың реттейтін қағидалардың орын алуы. Қоғамдық төртіптің бір бөлігі бұл — дәстүрлік тәртіп. Әлеуметтік нормалардың ең негізгісі, алғашқы пайда болғаны — әдет-ғұрып, дәстүр қағидалары. Әр халықта олар ежелден-ақ қалыптасқан. Мәселен, кдзақ халқының әдеттерінің заң сияқты күші болған. Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолы», Тәуке ханның «Жеті жарғысы». Осындай әдеттердің күшімен қоғамда тәртіп орнатылған.Әлеуметтік нормалардың маңызды түрі — әдептік нормалар. Ол әдептік тәртіпті реттейді. Әдептік нормалардың құқық сипаты болмайды. Олар адамға құқық бермейді, міндет жүктемейді. Негізінен адамның ар-ұятын, намысын қалыптастырып, солар арқылы қоғамдық тәртіп орнатуға ұйытқы болады. Әдептік нормалар құқықтық нормаларға түрткі-негіз болып отырған. Құқықтық нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа сүйейді. Неғұрлым құқық нормаларға әдептік нормалар арқау болса, соғүрлым заңдардың әлеуметтік, адамгершілік мәні жоғары болады.Қоғамдық ұйымдардағы тәртіп те қоғам бірлестіктерінің нормаларымен қамтамасыз етіледі. Жоғарыда айтып өткен қоғамдық тәртіптің әрбір бөлігі өзіне тән ережелермен реттеле келіп, нәтижесінде толыққанды қоғамдық тәртіп орнап, құқық бұзушылыққа қарсы үлкен тосқауыл орнатады. Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар.Жалпы қорытындылық түрде жауапкершілік алатын қоғамға зиянды әрекет еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең 
негізгілеріне мыналар жатады.Кез-келген құқық - бұл әрқашан анықталған әрекет. Құқық бұзушылық белгілері саласында 
қарастырыла алмайды, мысалы, мінез-құлқы, адамның жеке өмірі. Дегенмен, егер олар нақты құқыққа қарсы әрекеттерде-әрекет немесе 
әрекетсіздікте пайда болса, онда бұл жағдайда заңдық- ой, діни да көзқарасы үшін жазалай алмайды. Карл Маркс осымен байланысты “осы сияқты басты белгілерде әрекететпейтін заңдар- бұл басқа ештеңе емес” деген . Бірақ та сот нақты іс бойынша шешім шығара отырып құқыққа қарсы әрекетін және - бұзушылықтың аса басты белгісі.Барлық әрекеттерде немесе әрекетсіздікте құқық бұзушылық болмайды.Ол тек іске қарсы мінез-құлық азаматтық-құқықтық, тәртіптік бұзушылықтарды және қылмыстардыжасауда көрінеді.  Жалпы, құқық бұзушылық дегеніміз – адамның зиян келтіретін, соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы әрекет өз өмір сүру жағдайын,қоғамдық құрылыстың реттілігі мен оған шара жауаптылық тағайындалады.Заңды жауаптылық – құқық бұзушылыққа барған жағдайда оны жасаған адамның бір жалпы әлеуметтік жауапкершіліктің 
түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда болады нормалардың т.с.с.Басқа жағынан, заңды жауапкершілік құқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі,сонымен бірге ол тиістілі бар.Заңды жауапкершіліктің белгілері: 1. Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп (немесе–созылмалы).Субъект алда болатын тәртіптеріне заңды жауапкершілікке міндетті түрде ерекше болуы қажет, яғни бойында құқық бұзудың заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес. 2. Заңды жаупкершілік құқықбұзушының тәртіпін әр уақытта мемлекеттік және қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты. 3.Бұл белгінің мәні сонда, құқықбұзушыда оның жасаған жаңа міндеттер пайда болады (құқықбұзғанға дейін болмаған) қатынастардың тууына әсер етеді (құқық бұзушымен мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы Заңды жаупкершілік көнтерлілік сипатта болады. Қандай да болмасын міндеттілік-аутпалық, бірақ құқық бұзу нәтижесінде - өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан айырғанға көтерімділік көрсету (көну). 4. Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен яғни процедуралық нысандарын белгілейді. Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, онда және міндеттілікпен. Егер құқық бұзушылық мемлекетпен сезілмесе не болмаса белгіленбеген болса (не тауып алынбаған) құқықбұзушы ештеңеге жаупты ол оның заңды жауапкершілік - өзі міндеттілік оны іс жауапкершіліктің пайда болуы туралы басқа да көзқарастар бар:  ол қорғаушы құқықтық қатынаспен құқық бұзғаннан кейін тоқтамай бірге пайда болады; шығарғаннан кейін пайда болады (үкім, шешім), онда барлық заңды жаупкершілікке қажетті кездер тіркеледі. Заңды жауапкершілік және Проф. О.Э. Лейст осы жөнінде екі функция туралы ол қылмыстық,әкімшілік және тәртіптілік және (азаматтық құқықтық және материальды жауапркешілік).Традициялық түрде азаматтық-құқықтық, жұмысшылардың материалдық жауапкершілігі. Мұндағы көңіл аударатынымыз: а) құқық салаларына қарағанда жауапкершілік түрі аздау; б)әртүрлі салалардың нормаларын бұзғандығы үшін түрі өзінде бірнеше түрдегі жауапкершіліктер болады және бұл негізінде салалық белгі жатыр бөлу байланысты, ал жауапкершілік жеке бар және заңдылығымен әрекет жасайды. Кейді универсальдық сипатта болады. Заң әдебиеттерінде ретроспективті заңды заңды жауапкершіліктің барлығы 
туралы көзқарастар қорғалып келген – субъектінің болашақтағы оның атап – сол туралы айтқанда, оның «жауапкершілікпен» ол көзқарасты көптеген құқықтанушылар қолдау көрсетпеді де мынаған сілтеме жасады, яғни жоқ: бұл көп жағдайда жалпы әлеуметтік не этикалық 
бағыттағы жауапкершілік. Құқық бұзушылықтар әлеуметтік қауіптілігіне және екі қылмыс теріс қылық объектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің мазмұны, жағдайы, көлемі мен сипаты, кінәнің нысаны құқыққа қайшы әрекеттің күшейе оның бұзушының жеке мінездемесі 
арқылы анықталатын қоғамға зияндылықтың сипаты мен деңгейі негіз болады. Әрекет-әрекетсіздікті құқыққа қайшы деп қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен барынша жоғары дәрежеде болатындығымен ерекшеленеді. Ол өмір меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктің және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - қылмысты заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық бұзушылық, себебі: кейбір жағдайларда қылмыстардың қоғамдық түрі көп болып келеді.Қылмыс – қоғам үшін мейлінше қауіпті және қылмыстық заңмен тыйым салынған құқық бұзушылық кодексінің 9- бабында қылмыс ұғымына мынадай анықтама берілген: «Осы Кодексте жазалау қатерімен тыйым қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп ең елеулі мүдделеріне қол сұғады. 
Жаңа Қылмыстық кодекске сәйкес қылмысты әрекеттердің объектілері жеке және өзге де құқықтары мен бостандықтары, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі, меншік, қоғамдық тәртіп, денсаулық пен сот тәртібі және басқалар болуы мүмкін. Қылмыстардың қоғамдық қаупі жоғары болғандықтан, оларды жасағаны. Қылмыстық әрекеттердің Қылмыстық кодексте көзделген кең көлемде түсіндірілмеуге тиіс. Сипаты мен қоғамға қауіптілік төртке бөлінеді:онша ауыр емес қылықтар ; ауырлығы орташа қылмыстар;ауыр қылмыстар; ерекше ауыр қылмыстар 
Әлеуметтік құбылысты түсіндіруге болмайды. Олар сан алуан қырлы, терең болып келеді және болмыстың ең қиын ұғымының бірі болып келеді. Оның қылмыстың жекелеген себептерін; қылмыс ажырата білу керек.Қылмыскерлік қылмыстық көріністердің жиынтығы ретінде үнемі тұратын оның кез-келген түрінің деңгейінің өсуі, 
тұрақтануы немесе төмендеуі – жағдайында және бола береді. 
Қылмыскерлік – адамзат қоғамының серігі және сондықтанда ,индивид пен әлеуметтік ортаның өзара қылмыскердің жеке басының 
психикалық-биологиялық-әлеуметтік ерекшеліктері, құқықтық мен өрши түсуі қылмыскерліктің өсуін және басылық) деп шартты түрде 
саралауға болады. Қылмыскерлікті сипаттау үшін пайдаланылатын криминологиялық санаттарға қылмыскерліктің жай-күйі, құрылымы, серпінділігі және белгілі бір аумақта белгілі бір уақыт ішінде 
жасалған қылмыстардың сан саны емес әртүрлі аймақтардағы қылмыскерлік деңгейін салыстыру үшін қылмыскерлік. Ол халықтың 1000, 10 мың немесе 100 мың адамға ала отырып анықталады.Қылмыскерлік коэффицентін есептеп шығарған соң қылмыскерлік деңгейі жоғары немесе төмен аймақтарды анықтауға болады.Қылмыскерлік құрылымы – қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне және олардың жалпы қылмыскерліктегі үлесіне сипаттамасы (кісі өлтірушілік т.б.). Қылмыскерлік құрылымы қасақана және абайсызда жасалған; ашкөздік және күш және мен жасалған уақыты мен орны бойынша қылмыстар болып бөлінеді.Қылмыскерлік серпінділік –қылмыскерлікке қозғалыс үстінде, белгілі сан және сапа өзгерістері арқылы заңдардағы және халық санындағы өзгерістерді ескере отырып берілетін сипаттама. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Құқық бұзушылықтарға  қарсы күрестiң 2005-2007 жылдарға  арналған бағдарламасы.

Қылмыскерлік қоғам  мен жеке адам өмірінің сан қылмыскерліктің  жай-күйіндегі қоғам үшін ойдағы немесе керексіз бағыттағы өзгерістерді туғызатын себептер немесе факторлар көп, бірақ олардың қылмыскерлікке әсер ету дәрежесі бірдей емес. Көшіп-қону, халықтың жыныстық жас құрылымының өзгеруі, аймақтардағыеңбек молшылығы сияқты өндірістің құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі сияқты экономикалық сипаттағы факторлар; Жеке мінез-құлыққа әлеуметтік бақылау жасаудың мен отбасыларының ыдырауы санының және маскүнемдіктің, уытқұмарлық пен нашақорлықтың өсуі сияқты әлеуметтік және әлеуметттік-психологиялық сипаттағы факторлар. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрес тәрбие алдын-алу жұмысының іс және атқару заңдары жүйесінің қоғамдағы қылмыскерліктің қабылдауының оңтайлылығы және басқалар сияқты ұйымдық-құқықтық сипаттағы факторлар.Жалпы ел талдау жасау қалалық және 
ауылдық жерлердегі, үлкен және шағын қалаларындағы, белгілі бір аудандар мен облыстардағы қылмыскерлікті көрсетіп келеді. Мұның қылмыскерліктің әртүрлі, белгілі бір аймақта басым факторларының әрекет етуіне байланысты екені айқын. Елдің нақты жерлеріндегі жасаудың ерекшеліктері қылмыскерліктің географиясы деп аталады. Қылмыстардың себептерін олардың жасалу жағдайларымен және нәтиже туғызады,яғни солармен қажетті байланыста болады. Қылмыстардың жағдайлары салдардың басталуына жәрдемдеседі, белгілі бір себептердің әрекетін туғызбауы мүмкін.Қылмыстардың дәлелі субъектіні құқыққа қарсы нақты әрекеттер жасауға тікелей итермелейді. Теріс қылық дегеніміз – қылмыспен салыстырғанда әлеуметтік болатындығымен ерекшеленетін және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан мен заңдық салдары да түрлі-түрлі болып келеді және де олар қоғам болмысының әр түрлі қауіптілік дәрежесін анықтауда төмендегідей айырмашылық белгілері ескеріледі:1)Нұқсан келтірілген қоғамдық дәрежесі; 
2)Келтірілген зиянның мөлшері; 3) Құқыққа қарсы (қайшы) әрекеттің жасалу тәсілі, уақыты мен өз баса. Жекелеген қылмыстың тікелей себебінің пайда болуына әкеп соққан үш жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасу жағдайлары;2)Қылмыс жасалған дәлелдері; 3)Қылмыстық нәтиженің болуына себепші болған мән-жайлар. Тежеу бағыттары мен жағдайлардың себептері мен ерекшеліктердің сипатымен анықталады.Теріс қылық зиян қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам және тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты әкімшілік, тәртіптік, азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктелінеді. Теріс қылықтардың жіктелуі: 
I. Мүліктік және кейбір жекелік емес бұзу – құқықтық нормаларды 
бұзушылықтар деп аталады. Азаматтық құқық бұзушылық азаматтық мен зиян келтіретін, әлеуметтікқауіпті әрекет, әрекетсіздік. Ол шарттық және деп – азаматтық құқықтың артқа қатысушы субъектілерінің әрекетінен 
туындаса, шартсыз азаматтық құқықтың нормаларының талаптарын сақтамау қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы олардың заңды тізімі берілмеген. Яғни, азаматтық құқық және мүліктік емес санкциялармен тыйым салынуы болып және көзге түседі: заңға қайшы келетін мәмілені өзгерту, келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру және т.б. құқықты қалпына салдарын бағалау және азаматтар мен келтіруін көздейді. Құқық бұзушылықтың себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сантүрлі пікірлер айтылуда адамдардың құқықтық нормаларды бұзуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдайлар әсер ететінін байқаймыз.Әлеуметтік жағдайлар –істейтін ұжым, жалпы қоғам өмірінің әр  қимылы. Тұрмысы ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіндер де, сонымен де байланысты.Бұл жағдайды бабаларымыз ежелден-ақ байқаған. «Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыданжаман туар, бір ауыз - айғағы болса керек. 
Биологиялық жағдайлар. Бір отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленіп, өскен 
балалардың ой-өрісінің сапасы екіншісі қатыгез, жеңілтек, жігерсіз болуы мүмкін.Әрине балалардың жаратылысының әртүрлі болуы, бұзақылық, адамның тегіне байланысты сөз бірақ, адамның 
жаратылысына тән жаман тап заң тайынбайды. Маңызды мәселенің бірі заңдар туралы мәліметтердің жеткіліксіз болуы да сөзсіз.Шынында да 
мемлекетімізде жүздеген заңдар қабылданған. Оларда азаматтарға сан алуан заңдардың бәрін біле бермейді. Әрине заңды білмей білетін салдары арасында өте үлкен айырмашылық бар. Конституция бойынша қандай да болмасын қабылданған баптың күші болмайды. Ондай құжаттың талаптарын орындамаған адам жауапқа тартылмайды. Құқық бұзушылықтың субъективтік себебі бұл,  құқықтық сананың төмендеңгейлігі.Ал объективтік себебі – өмірдегі, экономикалық және әлеуметтік қатынас саласындағы нақтылы қайшылықтар оның субъективтік және объективтік себептерінің орнын алуына және айтуға болады.Құқық бұзушылық қашан да жекелік сипатта болады. Жеке және он ың анықталатын құқыққа қайшы шешім, құқық бұзушылықтың тікелей себебі болып табылады бір құбылыс ретінде қарастыру жеткіліксіз. Сондықтан да құқық бұзушылықтың мүмкін емес. 
Ғылыми зерттеу нәтижесі құқық бұзушылықтың себебі жеке қоғамдық 
жағадайдың сипатына тәуелді Бұл шаруашылық, тұтыну салаларында белгілі бір орынға ие болу. Ал қалыпты өмір сүру жағдайда бұлар бір-бірімен бөлінісі жүйесіндегі белгілі бір орынды иелену адамның кәсіпқойлық және мәртебелігін айқындайды.Жеке адамның әлеуметтік оны қоғамдық тәртіпті бұзуға итермелейді. Яғни саяси-экономикалық жеке білім мәртебесіне экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз олар саяси қызметкер өзінің жағдайын мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, ең арысы жалданбалы жұмысшы да, сатқын жұмыс күшінің ақысы оның пайдалануға бет бұрады. Жоғарыда айтып өткен құқық бұзушылықтың негізгі себептерін тұжырымдай келе байқайтынымыз заңды мінез-құлық, құқықтық сана, орны нормаларының нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез-құлқы. Ол арқылы заң орындалады, талаптарына сәйкес келсе,онда құқықтық тәртіп нығаяды. Азаматтар құқық нормаларының талабын белсенділікпен немесе енжарлықпен орындайды. Соған сәйкес мінез-құлық екіге мінез-құлық  лауазымды тұлғалардың, азаматтардың өз бастамасымен заңды әрекеттеріоның түрлері сан алуан. Енжарлы мінез-құлықтың көрінісі де сан салақтық пен сапалы орындамайды, өзінің құқықтары мен бостандықтарын мұндай мінез-құлық, құқық нормаларына қайшы келмесе де адамның ең алдымен үшін іске аспай қалады. Мұндай мінез-құлық қоғам да 
ештеңе ұмытпайды. Демек, екі тарапта ұтылыста болады зиян немқұрайлығын пайдаланып, теріс ниеттің лауазымды тұлғалар мемлекет органдарының қызметін халықтың бақылауынан тыс қоюға әрекет жасауы Заң тәртіпке, мемлекет органдарының атқару-орындау саласындағы қатынастарға нұқсан келтіру әкімшілік құқық бұзушылықтар деп аталады.Жеке адамның құқыққа қарсы, жасаған әрекет немесе әрекетсіздігі немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілік деп және билік етудің қалыпты бұзады (жол ережесін бұзу, 
өндірістегі қауіпсіздік ережесін бұзу және т.б.),нормаларды талдау барысында барлық әкімшілік құқық бұзушылықтарға тән, жалпы белгілерді анықтауға болады және сонымен бірге басқа да құқық бұзушылыққа тән болады. Бұл белгілердің қатарына мыналарды жазалануы.Әкімшілік құқық бұзушылықтар тек объектілерінің жалпы сипаты және мемлекеттік қарсы бағытталғандығымен ғана емес,жазалау сипатында де алып қою және т.б. Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілерін оның заңдылық құрамынан айыра білу қажет бұзушылық объектісі құқық бұзушының қол сұғуы. Объективтік жағы бұзушылықтың суъектісі –есі дұрыс 16 жасқа толған жеке тұлға. Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектісі болып нақты әкімшілік жеке Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 
субъектілердің 8- тобын белгілейді:ҚР тұлғалар, артықшылықтары және әкімшілік жауаптылықтан қоғанышы бар адамдар ,жеке кәсіпкерлер дипломатиялық қорғаныш бар және азаматтығы жоқ адамдар. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылықтар көрсетілген: