Машиналар, жабдықтар мен көліктік құралдар

Жеңіл автомобиль – бұл жүргізуші орнын қоспағанда 8 отыратын орны бар жолаушыларды тасымалдауға жабдықталған автотранспорттық құрал. Жеңіл автомобильдер двигательдің жұмыс көлеміне және кузов түріне байланысты бөлінеді. Жүкжолаушылық автомобиль – бұл жүргізуші орнын қоспағанда 3 отыратын орны бар жүктерді тасымалдау үшін платформасы бар автотранспорттық құрал. Жүкжолаушылық автомобильдерге жүктерді қою үшін кузовтың ауданын арттыру үшін артқы орындары жоқ немесе жиналатын жеңіл автомобильдер де кіреді.  Автобус – бұл жүргізуші орнын қоспағанда 8 отыратын орны бар жолаушыларды тасымалдауға жабдықталған автотранспорттық құрал. Автобустар қалалық, қала маңайындағы, қала арасындағы және туристтік деп бөлінеді.  Мамандандырылған автомобиль – бұл арнайы қызметтерді орындауға арнайы құрылғылармен жабдықталған автомобиль. Мамандандырылған автомобильдерге өрт сөндіруші автомобильдер, автокрандар, автобетонсмесительдер, компрессорлы құрылғылары бар автомобильдер жатады. Прицеп – бұл двигаетельсіз буксирге механикалық көлік құралымен алынатын бір-, екі-, көп осьті транспорттық құрал. Жартылай прицеп – бұл  двигаетельсіз буксирге тірек-сцептік құрылғысы бар механикалық көлік құралымен алынатын бір-, екі-, көп осьті транспорттық құрал. Мотоцикл – бұл бүйірінде прицепі бан немесе жоқ екі дөңгелегі бар механикалық көлік құралы. Мотоциклдерге жабдықталған түрінде 400 кг салмағы бар үш және төрт дөңгелегі бар механикалық көлік құралы теңестіріледі. Мопед – бұл 50см3-тен көп емес жұмыс көлемі бар двигательмен қозғалысқа келетін және ең максималды жылдамдығы 50 км/сағ-қа жететін екі- немесе үш дөңгелекті көлік құралы. Мопедтерге двигателі бар велосипедтер және ұқсас сипаттмамалары бар көлік құралдары жатады. Жолға арналмаған көлік құралы – бұл жалпы қолданыстағы жолдардан тыс қолданылатын көлік құралдары. Жолға арналмаған көлік құралдарына ауыл шаруашылық және әскери техникасы және де басқа жолда жүруге арналмаған машиналар жатады.Құрылыстық жол техникасы – бұл автомобильдік жолдарды жасауға және жөндеугет арналған көлік құралдары. Құрылыстық жол техникасы құрамына экскаваторлар, фронтальді, погрузчиктер, скреперлер, автогрейдерлер, бульдозерлер, асфальтукладчиктер, жол каткалары, таңбалайтын машиналар, жол фрезерлері , жол жөндеушілер және т.б. кіреді.Көтергіш көлік машинасы – бұл көтергіш көлік жұмыстарын механизациялауға және автоматизациялауға арналған көлік құралы. Көтергіш көлік машиналары бағытталу және орын ауыстыру сипаттамасына байланысты жүк көтергіш, жүк тиеуші және жүк түсіруші тасымалдаушылар болып бөлінеді. Көтергіш көлік машиналардың негізгі түрлері болып авто жүк тиеуші және электр жүк тиеуші табылады. .Рельстік көлік құралы  - бұл рельсте жүруге арналған құрылғы. Рельстік көлік құралдарына локомотив, теміржол вагондары,  метрополитен вагоны және  трамвай жатады..Бағалау міндеттерін шешу үшін маңызды орынды машиналар, жабдықтар мен көлік құралдарын сыныптау алады. Жиналатын бағалы және техникалық ақпаратты реттеу, қолда бар ақпараттар ішінен ұқсас объектілер бойынша қажетті мәліметтерді тез іздеу үшін арнайы сыныптамалар қолданылады. Сыныптамалар сонымен қатар электрондық ақпарат базасын құру үшін де қажетті.

 

 

1.2.Машина мен құрал  жабдықтар және көлік құралдарын  бағалау тәсілдері

 

Нарықтық  тәсілдің мазмұны мәліметтер базасынан  бағаланатын автомашинаның аналогын, сұраныс пен ұсыныс бағаларын  табу болып табылады.  Бағалау  мақсатына және автомашинаның маркасына  байланысты бағалар бойынша мәліметтері  бар әр түрлі басылымдар пайдаланылады. Егер шет елдік машиналар бағаланса, онда әдетте дайындаушы-фирмалар немесе олардың дилерлерінің каталогтары  қолданылады. Бұрынғы эсклуатацияда  болған автомобильдердің (10 жылдан көп  емес) бағалары және олардың бастапқы бағалары жайында толық ақпараттар DAT (Германия) және SCHWACKE (Швейцария) каталогтарында басылып шығады. DAT каталогында автомобильдің үш бағасы бар: жаңа автомобиль бағасы(Neupreis), дилердің ішкі бағамен сатып алуы(Einkauf) және басқа сатып алушылар үшін баға (Verkauf). Соңғысы әлдеқашан жоғары – ол өзіне үлкен салықты қосады. Қалпына келтіру құны (қайта өндіру, орын басу алғашқы құндары) дайындаушы заводтардың бағасы немесе дилерлер бағасы негізінде алынған мәліметтермен анықталады. ОТҚ (орын басудың толық құны) құрастыратын жалпы шығындарға автомобиль бағасынан басқа сауда үстемесі және эксплуатация (сату) орнына дейін жеткізу шығындарының құны, сонымен қатар кедендік төлемдер, кедендік құнды анықтау жағдайынан басқа кіреді. Шығарылатын автомобильдердің ағымды сатылар бағалары каталогтарда, прайс-қағаздарда, басқа экспресс-жарнамаларда келтіріледі. Жаңа шет елдік автомобильдердің бағаларын немістік фирманың DAT каталогінде табуға болады.. ТМД мемлекеттерінің дайындаушы-заводтардың сатылар бағалары ҚҚС-пен көрсетілген және де ол базалық болып табылады. Олар партиядағы мөлшеріне, төлеу нысанына және т.б. байланысты өзгеруі мүмкін. Дилерлер мен дүкендердің бағалары сауда үстемелерімен, сонымен қатар сауда алдында дайындау мен жарнама шығындарымен анықталады. Сауда үстемелері дилердің имиджіне, берілген модельге сұранысына, нарық конъюнктурасына байланысты..Жеткізу шығындары қашықтыққа, жеткізу маршруты мен тәсіліне байланысты. Оларды есептеу шығындық немесе салыстырмалы (егер жеткізу теміржол көлігімен болса) тәсілмен жүргізіледі. Көлік шығындарын бағалау үшін сәйкес компьютерлік программалар қолданылады. Машиналарды бағалау үрдісінің негізгі элементтерінің бірі ақпараттар жинау, соның ішінде олардың нарықтық бағалары жайында. Мұнда бағалаушы мынандай құбылыспен соқтығысады: әр түрлі көздерден алынған пара-пар машиналардың бағалары бір-бірінен айрықшаланады. Бұл жағдайда бағалаушымен жиналған бағалар мәндері кездейсоқ (стохастикалық) шамалар болып табылады.Жиналған ақпараттар негізінде бағалаушыға бұл жағдайда бірқатар шамалардың статистикалық бағалауларын, соның ішінде бағаланатын объекттің орташа нарықтық бағасын анықтауға тура келеді. Жиналған ақпарат аз көлемде болса бағалаушы оның сапалы екеніне сенімді болуы керек. Сондықтан ақпараттарды алдын ала өңдеу сатысында ол іріктеудегі шұғыл көрінетін бақылауларды електен өткізуі керек және де үлестіру гипотезасының дұрыс екенін тексеруі керек. Келесі қадам бағаның орташа мәнінің қателігін, мысалға интервальды бағалауды қолданып бағалау. Содан кейін объект бағасының моделін құрғанда бағалаушыға корреляциялық тәсілдерді қолдану арқылы оған  әр түрлі факторлардың әсер ету дәрежесін, факторларды сыныптау және ең соңында регрессия теңдігі түрінде модельді құру. Бұл бағалаушыға математикалық статистика керек болатын міндеттердің толық емес тізімі.Негізіг статистикалық сипаттамалар.Сонымен, бағалаушы жұмыс істейтін ақпараттар едәуір дәрежеде кездейсоқ шамалар категориясына жатқызуға болады. Кездейсоқ шамалар бұл  алдын ала болжанбайтын шамалар.  Кездейсоқ детерминирленген шамалардан айрықша кездейсоқ шамалар үшін алдын ала дәл қандай мән қабылдайтынын белгілі бір жағдайларға байланысты білуге мүмкін емес, тек қана оның таралу заңын көрсетуге болады.  Таралу заңы деп кездейсоқ шамалар мен ықтималдық мәндерінің жиынтығы атайды. Барлық ықтималдықтар сомасы бірге тең, себебі қандай да болмасын  ықтималдықпен шама осы мәндерді қабылдайды.Ірітеудегі нарықтық бағалардың мәндері детерминирленгеннен гөрі кездейсоқ болады, ондай болудың көптеген себептері бар. Көбінесе бұл барлық факторлар жайында ақпараттардың болмауынан немесе бұл ақпараттың дұрыс еместігімен байланысты. Мысалы, машинаның физикалық тозу дәрежесі туралы ақпараттың дәл болмауы, сату сатып алу мәмілелерінің шарттары жайында мәліметтердің жетіспеуі және т.б. Бақыланбайтын факторлар көптеген мәндерден кездейсоқ мәндерді қабылдауы мүмкін, яғни сол арқылы өздері анықтайтын шамалардың (соның ішінде бағалар) кездейсоқ сипатта екенін көрсету. Сондықтан бағалаушыға машинаның дәл бағасын анықтауға қиын, тіпті іріктеудегі кездейсоқ шамаларды орташалау бағаның орташа шамасының кездейсоқтығын жоя алмайды. Бағалаушы объект құнын анықтау үрдісінде стохастикалық мәліметтерді қолдануда статистикалық талдау тәсілдерін пайдалану міндеті тұрады. Бағалауда статистикалық талдау тәсілдерін пайдалану негізі болып бір немесе бірнеше кездейсоқ шамалар (бағаланатын ұқсас объектілердің бағалары, олардың тозу дәрежесі, жөндеу шығындары және т.б.) бойынша жиналған ақпараттар нәтижесіндегі көптеген эмпирикалық мәліметтер табылады. Оларды латын бас әріптерімен белгілейміз X, Y, Z... Осы кез келген шамалар бойынша ақпарат Х кездейсоқ шаманың n мәндерінен x₁, x₂ ... x_n тұрады, Х бас жиынтықтан n іріктеу көлемі құралады. Нақты кездейсоқ шаманың барлық мүмкін мәндері басты жиынтықты құрайды. (мысалы, машинаның нарықтық бағасы) Басты жиынтықтан барлық xi мәндері туралы мәліметтерді тәжірибе жүзінде жинау мүмкін емес. Сондықтан бағалаушы алынған іріктеуге қанағат болады, ал математикалық статистика тәсілдерінің көмегімен оған белгілі іріктеу объектілерінің қасиеттері бойынша барлық бас жиынтықтың қасиеттері туралы жорамалдауға болады. Кездейсоқ сипатта алынған іріктеу мәліметтерін қолданғанда зерттелетін көрсеткіш мәндері қандай мүмкін ықтимал заңдарға бағынатынын білу қажет. Математикалық статистикада қолданылатын бірқатар ықтималдықтардың үлестірімі бар. Үлестірудің ең көп қолданылатындардың бірі қалыпты үлестірім болып табылады. Орта шекті теорема қалыпты үлестірімнің рөлі туралы  теориялық негіздемесі болып табылады. Осы теоремаға сәйкес кез келген заң бойынша үлестірілген n орта тәуелсіз кездейсоқ шаманың үлестірілуі іріктеу мәндерінің мөлшері артқан сайын ол қалыптыға жақындайды. Егер көп мөлшердегі тәуелсіз (үлкен емес) әсерлердің (бақыланбайтын факторлар әсері) нәтижесі ретінде алынған кездейсоқ шама болса, онда орта шекті теоремаға сәйкес кездейсоқ шама қалыпты үлестіру заңы бойынша таралады деуге болады.

X кездейсоқ шама қалыпты таралған, егер оның ықтимал тығыздығы мына теңдікпен сипатталса: ( -°° < x < °°)(5.1.1)

 

мұнда \у және о² — қалыпты таралу параметрлері (кездейсоқ шаманың математикалық күтімі және оның дисперсиясы). Егер таралу параметрлері белгілі болса, онда ықтимал тығыздығы 5.1.1 анық болады.Егер абсцисса осінде  x, ал ордината осінде — сәйкес тығыздық мәндерін f(x) қойса, онда белгілі қоңырау тәрізді Гаусса қисығы шығады. Сурет 5.1.1  ц = 20; о = 1 және ц = 20; о = 2 үшін қисықтар көрсетілген.

 ц = 0 және о² = 1 болғанда f(x, \\., о) функциясы қалыпты болады. Бұл түрде ол кестеленген.

5.1.1 ықтимал тығыздығына келесі қалыпты таралудың функциясы көрсетілген:

Бақыланатын шамалардың сипаттамалары — іріктеу дисперсиясы (дисперсия о²  бағалауы)

     (5.1.4)

Және іріктеудің орташа квадраттық (стандартты)  ауытқуы

       (5.1.5)

Стандартты ауытқу  s — орташа мән төңірегідегі кездейсоқ шаманың таралу өлшемі, мера разброса случайной величины вокруг среднего значения, имеющая размерность, совпадающую с размерностью случайной величины, что полезно при определении погрешностей расчетных оценок.Аталған статистикамен жиынтық мәлеметтерді баяндаумен қатар басқа тәсілдер де қолданылады.Медиана, немесе орта шама, кездейсоқ шамаларды тең бөлікке бөледі. Оны есептеу үшін барлық жиналған ақпараттарды өсу немесе кему арқылы орналастыру керек. Содан егер n — тақ сан болса, онда медиананы реттелген тізбектің ортасындағы тұрған мән ретінде анықтайды.

Мода — жиынтық мәліметтерде ең көп кездесетін шама.

Егер жиналған жиынтық мәліметтер келесі реттелген тоғыз саннан тұратын тізбек болса:

24 26 27 29 30 31 31 33 35,

Онда орта шама 30 — бұл медиана, ал реттелген тізбекте ең көп кездесетін мән  31 — бұл мәліметтер модасы.

Медиана және мода орташа мәнге қарағанда аз пайдаланылады.

Мәліметтер таралудың сипаттамасына іріктеудің вариация коэффициенті де жатады:

v = (s/ x_ср)x100%.                                 (5.1.6)

 v s ауытқуының орташа квадраттық мәнін көрсетеді,  x_ср жиынтық мәліметтердің орташасынан пайызбен, сондықтан ол дәл бағалау үшін қолдануы мүмкін. Жоғарыда қарастырылған кездейсоқ шамалардың сипаттамалары бас жиынтықытың сипатамаларына сәйкес келетін нүктелі бағалау болып табылады.

 

 

 

1.3. Машина мен құрал  жабдықтар және көлік құралдарын  жіктеу.

 

Машина мен  құрал-жабдықтарды бағалау төтенше  көп түрлі қиындықтармен қатарласады. Сонымен қатар бағаланатын машиналар  шығарылатын  немесе жаңа емес , ескішілдікте , эксплуатациялық паркте тұрған, өндірістен шығарылып тасталған машиналар  болып табылады. Бұл жағдайда машина мен құрал-жабдықтарды белгілі  қағидаға байланысты топтастырып, жіктеу арқылы және бір топтағы обьектілерді бағалау процедурасы актуалды болып  тур.

Жіктеу – нақты ажыратылатын белгілеріне байланысты бөлу жүйесі. Бағалау тәжірибесінде жіктеуді ең қажет ететін көздер:

а) мекеменің негізгі қорын өте  қысқа мерзімде жаппай қайта бағалау. Осы кезде парктегі барлық құрал-жабдықтарды  ұқсас топтарға бөліп, солардың ішінен өкілі-модель түрі таңдалынады. Таңдалынған  өкілі құралға қайта бағалау  кезінде нақты қалпына келтіру  құны және қайта есептеу коэфицентінің  құны анықталады. Оның сандық коэфиценті беріген топтың барлығына таратылады. Барлық субьектілерді бір топқа  жіктеу өкілі-моделді бағалау нәтижесін  барлық топ обьектілеріне бөлуінің дұрыстығын дәлелдейді.

б) Обьектті , негізгі обьекттің қалпына келтіру(рынбасу ) құны, негізгі және бағаланатын құрал-жабдықтың техникалық сипаттмасы белгілі болған кезде салыстырмалы әдісті қолдану арқылы бағалау .Бүл жайда түзету бағаланғаннан және негізгі обьектінің тұтыну ерекшеліктеріне қарай қолданылады. Бғалаудың осындай технологиясыекзінде аналог ретінде таңдалған негізгі модельдің дұрыстығын дәлелдеу екрек болды. Осындай дәлелдемелердің бірі болып қарастырылатын машина мен құрал-жабдықтарды жіктелген топтың біреуіне жатқызу болып табылады.

Сонымен қатар, бағалаау кезінде орындалатын  жұмыстың көлемін анықтауда бағалаушылар арасында жұмысты бөлуде , сарапшыларды тартқанда, тағы басқа кездерде қлолданады.

Жіктеу  алгоритмі келесі кезеңдеді қарастырады:

- Бастапқы  бағалау обьектісін анқтау;

- Жіктеу  амлын таңдау;

- Таңдалынған амал аумағында бөлшектерді  анықтау;

- Бағалау  обьектісін кодтау.

Бастапқы  бағалау обьектісі ретінде келесілер  таңдалынуы мүмкін:

- мүліктік  обьект;

- технологиялық кешен құралы; 

- Біртекті  машиналық парк мекемесі не  оның құрамдас бөлігі.

Әдетте  мүліктік объект жеке обьекті болшектеп  бағалаған кезде таңдалады,, технологиялық кешен – дайын өнім өндірілетін құрал-жабдықтарды кіріс әдісі бойынша бағалайды, машиналық парк мекеменің негізгі қорын жаппай қайта бағалаған кезде таңдалынады.

Жіктелетін обьектті бағалауда  қабылданған түрлері:

а) негізгі құралдардың түрлеріне  қарай – мекеме бөлімшелерінің шығу тегінің құрамына қарай өндірістік және өндірістік емес. Бұл жіктеу әдісі  жеке қызметке не мекеме бөлімшесіне  бағалау жүргізгенде актуалды ;

б) обьекттің өмірлік циклынің кезеңдеріне  қарай;

- жуықта  түсіп эксплуатацияға дайындалып  жатқандары;

- эксплуатацияда  тұрғандар;

- уақытша  эксплуатацияланбайтын және толық  жөндеу жұмысындағы, әсерлендіру,  қайта құрудағы және басқа;

- ескішілдікте  не запаста тұрғандар ;

- сатуға  немесе беріп жіберуге дайындалып  жатқандар;

- қоқысқа  немесе шашуға , эксплуатациядан шашылғандар;

в) меншіктік құқығы бойынша бөлінетіндер:

- мекеменің  меншігіне жататындар;

- басқа иегердің меншікке берген;

- өзіңнің  жалға бергенің;

- машина  мен құрал жабдықтардың алынуы  мен ;

г) шығуына қаврай бөлінетіндер:

- отандықты  жаңа қүйінде алынған;

- жаңа түрінде  шетелден алынған;

- ұсталған  түрінде отандықты ескідей   алынған;

- ұсталған  түрінде шетелден ескідей   алынған;

- өз күшімен  жасалған;

д) машиена мен жабдықтардың универсалдық дәрежесіне қарай бөлінетіндер;

- универсалды

- маманданған;

- арнаулы;

Көптеген  техника түрінің  жіктелу элементі,олардың  маркасында болады. Көп тараған автокөлік  құралы мен технологиялық құрал  –жабдықтардың екі түрінің шифрленуін қарастырайық.

 

Шығындық тәсіл деп - бағаланатын жабдықтың нарықтық құнын анықтау үшін сол жабдықтың шығуына және нақтылануына кеткен ең бірінші шығындарды айтамыз. Осындай жолмен анықталған құн нарық құнымен сәйкес келмеуі мүмкін, себебі, шығындар- құнға әсер ететін жалғыз фактор емес, оған пайдалылық, сапа және бәсекеге жармадылық сияқты факторлар ықпал етеді. Бірақ-та, көліктер мен жабдықтарды арнай бекітуде, бірегей объектілерді, жеке тапсырыстар бойынша дайындаулар және нарықта ұқсастықтардың болмауы үшін қолданылатын шығындар тәсілі ақталған және мүмкін болатын негізгі тәсіл екенін көп деңгейде дәлелдеді.

Объектінің  қанша тұратынын, егер оны қалыптасқан  баға деңгеімен бір күнде өндіріп, сол күні сатып анықтаса, шығындар тәсілімен бағаланған нарықтық құн- ұдайы өндіріс құны болып табылады.

Нарықтық  реформалар шыққанға дейін барлық бағалар  тек қана шығындар тәсілімен белгіленетіндіктен, шығындар негізінде құндарды есептеу  тәжіпибесі біздің елімізде жақсы белгілі.

Көліктер  мен жабдықтарды бағалаудың шығындық тәсілі тәжірибе жүзінде келесідей  әдістер арқылы нақтыланады:

1 Біртекті объектінің  бағасы бойынша есеп айырысу. Бағаланатын объектіге қолданылатын мтериалдар мен дайындалатын технологиялардың құрамына ұқсас біртекті объект таңдап алынады. Сонымен қатар, біртекті объект басқаша тағайындалып және басқа салада қолданылуы мүмкін. Біртекті объект нарықта белгілі сұранысқа ие және оның бағасы да белгілі.