Жәрдемақылар – әлеуметтік қамсыздандырудың бір құралы ретінде

      Жәрдемақы тағайындау жөніндегі уәкілетті  орган өтініш пен құжаттар топтамасын толық қабылдаған күннен бастап 10 күннен кешіктірмей жәрдемақы алушының ісінің макетін, жобасын қалыптастырып  департаментке бекітуге жіберуге міндетті. Істің бекітіліп, төлеуге жіберілу тәртібі мүгедектердегідей жүзеге асырылады.

      Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша тағайындалатын жәрдемақы мөлшері отбасының  барлық еңбекке жарамсыз мүшелері үшін 10 а. е. к. аса мөлшерде белгіленген. Отбасының еңбекке жарамсыз мүшесі саны 1 адам болса – 4а. е. к., 2 адам болса – 3,5 а. е. к., 3 адам болса – 3 а. е. к., 4 адам болса – 2,5 а. е. к., 6 және одан да көп болса – 10 а. е. к. көлемінде әрқайсысына тең үлес мөлшерінде бөлініп беріледі. Егер ата-анасының екеуінен де айырылған болса, әр балаға 5 а. е. к. көлемінде, жалпы жиыны 15 еселенгеннен көп емес мөлшерде тағайындалады. Ал, әскери қызметшілер, ішкі істер органдары, қылмыстық атқару жүйесі органдары қызмет-міндеттерін атқару кезінде алған жарақат, контузия, мертігу, ауруға шалдығу себептерінен қайтыс болған жағдайда отбасы мүшелеріне жәрдемақы мөлшері 1 айлық мөлшерде көбейтіліп, жалпы мөлшері 15 а. е. к. көлемінен көп емес жәрдемақы тағайындау мерзімінен бастап ай сайын және отбасы мүшелерінің әлеуметтік жағдайын, жас шамасын, еңбек қабілеттілігін, әлеуметтік қамсыздандыру жағдайын, т. б. рәсімдеуі, растауы бойынша ай сайын төленеді.

      Жасына  байланысты жәрдемақы. Жасына байланысты жәрдемақы азаматтарға зейнетақы төлемдеріне құқығы болмаған жағдайда «ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңда белгіленген жасқа жеткен кезде не зейнетақы төлемдерін зейнетақының ең төменгі мөлшерінен аз мөлшерде алған жағдайда зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан тағайындалады. Ол жас шамасы зейнеткерлікке шығудың шекті жасына (ерлер – 63, әйелдер – 58) келгенде тағайындалады. Жәрдемақыны өтініші негізінде мемлекеттік зейнетақы, жәрдемақы тағайындау орталықтары тағайындайды. Жәрдемақы алуға құқығы бар азаматтар өтінішпен бірге орталыққа мынадай құжаттар ұсынады:

1. Жеке бас куәлігі көшірмесі;
2. Тұрғылықты жерін растайтын үй кітабы немесе анықтама.

Орталық өтінішті қабылдап алған күннен бастап 10 күннен кешіктірмей шешім қабылдап, өкілеттілікке жібереді. Олар 5 күннен кешіктірмей оны бекіту жөнінде шешім қабылдап, жалпы жиыны 10 күннен кешіктірмей орталыққа қайтаруға міндетті. Орталық өкілеттік бекіткен шешім бойынша жәрдемақы құжаттарын төлем төлеу бөлімшесіне жібереді. Тағайындалған жәрдемақы ай сайын төленеді және ол белгіленбеген мерзімге өмір бойына тағайындалады. Жәрдемақы алушы қайтыс болғанда отбасына немесе жерлеуді жүзеге асырушыға жерлеуге арналған жәрдемақы төленеді. Жас шамасына байланысты тағайындалып төленетін жәрдемақы мөлшері – 3 а. е. к. көлемінде бекітілген.  

2.2. Арнаулы  мемлекеттік жәрдемақылар.  

      Республикадағы  экономикалық қатынастар, оның ішінде меншік нысанының өзгеруі азаматтардың заңнамаға сәйкес алатын жеңілдіктерін алу құқығын жүзеге асыруда және оны реттеу тәртібін белгілеуді керек етті. Осыған орай, 5 сәуір 1999 жылы «ҚР-дағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы» Заң  қабылданды. Заңның күшіне енуіне байланысты бұрынғы жылдары зейнетақы төлемдерін алып келген азаматтардың барлығына дерлік сол зейнетақы мөлшерін кемітпей жәрдемақы төлемдеріне енгізеді. Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алуға құқығы бар азаматтар:

1. Ұлы Отан соғысының қатысышылары мен мүгедектеріне, (сондай-ақ мәртебесі Қазақстан Республикасы) белгіленген жеңілдіктер мен кепілдіктер және оларға теңестірілгендер;
2. Ұлы Отан соғысында қаза тапқан (қайтыс болған, хабар ошарсыз кеткен) жауынгерлердің екінші рет некеге отырмаған жесірлер;
3. Қаза тапқан әскери қызметшілердің отбасылары, атап айтқанда Ауғаныстанда немесе соғыс қимылдары жүргізілген басқа да мемлекеттерде соғыс қимылдары кезінде қазақ тапқан немесе жаралану, контузия алу, мертігу, ауруы салдарынан қайтыс болған әскери қызметкерлердің отбасылары; бейбіт уақытта әскери қызмет атқару кезінде қаза тапқан әскери қызметшілердің отбасылары, қаза тапқандардың балалары, асырауындағылар, қызмет-міндеттерін атқару кезінде қаза тапқан ішкі істер органдары қызметінің отбасылары; ата-аналары, екінші рет некеге отырмаған әйелі, Чернобыль АЭС-дағы апаттың, азаматтық немесе әскери мақсаттағы объектілердегі және басқа да апаттар мен авариялардың зардаптарын жою кезінде тапқан адамдардың отбасылары.
4. Қайтыс болған соғыс мүгедектердің әйелі, сондай-ақ қайтыс болған соғысқа қатысушылардың, партизандардың, астыртын әрекет жасаушылардың «Ленинградты қорғағаны үшін» медалімен немесе «Қоршаудағы Ленинградтың тұрғыны» белгісімен марапатталған азаматтардың және басқа да себептердің салдарынан мүгедек деп танылғандардың екінші рет некеге отырмаған әйелі;
5. Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСРО-дағының ордендерімен және медальдарымен марапатталған азаматтар;
6. 1988-1989 жылдардағы Чернобль АЭС-ғы апаттардың зардабын жоюға қатысушылардың қоныс аудару күнінде құрсақта болған балаларды қоса алғанда, оқшаулау және көшіру аумағынан қоныс аударғандардың және Қазақстан Республикасына қоныстанғандардың қатарындағы адамдар;
7. І, ІІ, ІІІ топтағы мүгедектер;
8. 16 жасқа дейінгі мүгедек балалар;
9. «Алтын алқамен», «Күміс алқамен» марапатталған немесе бұрын «Ардақты ана» атағын алған көп балалы аналар;
10. Бірге тұратын төрт және одан да көп кәмелетке тлмаған балалары (оның ішіде кәмелеттік жасқа толғаннан кейін жоғары және арнаулы орта оқу орнында оқып жүрген балалары – олар оқу орынын бітірген уақытқа дейін) бар көп балалы отбасылары жатады.

      Жәрдемақы мөлшері ҚР аталған заңында белгіленген жеңілдіктерді негізге ала отырып белгіленген. Ол тиісті жылға арналған Республикалық бюджет туралы Заңда белгілеген а. е. к. мөлшері көлемімен және оның өзгеруін ескере отырып тағайындалады. Жәрдемақы мөлшері:

1. ҰОС қатысушылары, Кеңес Одағы Батыры және Даңқ ордені 3 дәрежесі толық игергендер үшін 130 а. е. к.;
2. ҰОС мүгедектеріне 15 а. е. к.;
3. ҰОС қатысушыларына 15 а. е. к.;
4. Жеңілдіктер мен кепілдіктер бойынша ҰОС қатысушыларына 5,8 а. е. к.;
5. Жеңілдіктер мен кепілдіктер бойынша ҰОС мүгедектеріне теңестірілгендерге 7,1 а. е. к.;
6. ҰОС қаза тапқан жауынгердің екінші некеге отырмаған жесіріне 4,2 а. е. к.;
7. Қайтыс болған ҰОС қатысушылары және мүгедектері әйелдеріне 2,4 а. е. к.;
8. ҰОС қатысқан Кеңес Одағы батырларының әйелдеріне олар қайтыс болғаннан кейін 9 а. е. к.;
9. Соғыстан кейінгі жылдарда бейбітшілік кезінде қайтыс болған әскери қызметшілер отбасына 4,3 а. е. к.;
10. ҰОС жылдары тылдағы жанқиярлық еңбегімен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСРО ордендерімен, медальдарымен марапатталған адамдарға 2 а. е. к.;
11. Чернобыль АЭС-да апат зардаптарынан жоюға қатысушылардың қоныс аудару күнінде құрсақта болған адамдар ҚР-да қоныстанса 2 а. е. к. көлемінде тағайындалады.

      Қазіргі кезеңде КСРО-ң кезінде немесе кейінгі жылдары Үкімет наградаларымен марапатталған Сталиндік Еңбек Ері, Даңқ, Еңбегіне – 70 а. е. к., І, ІІ топ мүгедектеріне – 1,4 а. е. к., ІІІ топ мүгедектеріне – 0,4 а. е. к., 16 жасқа дейінгі мүгедек балаларға – 0,9 а. е. к., «Алтын алқамен»» марапатталған аналарға – 66 а. е. к., 4 және одан да көп балалы отбасы – 4 а. е. к., жаппай қуғын-сүргін құрбандары – 1 а. е. к., дербес зейнеткер – 1 а. е. к., ұшқыш-косманавт – 130 а. е. к. мөлшерінде тағайындалады.

      Жәрдемақы тағайындау үшін растайтын құжаттарды табыс етпеген немесе деректері  дұрыс емес құжаттарды табыс еткен  адамдарға жәрдемақы тағайындалмайды.  

2.3. Әр  түрлі жағдайларға байланысты  төленетін жәрдемақылар. 

      Қазақстан Республикасында мүгедектілікке байланысты, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақыдан, арнаулы әлеуметтік жәрдемақыдан басқа да әр түрлі қоғамдағы жағдайларға байланысты азаматтардың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында берілетін жәрдемақылар бар. Олар:

1. жер асты ашық кен жұмыстарында ауыр еңбек жағдайларында ерекше зиянды жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы жәрдемақы;
2. еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақы;
3. тұрғын үй жәрдемақысы;
4. балалары бар отбасыларына тағайындалатын жәрдемақылар.

      1. Жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды, ауыр жұмыстарда істеген адамдарға жәрдемақы. Ол, жәрдемақы, зейнетақы алатынына қарамастан төленеді. Өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің лауазымдар мен көрсеткіштердің жер асты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда жұмыс стажы бар азаматтарға тағайындалады. Ол:

• еркектер 53 жасқа толғанда және жұмыс стажы кемінде 20 жыл болып, 10 жыл аталған жұмыстарда істегенде;
• әйелдер 48 жасқа толғанда және жұмыс стажы 15 жыл болып, оның кемінде 7 жыл 6 айы аталған жұмыстарды істегенде жәрдемақы тағайындауға құқығы бар.

      Жәрдемақыға құқық 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткерлікке шыққан азаматтарға қолданылмайды.Жәрдемақы  тағайындауға өтініш жасау, жәрдемақыға құқығы пайда болғаннан кейін кез-келген уақытта қандай болса да мерзімі шектелмей жүзеге асырылады. Бұл орайда жәрдемақы тағайындауға өтініш жасалған уақытқа дейін жұмыстың тоқталғанына немесе жалғастырылып жатқанына қарамастан жәрдемақы тағайындалады. Жәрдемақы тағайындау туралы арызды оны алуға құқығы бар адам жәрдемақы тағайындау жөніндегі органға береді. Жәрдемақы тағайындауға арналған құжаттарды қарауды орталық атқарушы орган құжаттар табыс етілген күннен бастап 10 күн мерзімде жүзеге асырады, ол құжаттың тізбегін орталық атқарушы орган белгілейді. Орталық атқарушы орган белгілейді. Орталық атқарушы орган тиісті шешім шығарылған кейін арыз берушіге ол туралы 5 күннен кешіктірмей жазбаша хабарлайды. Жәрдемақы барлық қажетті құжаттар қоса тіркеліп, арыз берілген күннен бастап тағайындалады. Жәрдемақы сегіз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде тағайындалады.

      2. Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақылар жалпы ауруларға байланысты жарақат алуға, жүктілік жасанды жолмен бұзуға, карантинге байланысты, туберкулез немесе кәсіптік ауру себебінен уақытша басқа жұмысқа ауыстырылған кезде еңбекке уақытша жарамсыздық жағдайларында және заңдарда белгіленген басқа да жағдайларда тағайындалады. Жүктілік және босану бойынша әлеуметтік жәрдемақылар мен бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) әлеуметтік жәрдемақылар тағайындау: жүктілік және босану бойынша әлеуметтік жәрдемақылар, сондай-ақ тікелей перзентханадан бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) әлеуметтік жәрдемақылар жүктілікпен босану бойынша бүкіл демалысқа немесе бала асырап алған күннен бастап, сәбидің туған күнінен елу алты күн өткенге дейінгі кезең үшін демалысқа тағайындалады.

      3. Азамат немесе заңды тұлға, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасв аумағының қай жерінде тұратынына қарамастан заңды түрде тұрғын үй сатып ала алмады. Бір азаматтық немесе заңды тұлғаның меншігіндегі тұрғын үйдің саны мен көлеміне шек қойылмайды.

      Тұрғын  үй қоры мемлекеттік меншіктен азаматтардың жекешелендіру барысында жеке меншікке айналғаннан кейін мемлекеттен тұрғын үйлерді сақтау үшін бөлінетін қаржы тоқтатылады. Тұрғын үйлер азаматтардың жеке меншік иелігіне қатысты, олар сатуға, сатып алуға және оның ұсталуына кететін шығындар тек қана меншік иесінен ғана жүргізілетін болды. Тұрғын үй жәрдемақысы тек қана тұрғын үй ұстау, коммуналдық шығындар және егер мемлекеттік қордан жалға алған болса, сол шығындарды өтеуге ғана ұсталынады. Жеке меншігінде бір ғана тұрғын үй отбасы кірісі мөлшерін 30%-тен кем емес бөлігі тұрғын үй ұстау және коммуналдық шығындарды ұстайтын азаматтарға ұсынылады. Отбасы мүшелеріне сол үйде тіркелген барлық отбасы мүшелері жатады.

      Тұрғын  үй жәрдемақысына отбасы мүшелерінің  еңбекке жарамды жұмыс жасамайтын мүшелері бар және әйел адамдардың жұмыс жасамауы, мүгедек бала тәрбиесімен айналысумен байланысты жағдайда, әйелдің жұмыс істемеу себебі, бір және одан да көп балалары бар болғанда ең кішісі 9 жасқа дейін дәлелді себептерге жатады.

      Тұрғын  үй жәрдемақысының тағайындауды жергілікті қорғау органдары жүзеге асырады. Тұрғын үй жәрдемақысы, тұрғын үй ұстауға кететін шығынның мөлшері мен отбасы кірісінің осы мөлшерге қатынасы арқылы анықталынады. Шығындарды жабуға мемлекет белгіленген жәрдемақы тиесілі қызмет көрсететін органдарға аударылу арқылы жүзеге асырады. Шығындардың қаржыландыру көзі жергілікті бюджеттен қаржыландырылады. Әлеуметтік қорғау органдары тұрғын үй ұстауға кететін шығындарды ұсынатын ұйым, мекеме, азаматтарға шығындарды жеңілдікпен ұсынуды қамтамасыз ететін анықтама, куәлік беру арқылы жүзеге асырылады.

      4.Балалары бар отбасыларына жәрдемақы 18 жасқа дейінгі балалары бар отбасыларына тағайындалады. Жәрдемақы түрлері:

• балалары бар отбасына бірыңғай жәрдемақы;
• 7 жасқа дейінгі төрт және одан да көп балалары бар жұмыс істемейтін аналарға;
• мерзімді әскери қызметшілердің балаларына;
• адамның иммуналдық тапшылығы вирусын жұқтырған және СПИД-пен науқастанған балаларға;
• бала кезінен мүгедек үйінде тәрбиеленетін және оқитын балаларға арналған жәрдемақы.