Жәрдемақылар – әлеуметтік қамсыздандырудың бір құралы ретінде

      Азаматтардың  жәрдемақы алуға құқығын Қазақстан Республикасы заңдары мен өзге де нормативтік актілерде белгіленген шартты жағдайлар тұтас болғанда өкілеттік берілген мемлекеттік органдар белгілейді. Азаматтардың жәрдемақы алу құқығын белгілеу рәсімі өтініш берген күннен басталады. Өтінішпен қоса жәрдемақы тағайындауға керекті қосымша құжаттар:

1. Жеке бас куәлігі көшірмесі;
2. Тұрғылықты жерін растайтын тіркеу кітапшасы;
3. Әскери кітапша (ер адамдар үшін);
4. Жәрдемақы алуға құқығын растайтын тағы да басқа құжаттар тапсырылады.

      Жәрдемақы тағайындау туралы өтінішті оны алуға  құқығы бар адам жәрдемақы тағайындау жөніндегі органға береді. Жәрдемақы тағайындауға арналған құжаттарды қарауды орталық атқарушы орган құжаттар табыс етілген күннен бастап 10 күн мерзімде жүзеге асырады, ол құжаттың тізбегін орталық атқарушы орган белгілейді. Орталық атқарушы орган тиісті шешім шығарылғаннан кейін арыз берушіге ол туралы 5 күннен кешіктірмей жазбаша нысанды хабарлайды. Жәрдемақы барлық қажетті құжаттар қоса тіркеліп, өтініш берілген күннен бастап тағайындалады. Жәрдемақы тағайындаудан бас тартылған жағдайда, өкілетті орган шешім шығарудан бас тартудың себептерін көрсете отырып, өтініш берушіге барлық құжаттарын қайтаруға міндетті. Өкілетті орган шешіміне сот тәртібімен шағымдануға болады.

      Әрбір жәрдемақы алуға мүдделі азаматтың  жәрдемақы алу құқығы мемлекеттік  орган анықтап рәсімдеген күннен бастап туындайды және төлену басталады. Әлеуметтік жәрдемақылар міндетті әлеуметтік қамсыздандыруға жататын тұлғалардың негізгі жұмыс орны бойынша, келесі кезектілікпен төленеді:

• Мемлекеттік мекемелермен – тиісті ерекшеліктер бойынша, бұл ретте есеп беру кезеңінен есптелген әлеуметтік салық сомасы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, осы кезеңге тағайындалған еңбекке уақытша жарамсыздығына, жүктілігіне және бомануына байланысты жәрдемақылардың сомасына азайтылады:
• Өзге жұмыс берушілермен – өз қаражаты есебінен, яғни жиынтық жылдық табысы салық төлеушілердің уақытша жарамсыздыққа, жүктілігіне және босануына байланысты жәрдемақыларды төлеуге кеткен шығындарының сомасына дейін азайтылады.

      Кез-келген жәрдемақы басқадай әлеуметтік қамсыздандырылу жағдайына қарамастан тағайындалып төленеді. Жәрдемақының мөлшері және оны қаржыландыру Қазақстан Республикасы бюджет туралы заңдарымен реттелінеді.

      Жәрдемақының  барлық түрлері азаматтың оны  алуға құқығы туындаған күннен бастап, бірақ 12 айдан кейінгі емес уақытқа тағайындалып төленеді. Жәрдемақы тағайындауды, төлеуді тоқтататын немесе өзгерістер енгізетін жағдайлар туындағанда тиісті жағдайлар туындаған айдан бастап тоқтатылады немесе өзгертіледі, жаңартылады.

      Қазақстан Республикасында жәрдемақы төлеу тек Қазақстан Республикасы азаматтарына ғана емес, Қазақстанда тұрақты тұратын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ азаматтарға да  төленеді және олар жәрдемақы алуға арналған құқықты Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей пайдалана алады.

      Сонымен қатар, кез-келген азаматтың бір уақытта бірнеше негіздемелер бойынша жәрдемақы алуға құқығы пайда болған кезеңде оның өз қалауы бойынша тек бір негіздеме бойынша берілетін жәрдемақы төленеді.  

2. Қазақстан Республикасында  төленетін жәрдемақы түрлері. 

2.1. Мүгедектігі мен асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша төленетін жәрдемақылар. 

      Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың «Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы Заңында көзделген негіздерге және тәртіппен мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуға құқығы бар. Жәрдемақыға құқығы бар адамдарға тізбесін Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі бекітетін керекті құжаттарды қоса бере отырып, тұратын жері бойынша зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың аудандық бөлімшелері арқылы, тағайындау жөніндегі өкілдікке жәрдемақы тағайындау туралы өтініш береді. Жәрдемақы тағайындауға арналған құжаттарды қарау, оны тағайындауға өтініш келіп түскен күннен бастап 10 күн мерзімде жүзеге асырылады. Орталықтың аудандық, қалалық бөлімшелері азаматтардың ұсынылған өтініштері мен құжаттарының негізінде Орталықтың облыстық бөлімшесі арқылы 5 күн мерзімде құжаттар мен жәрдемақы тағайындау туралы шешімнің жобасын дайындайды және оны тағайындау жөніндегі өкілдікке жолдайды. Тағайындау жөніндегі өкілдік Орталықтың облыстық бөлімшесінен құжаттар мен шешімінің жобасын келіп түскен күннен бастап 5 күн мерзімде жәрдемақы тағайындау туралы не оны тағайындаудан бас тарту туралы шешім қабылдайды және бұл шешімді Орталықтың облыстық бөлімшесі арқылы орталықтың аудандық бөлімшесіне береді. Жәрдемақының мөлшерін қайта қарау жыл сайын Республикалық бюджет туралы Заңымен бекітілген айлық есептік көрсеткіштің өзгеруіне, сондай-ақ мүгедектілік тобының, асыраушысынан айыррылу жағдайы бойынша жәрдемақымен қамтамасыз етілетін отбасы мүшелері санының өзгеруіне, зейнетақы тағайындау құқығының туындауына байланысты жүргізіледі. Жәрдемақының бір түрінен екіншісіне ауыстыру, жәрдемақы тағайындау үшін белгіленген тәртіп пен жәрдемақы алуға құқығы бар адмның өтініші негізінде, облыстық тағайындау жөніндегі өкілдіктің шешімі бойынша жүзеге асырылады.

      Қазақстан Республикасы азаматтарының осы  заңда және Қазақстан Республикасының  оған сәйкес қабылданған өзге де нормативтік  құқықтық актілерінде көзделген негіздерде және тәртіп пен мүгедектілігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуға құқығы бар. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мемлекеттік-әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне кіреді және мүгедектілігіне, асыраушысынан айырылуына және жасына байланысты оларды алуға құқықтан және толық мемлекет есебінен қамтылмаған азаматтарға ақша қаражатын мемлекеттің мезгіл-мезгіл төлеп тұруы болып табылады. Осы заңғасәйкес жәрдемақылар төлеу мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады. Жәрдемақы тағайындайтын және төлейтін органның кінәсі бойынша уақытында алынбаған жәрдемақы сомасы қандайда бір мерзіммен шектелмей, өткен уақыт үшін бір мерзімде төленеді.

      Мүгедектілігі бойынша жәрдемақы. Мүгедектілігі бойынша жәрдемақылар мүгедектікке душар болған жағдайда жәрдемақыға өтініш жасалған уақытта жұмыстың тоқталғанына немесе жалғасуына қарамастан тағайындалады. Мүгедек адамға зейнетақы төлеу тағайындалған кезде мүгедектігі бойынша жәрдемақы төлеу тоқтатылады немесе «Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы Заңының 12-бабының 5-тармағына сәйкес зейнетақы төлеу орталық мен жинақтаушы зейнетақы қорларынан алатын зейнетақы төлемдерінің мөлшері шегеріле отырып қайта қаралады. Зейнетақы төлемдерін алуға құқық беретін жасқа жеткен мүгедек адамдарды қайта куәландыру олардың өтініші бойынша ғана жүргізіледі. Еңбек қабілетін жоғалту дәрежесіне қарай мүгедектілік 3 топқа бөлінеді. Мүгедектіліктің себептері мен топтарын, сондай-ақ мүгедектікке душар болған уақытта Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін өздері туралы ереже негізінде жұмыс істейтін медициналық әлеуметтік сараптама комиссиясы (МӘСК) анықтайды. Мүгедектілігі анықталып, мүгедектілік жағдайын куәландыратын куәлігін алғаннан бастап мемлекеттік зейнетақы тағайындау орталығына өтініш жасауға құқылы. Өтінішке төмендегі құжаттарды қоса ұсынады:

1. Жеке басы куәлігі көшірмесі,
2. Мүгедектілік тобын куәландыратын МӘСК-ң куәлігі көшірмесі (керек болғанда, радиациялық әсерге ұшыраған адамның, аурудың мүгедектілік жағдайы мен себептерінің байланысын белгілейтін ведомствалық сараптау комиссия шешімі);
3. Тұрғылықты жері бойынша  тіркеу кітапшасы немесе анықтама;
4. Әскери қызметшілер үшін әскери кітапша көшірмесі немесе ішкі істер органдары қызмет-міндеттерін атқарған адамдар үшін оны растайтын анықтама;
5. Алған жарақат, контузия, т. б. қызмет-міндеттеріне байланысты жағдайларға арнайы госпиталь берген ауруы туралы куәліктің көшірмесі;
6. 16 жасқа дейінгі мүгедек балалар үшін туу туралы куәлік көшірмесі.

      Мүгедектігі бойынша жәрдемақы мүгедектіктің  МӘСК белгілеген барлық кезеңіне тағайындалады. Мүгедектілік тобы өзгерген жағдайда жаңа мөлшерге жәрдемақы төлеу мүгедектілік тобы өзгерген күннен бастап жүзеге асырылады.

      Мүгедектігі бойынша жәрдемақы алуға құқығы бар мүгедектер санаттарына:

1. Жалпы аурулардан, еңбекте мертігіп кәсіби аурулардан, бала кезінен мүгедек болғандарға, оның ішінде 16 жасқа дейінгі мүгедек балалар.
2. Мүгедектікке әскери қызметтен өту кезінде алған жарақаттың контузияның, мертігудің, аурудың салдарынан душар болған мерзімді қызметтегі әскери қызметшыілер қатарынан шыққан мүгедектер, азаматтық немесе әскери мақсаттағы ядролық объектілерде авариялық жағдайлар салдарынан мүгедек болған адамдар.
3. Әскери қызмет-міндеттерін атқаруға байланысты емес жазатайым жағдайдың салдарынан болған мертігіуіне әскери және қызмет борышын орындауға байланысты емес ауру салдарынан мүгедектікке душар болған жағдайда әскери қызметшілер, Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары мен мемлекеттік тергеу комитетінің басшы және қатардағы құрамынынң адамдары қатарынан шыққан мүгедектер.
4. Әскери қызметтен өту кезінде жаралану, контузия, мертігу ауруы салдарынан мүгедектікке душар болған әскери қызметшілер Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары мен мемлекеттік тіркеу комитетінің қатарынан шыққан мүгедектер.
5. Себеп-салдарлық байланысы анықталдған төтенше экологиялық жағдайлар, соның ішінде ядролық жарылыстар мен сынақтар кезіндегі радиациялық әсер етудің салдарынан немесе олардың зардаптарынан болған мүгедектер жатады.

      Мүгедектіліктің туындау себептері мен санаттары  бойынша 1 мен 3 санаттар, 2 мен 5 санаттар мүгедектерінің жәрдемақы мөлшерлері тең. Заң бойынша 1 мен 3 санаттың І тобына – 7, ІІ тобына – 5, ІІІ тобына – 4 а. е. к. көлемінде жәрдемақы, 2 мен 5 санаттың І тобына – 9, ІІ тобына – 7, ІІІ тобына – 6 а. е. к. көлемінде жәрдемақы, 3 санаттың І тобына – 17, ІІ тобына – 12, ІІІ тобына – 9 а. е. к. көлемінде жәрдемақы төленеді. 01.01.2009 жылғы енгізілген өзгерістерге байланысты жәрдемақы мөлшерін есептеу кезінде айлық есептік көрсеткіш емес, бюджет заңына сәйкес бекітілген күнкөріс деңгейі қолданылатын болды. Ол бойынша 1 мен 3 санат мүгедектерінің І тобына – 1,36, ІІ тобына – 1,06, ІІІ тобына – 0,74 күнкөріс деңгейі көлемінде жәрдемақы, 2 мен 5 санат мүгедектерінің І тобына – 1,61, ІІ тобына – 1,3, ІІІ тобына – 1 күнкөріс деңгейі көлемінде жәрдемақы, 4 сана мүгедектерінің І тобына – 2,09, ІІ тобына – 1,49, ІІІ тобына – 1 күнкөріс деңгейі көлемінде жәрдемақы төленеді. «2011– 2013 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 қарашада қабылдаған Заңына сәйкес айлық есептік көрсеткіш көлемі – 1512 теңге, ал күнкөріс деңгейі – 15999 теңгені құрайды.

      Асыраушысынан айырылуы бойынша жәрдемақы. Асыраушы дегеніміз – отбасын асырап, материалдық тұрғыдан қамтамасыз етіп отырған адам. Оның қайтыс болуына байланысты отбасының еңбекке жарамсыз мүшелеріне әлеуметтік қамсыздандыру мақсатында тағайындалатын жәрдемақы – асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы деп аталады. «Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы Заңы жәрдемақы төлемдерін алуға еңбекке жарамсыз және оның асырауында болған мүшелерінің санаттарын белгілеген. Олар: 

1. 18 жасқа толмаған және осы жастан асқан арнайы жоғарғы оқу орнында күндізгі бөлімде оқитын 23 жасқа дейінгі балалар;
2. 18 жасқа толғанға дейінгі мүгедек деп танылған балалары, аға-інілері, апа-сіңлілері мен немерелері (олардың еңбекке жарамды ата-анлары болмаса);
3. Өз ата-аналарынан материалдық көмек алмайтын өгей ұлдары мен қыздары (егер оларды асырап алуды өлген адам заң негізінде рәсімдеген болса);
4. «ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңына сәйкес зейнеткерлік жасқа жетпеген еңбек қабілеттілігі шектеулі әке-шешесі мен жұбайы.

      Жәрдемақы тағайындау отбасы мүшелерінің өтініші  бойынша асыраушысы қайтыс болған күннен бастап немесе өтініш берген күннен бастап тағайындалады. Асыраушысынан айырылу  жағдайы бойынша жәрдемақы төлемдерін тағайындау үшін мемлекеттік органға мына төмендегідей құжаттар топтамасын өтінішпен бірге табыс етуі тиіс:

1. Мүдделі адамның жеке басы куәлігі көшірмесі;
2. Асыраушысының өлімі туралы куәлік немесе сот шешімі көшірмесі;
3. Отбасы мүшелерінің саны мен туыстық қатынастарын растайтын құжаттар (туу туралы куәлік, неке туралы куәлік, асырап алған бала үшін сот шешімі, т. б.);
4. Тұрақты мекен-жайы туралы анықтама немесе үй кітапшасы;
5. Ішкі істер, әскери қызметшілер санатынан қайтыс болғандар, өлген адамдардың сол органда қызмет істегенін растайтын анықтама немесе әскери кітапша;
6. Еңбекпен қамту бөлімінің отбасы мүшелерінің еңбекпен қамтылған немесе қамтылмағандығын растайтын анықтама;
7. Зейнеткерлік жастағы адамдар үшін мемлекеттік зейнетақы, жәрдемақы тағайындау, төлеу орталықтарының зейнетақы төлемдерін алатындығы немесе алмайтындығын растайтын анықтама.