Таза табиғат – халық байлығы

Таза табиғат  – халық байлығы

 Жер планетасының  ғасырлар бойғы барлық жануарлар  дүниесі мен адамзат баласы  үшін тіршілік негізі – таза ауа. Ол тек өсімдіктер дүниесінен бөлініп шығатын оттегі. Бізді қоршаған тропосфералық ауа қабатының 20,9% осы оттегіден тұрады, ол тұрақты ең қажетті газдың бірі. Су оттегін бөліп шығаратын негізгі жасыл фабрика – көпжылдық ағаштар.

 Қазақстан  аумағының 3,8 %-ын орманды жер  алып жатыр. «Қазақстан - 2030» стратегиясында  бұл көрсеткішті 5,1 %-ға дейін көтеру жоспарланған.

 Кейінгі жылдары  республикамыздың орман қоры  аумағында 2257 орман өрті орын  алды. Бұл өрттердің 70 %-ы отты дұрыс пайдаланбаудың салдарынан болған.

 Өрт 4 млн.  текше метрге жуық ағашты жойды.  Ірі орман өрттері Шығыс Қазақстан, Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Алматы облыстарында болды.

50 мың гектар  орман алқабында зиянкестер мен ағаш аурулары анықталды. Ең ірі орманды аумақтар – Шығыс Қазақстан, Қостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстарында. 1997 жылы орман заңын бұзушыларға қарсы 500 іс тіркелді.

 Қазақстан  солтүстігінде өзенді жағалай өскен ормандары мен оңтүстігіндегі тоғайлары жеке-жеке алқаптар болып есептеледі.

 Барлық таулы  жерлердегі ормандардың топырақ  пен су қорғауға тигізетін  әсері көп. Олардың арқасында  тау бөктерлерінің шымы қалпында  сақталып, су ағысы біркелкі мөлшерде  реттеліп отырады.

 Қазақстандағы  орманның жалпы көлемі «Қазорман»  шаруашылығының мәліметі бойынша  1998 жылы 24568,4 мың гектар болды.

 Соңғы жылдары орман шаруашылығын қаржыландырудың қысқаруынан, орманды күтіп ұстаудың жағдайы күрт төмендеп кетті. 1997 жылдың 10-шы айында ірі өрттен 170 мың гектардан астам орман өртенді. Мысалы, Баянауыл ұлттық бағының ерекше қорғалатын аумағының 12,1 гектары өртеніп кеткен.

 Бақылау қызметінің  қысқаруынан және қазіргі техниканың  көптеген орман қорғау кәсіпорындарында  іс жүзінде жоқтығынан зиянкестер  ошағы мен орман аурулары көбейіп  барады.

 Орманның азып-тозуы антропогендік және табиғи факторлардан туындайды. Мысалы, Қызылқұм шөлейт даласын суаруға Сырдариядан су алуға байланысты жер асты суларының деңгейі төмендеп, бұталы ағаш өсімдіктерінің жағдайы нашарлап, бұл жер сексеуіл өсіруге жарамсыз болып қалды. Малды жөнсіз бағудан шөлейттегі орман едәуір зардап шекті. Далалық орман, ең алдымен аса бағалы қарағайлы орман ретсіз кесуден таусылған. Өзендердің реттеліп тежелуінен және өрттен тоғай қатты азып-тозып кетті. Оның ішінде сирек кездесетін биогеоценоз – тораңғы да таусылып бітті. Сондықтан Шардара ауданында соңғы онжылдықта осы тұқымның 30 %-ын маңызы шамалы шеңгел тобы ауыстырған. Жоғары табиғи таулы жердегі ерекшелігіне қарай тау орманы өрттен көп зардап шекті.

 

 Республика  ормандарында қалыптасқан экологиялық  нашар ахуал және тозу процестері  орман ресурстарын сақтап, ұтымды  пайдалану жөнінде шұғыл және  кесімді шараларды қаблдауды  талап етеді.

1993 жылы қабылданған  жаңа Орман кодексі Қазақстан  Республикасының құқықтық және  экологиялық жағынан орманды  қорғауға, шаруашылықты ұтымды жүргізуге  ынталандыруды белгілі шамада  арттырды.

 Халық шаруашылық  маңызы бойынша Қазақстан ормандарын  үш топқа бөлуге болады.

 Бірінші топқа жататын ормандар 18,7 миллион гектарды алып жатыр. Бұларға егістік қорғауға орналған, топырақ қорғау, су қорғауға арналған орман алқаптары, қалалар мен өндіріс орындарының айналасындағы, курорттық орманда р, өзендер, тас жол, темір жол жиегіндегі және мемлекеттік қорықтардың ормандары жатады. Бұл ормандарды кесуге тыйым салынған. Тек күтіпбаптау, тазалық және орманды қалпына келтіру кезіндегі кесулер ғана жүргізіледі. Бірінші топқа жататын ормандарды қорғауда оларды тиімді пайдалану мен өсірудің маңызы зор.

Қазақстан ормандарының басым көпшілігі – Тянь-Шаньнің  таулы ормандары, Ертіс маңындағы  таспалы тоғай, Қазақстан қатпарлы өлкесінің қарағайлы-қайыңды ормандары, Солтүстік Қазақстанның қайыңды ормандары, тоғайлар мен сексеуіл ормандары.

 Екінші топқа су қорғауына алынған ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлердің орындары жатады. Бірақ ағашты кесу мөлшері жылдық өсімге сәйкес анықталады. Қазақстанда бұл топқа 591 мың гектар жерді алып жатқан Шығыс Қазақстан облысының жерлері жатады.

 Үшінші топқа  орманды жерлерде орналасқан  барлық ормандар кіреді. Бұл жерлерде  өндірістік орман дайындау жұмыстары жүргізіледі. Республикамызда оларға Кенді Алтайдың таулы ормандары, Шығыс Қазақстан облысында – 1,5 миллион гектар жерді алып жатқан ормандар кіреді. Сексеуілдің үлесіне барлық ормандардың аумағының 50 % сәйкес келгенмен, олардағы ағаш қоры бар болғаны 2,1 % ғана. Бағалы қылқанжапырақты ормандар Алтай мен Тянь-Шаньде, Ертіс маңындағы таспалы тоғай мен Қазақстанның қатпарлы өлкесінде өседі.

 

 „

 

 †

 

\

 

^

 

 œ

 

 ž

 

 ž

 

"жапырақты  ормандары бірінші орында. Олар самырсын, шырша, кедр ағаштарынан тұрады. Екінші орында шоқ қарағайлы ормандар, үшінші орында – Тянь-Шань шыршасынан тұратын таулы ормандар тұр.

 Орман шаруашылығының  ғылыми-зерттеу институтының есептеулері  бойынша Қазақстанның облыстарында  болашақ қорғаныштық ормандар  отырғызу қажет.

 Солтүстік Қазақстан облысында ормандарды егістік жерлердің көлемінен 1,6 %-ға жеткізу, Павлодарда – 4,0 %, Ақмолада – 3,8 %, Ақтөбеде – 3,9 % жеткізу жобаланған.

 Егістікті қорғайтын ормандардың көлемін солтүстік және батыс облыстарда 3,3 %-ға дейін көтеру керек.

 Оңтүстіктің суармалы егістік жерлері мен оңтүстік шығыста орман белдеуіне 3,5 %-ды жер берілуі қажет. Қазақстанның егістік қорғауға арналған орман белдеуін 3 %-ға дейін жеткізу көзделіп отыр. Қазіргі кездегі табиғи және жасанды ормандар 3,6 % құрайды. Республиканың жалпы орманын шамамен 6-7 %-ға дейін жеткізу жоспарланып отыр. Бұл экологиялық тұрғыдан негізделген. Республиканың орман өсіру жұмысын тек белгілі бір экологиялық шектеулі мөлшерде және бұрын орман өскен жерлерде жүргізу қажет.

 Барлық нәрсенің  өз орны болады: су көп жерлерде – орман мен шалғындық, құрғақ жерлерде – даланың шөптес өсімдіктері басым. Далалы жерлерде орман отырғызу тәжірибесі оның тиімсіз екенін көрсетті. Бұл ағаштар он бес – жиырма жасқа жеткенде өздігінен кеуіп кетеді. Олай болса, адам экология заңдарын танып білуі, дұрыс пайдалануы қажет. Өйткені ешкім бұл заңды өзгерте алмайды. Әлі де болса, Қазақстанның ормандарының экологиясы толық зерттелмеген. Болашақтағы орман өсіру мен қалпына келтіруді экологиялық тұрғыдан қарау керек.

 Кейінгі кездерде  біз тұрып жатқан Қарағанды  қаласының кейбір көшелеріндегі жиырма – отыз жалдан бері жайқалып өсіп тұрған ағаштарымызды ортан белінен аралап кесіп, жапырақсыз қалдырып жатырмыз. Ол - өзімізге өзіміздің жасаған қиянаттың бірі. Отыз-қырық жыл бойы өскен бір түп ағаш он адамға бір жыл бойы дем алатын оттегін бөліп шығаратыны белгілі. Бір автокөлік бір мың шақырым жүріп өткенде бір адамның бір жыл бойы дем алатын оттегін жағатындығы анықталды. Сонда қаламыздың эстетикалық көркемдік жағын әсемдеумен қоса, жылдан-жылға көбейіп келе жатқан  автокөліктерден бөлініп шыққан көмірқышқыл газын жұтып, оны оттегіне, яғни таза ауаға айналдырып отырған жайқалған желектердің көлденеңінен кесіліп қалған қысқа ғұмыры адамзат баласының қайсысын болсын толғандырады.

 Облысымыз  бойынша орман-тоғай, көкмайса  шабындықтарды қалпына келтіру  жағдайы әлі де болса баяу  жүріп жатыр. Табиғатты қорғау  басшылықтары қоршаған ортаның  ластануына мән бермейді. Қаламыздың  орталық базарларындағы барлық қоқыстарды, қағаз қалдықтарын өртеу адам тынысын тарылтып, еркін дем алуына кедергі келтіріп отыр. Ондай көк түтін адамның тыныс органдарының ісік ауруына әкеліп соқтыруы да мүмкін.

 Қала ішінің  таза ауасы мол болуы үшін  қала көліктері электр қуатымен  жүретін трамвай мен троллейбустарға  көшірілсе, өте жақсы болар  еді.

 Облыс орталығы  әр аудан орталықтарымен жалғасатын  күре жолдардың екі жақ беткейі  жаз бойы өртеніп жосылған  көк түтін мен қара күйеге  малынып жатады. Оған тыйым салып,  қалай өртеніп жатқанына көңіл  бөлетін ешбір жан жоқ. Сонда  облысымыздағы табиғат қорғаумен  айналысатын адамдар қайда қарап  отыр деген сұрақ туады.

 Ауылдық жерлерде, ауыл маңында, шабындық өлкелерде  жас ағашты ормандарда басталған  өрт екі-үш тәулік бойы жанып  жатады. Оған ауыл адамдарының  шамасы келмейтін уақыттары да  бар. Сондықтан олар аудан орталығынан,  облыстан көмек сұрайды. Ол  көмек жеткенше талай жердің  шөбі, орманы «қызыл тажалдың»  құрбаны болып кетеді. Одан бөлінген  қаншама улы көмірқышқыл газы  түгелдей атмосферадағы озон  қабатының жұқаруына әсер етеді.  Озон қабатының жұқаруы салдарынан  әлемдегі атмосераның жылынып  кету қаупі бүгінгі таңдағы  ең елеулі мәселелердің бірі  болып отыр.

 Сөз соңында  айтарымыз, табиғат ресурстарын  тиімді пайдалануды ұйымдастыру  үшін экономикалық критерийге  негізделген кешенді тәсіл қажет.  Жердің сұлулығы мен байлығын  қорғауды жан-тәнімен жақтайтын  адамдар мен табиғатты кешенді  пайдалану идеясын өмірге енгізу  мен айналысатын мамандардың  арасында жер мен көктей айырмашылық  бар. Бұл айырмашылық кәдімгі  «істегім келеді» мен «қолдан  келеді» деген сөздердің айырмашылығындай. Бүкіл адамзат баласы болып  қоршаған ортаның экологиялық  тазалығына бір мезгіл көңіл  бөлсе, өзіміздің Жер – Анамыздың  алдындағы үлкен парыздың орындалғаны  болар еді.

Ормандардағы  өрттердің бәрі сыртқы себептерден  болады: ағаштардың арасында өрттің көзі жоқ. Ормандардың жануы кейде  найзағайдан болады, бірақ өртті  орманға жиірек адам әкеледі.

 Орман өрттері  болуының ең типтік себептері:

- сөндірілмеген  шылым не сіріңке;

- аңшы атқан  соң, тығын бықсып жана бастайды;

- механизатор  орманда майланған материалды  тастап кеткен, қауіпсіздік техникасының  ережелерін бұзып6 техникаға жанармай  құйған, көліктің жанында шылым  шеккен және т.б.;

- саяхатшылар,  ауыл шаруашылығының жұмысшылары  кепкен шөптің үстіне, кесілген  қалдықтары бар ағаш кесетін  жерде, ағаштың астында алау  жаққан;

- орман алаңдарында  шөпті немесе орманның жанындағы  өрісте орылған егістің орнын  жаққан;

- күн шұғыласы  түсетін жерге тасталған шынының  сынығы жандырғыш линза тәрізді  күн сәулесінен жануы;

- орманда шаруашылық  жұмыстарын (жарылғышпен тамырынан  жұлу, қоқысты жағу, жолдарды, электролинияларын,  құбырларды салуы және т.б.) дұрыс  жүргізбегеннен.

 Ормандағы  өрттер төменгі, жер астындағы  (торфты) және жоғарғы болады. Төменгі  өрттерде (барлық оқиғалардың 90%) ағаштардың төменгі жағы, шөп,  шөпшек, жерден шығып тұрған тамырлары  жанады. Таралу жылдамдығы – 1 метрден 3 метрге дейін, жалынның  биіктігі – жарты метрден 1,5 метрге дейін. Минутына 3-4 м жылдамдықта  өрт 10-14 сағатта үлкен өртке  айналады.

 Жоғарғы жиі  болатын өрт қатты желде болу  мүмкін: от ағаштардың ұшар бастарынан  минутына 5 метрден 100 метрге дейін  және оданда көп жылдамдықпен  өтеді. Жел жанып жатқан бұтақтарды  және ұшқындарды таратады, олар  өрттің жаңа ошақтарын тудырады.

 Шымтезек өрттер  ақырын қозғалады, тәулігіне бірнеше  метрден. Олар жер астынан оттың  кенеттен шығуынан және олардың  шеті кейде көрінбей жанған  шымтезекке түсіп кету мүмкіндігінен  өте қауіпті. Сондықтан өрт  болған жағдайда шымтезекті батпақтарға  жоламау керек, ал егер шымтезек  алаңынан өту қажет болса, онда  тек топпен ғана жүру керек,  бірінші келе жатқан адам топырақты  бақанмен тексеру керек. Жер  астындағы өрттің белгісі –  жердің ыстық болуы, топырақтан  түтіннің шығуы.

Шағын өртті (шегінің ені – 1 км-ге дейін) 3-5 адамнан құралатын топ арнайы құралдарсыз жарты сағаттың ішінде тоқтата алады. Мысалы, жасыл бұтақтардан жасалған сыпырғышпен, жас талмен (1,5-2 метр), қап тігетін матамен, брезентпен немесе киіммен отты қағу. Отты сабалап, өрт басталған жағына лақтыру керек, шағын жалынды аяқпен басуға болады. Тағы бір таралған әдіс - өрттің шетіне топырақ тастау.

 Бірінші күрекпен топырақты алып жалынды қағу керек, содан соң топырақтан қалыңдығы бірнеше сантиметр, ал ені жарты метрге дейін тұтас жол жасау керек. Бір адам жарты сағат ішінде 20 метр шамасында өрт шетін қағуы мүмкін.

 Егер сіз  орманда шағын өртке кезіксеңіз, оны тоқтату үшін дереу шаралар  қолдану керек, сонымен қатар  мүмкіндік болса жақындағы елді  мекенге немесе орман шаруашылығына  біреуді көмек шақыруға жіберіңіз.

 Кез келген  апат жағдайда тұрғындар қорғау  жұмыстарына қатыстырылады. Өртпен  күресуге балаларды және жеткіншектерді, екіқабат әйелдерді және бала  емізетін аналарды қатыстыруға  тыйым салынады. Апат аймағында  әкімшілік басқармасының ерекше  заңдары әрекет етеді, осы заңдар  барлық күштерді және техниканы  өртті сөндіруге қолдануға рұқсат  етеді. Егер сіз орман өртін  сөндіретін топқа кірсеңіз, онда  сізге өрт сөндіру тактикасын  білу қажет, паналайтын жерді  және оған баратын жолды білу  қажет. Қорғайтын киім (мүмкіндігінше  адамдарға арнайы киім, газқағар, каска, түтінге қарсы бетперде  таратылады) кию керек. Әр топта  жерді жақсы білетін жолсерік  болу керек. Егер түтін аймағындағы көз көрерлік 10 метрден аз болса, онда оған кіруге болмайды.

Әрине орман өрттерімен біріншіден өз базасы бар мемлекеттік қызмет айналысады.

 Орман өрті  аймағынан қалай шығуға болады?