Мемлекеттің жалпы сипаты, мемлекеттің мәні

-оның біртұтастығы  ортақ мақсаттар мен міндеттер  арқылы қамтамасыз етіледі. Мақсат  пен міндеттер жоғарыда көрсетілген  сан алуан мемлекеттік құрылымдарды  тұтас ағзаға айналдырады, ортақ мәселелерді шешуге бағыттайды;

-мемлекет механизмінің  негізгі элементі ретінде биліктік  өкілеттіліктерге ие мемлекеттік  органдар танылады;

-мемлекеттік билікті  жүзеге асырудың, нақты нәтижелерге  жетудің ұйымдастырушылық және  материалдық күші,құралы болып табылады.

Мемлекет механизмінің құрылымы деп оның ішкі құрылысын, оның аралық элементтерінің орналасу тәртібін, олардың өзара бағыныштылығын, қатынасын  және байланысын айтамыз. Мемлекет механизмінің құрылымы мынандай элементтерден тұрады:

1) Мемлекеттік органдар, олар өздерінің тікелей биліктік функцияларын атқару барысында тығыз өзара байланыста және бағыныштылықта болады. Мемлекеттік органдардың ерекшелігі сонда, олар мемлекеттік-биліктік өкілеттіліктерге, яғни мемлекет күшімен, жалпыға міндетті басқармашылық шешімдер қабылдаумен байланысты құралдарға, ресурстарға және мүмкіншіліктерге ие болады. Оларға парламент, президент, үкімет, министрліктер, ведомстволар, мемлекеттік комитеттер, әкімияттар жатады;

2) мемлекеттік ұйымдар,  оны басқаша, мемлекет механизмінің «материалдық қосымшалары» деуге де болады, олар мемлекеттің қорғау әрекетін жүзеге асыруға арналған. Қатарына қарулы күштерді, милицияны, салық полициясын және т.б. жатқызуға болады;

3) мемлекеттік мекемелер – мемлекет  механизмінің биліктік өкілеттіліктері болмайтын (олардың әкімшілігін есепке алмағанда), әлеуметтік, мәдени, тәрбиелеу-білім беру, ғылыми аймақтардағы мемлекет қызметін атқару бойынша практикалық әрекетті тікелей жүзеге асыратын бөлігі. Оның қатарынан кітапханаларды, ауруханаларды, пошта, телеграф, ғылыми-зерттеу институттарын, мектеп, балабақша, жоғарғы оқу орындарын, театрларды және т.б. көруге болады;

4) мемлекеттік кәсіпорындар –  бұлар да әкімшілігін есепке  алмағанда биліктік өкілеттіліктері  болмайтын, шаруашылық-экономикалық  әрекетті жүзеге асыратын, өнім шығаратын немесе өндірісті қамтамасыз ететін, әртүрлі жұмыстар атқаратын және қоғам қажеттілігін қанағаттандыру, пайда табу үшін көптеген қызмет көрсететін мемлекет механизмінің құрамдас бөліктері. Оларға қазыналық зауыт, фабрикалар және т.б. жатады;

5) мемлекеттік қызметкерлер –  басқарумен арнаулы түрде айналысатын  мамандар;

6) ұйымдастырушылық және қаржылық  құралдар, мемлекет аппаратының  әрекетін қамтамасыз ету үшін  қажетті мәжбүрлеу күштері.

Мемлекет органы – мемлекет қызметін жүзеге асыруға көмектесетін, мемлекет механизмінің құрылымдық бөлігі болып табылатын, биліктік өкілеттіліктерін жүзеге асыруы мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етілетін мекемелер мен жеке лауазымды тұлғалар.

Мемлекет органының өзіне тән  ерекше белгілері болады:

-мемлекетік органдар мемлекет  механизмінің дербес элементі, біртұтас  мемлекеттік ағзаның өзіндік  арнаулы орнымен сипатталатын  ажырағысыз бөлігі;

-мемлекет атынан және оның  өкілеттілігімен әрекет етеді;

-мемлекеттік органдар нормативті-құқықтық актілер (конституция, заңдар және заңға бағынышты актілер) негізінде құрылған және әрекет етеді;

-әрбір мемлекеттік орган тек  өзіне тән міндеттер мен функцияларды  атқарады және  сол үшін тиісті  нысандар мен әдістерді қолданады  (биліктік өкілеттіліктерді иемденген, соның ішінде қажетті жағдайда мемлекеттік мәжбүр ету шараларын қолдану да қарастырылған);

-мақсат ортақтығымен сипатталатын  мемлекеттік қызметкерлер мен  тиісті құрылымдардан (бөлім,  басқарма, аппарат, кеңсе және  өзгелерден) тұрады;

-органдардың мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыру үшін қажетті материалдық база (құрылым, көлік, ұйымдастырушылық техникалары және т.б.) мен қаржылық құралдар (банктегі есеп шоты, қажетті қаржы қорлары т.б.) берілген;

-мемлекеттік органдар белгілі  бір құқықтық мәртебеге ие болады, онда берілген мемлекеттік органның жағдайы және оның нақты әлеуметтік мазмұны көрініс табады;

-мемлекеттік органдардың өзіне  тиісті құзіреті болады. Құзірет  - ұйымның заңмен бекітілген құқықтары  мен міндеттерінің жиынтығы. Ол  нақты органға немесе лауазымды тұлғаға мемлекеттік, яки қоғамға маңызды міндеттер мен тиісті қызметтерді тиісті дәрежесінде жүзеге асыру мақсатында беріледі;

-мемлекеттік органдар өз құзіретін  үш тәсілмен: а/нормативті актілер  (жалпы сипаттағы нұсқаулар) қабылдау  жолымен; ә/құқық қолдану актілерін (жеке сипаттағы нұсқаулар) қабылдау жолымен; б/нақты-ұйымдастырушылық әрекеттер жолымен жүзеге асырады;

-мүліктік құқықтарды жүзеге  асыру барысында заңды тұлға  ретінде көрінеді, яғни өз жауапкершілігі  бойынша оған сеніп тапсырылған мүлікпен жауап береді, сондай-ақ өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иемдене және жүзеге асыра алады, міндеттерді атқарады, сотта талапкер және жауапкер бола алады;

-мемлекеттік органдар  белгілі бір аумақта әрекет  етеді.

Мемлекеттік органдар көп  түрлі. Олар әр түрлі негіздер бойынша  жіктеледі. Құрылу тәртібіне байланысты мемлекеттік органдар тікелей халықпен сайланатын органдар (ҚР Парламенті, ҚР Президенті, маслихаттар) және өзге мемлекеттік органдармен қалыптастырылатын органдар (ҚР ‡кіметі, ҚР Конституциялық Кеңесі) болып бөлінеді. Мемлекет әрекетін жүзеге асыру нысандарына байланысты заң шығарушы, атқарушы-жарлық етуші, сот және бақылау - қадағалау органдары ретінде айырылады. Заң шығару органдары мысалы, Қазақстан Республикасының Парламенті, заңдарда қоғам еркін және мүддесін көрсетуге лайықталған арнаулы органдар; атқарушы – жарлық етуші органдар (ҚР ‡кіметі, министрліктер, ведомстволар, мемлекеттік комитеттер, әкімияттар) қабылданған заңдар мен заңға бағынышты актілердің жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге арналған; сот органдары (конституциялық, жалпы құзіреттегі, әскери, өзге де арнаулы соттар) әділсотты іске асыруға, жеке және заңды тұлғалардың мүліктік дауларын қарастыруға, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етуге арналған; бақылау - қадағалау органдары (прокуратура, өндірістік бақылау органдары,   радиациялық қауіпсіздікті бақылау органдары) мемлекеттік басқару органдарының, кәсіпорындардың, мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен лауазымды тұлғалардың және азаматтардың заңдарды дәлме-дәл және біркелкі орындауын қадағалайды.

Мемлекеттік органдар билікті  бөлу қағидасына сәйкес заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына жіктеледі. Мемлекеттік органдар орналасу иерархиясына сүйене отырып, республикалық (мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары) және жергілікті болып екіге бөлінеді. Бағыныштылық сипатына байланысты «вертикалды» бағыныштылықтағы органдар (прокуратура, сот т.б.) және екі жақты «вертикалды – горизонталды» бағыныштылықтағы органдар (милиция, мемлекеттік банктер т.б.) болып бөлінеді. ¤кілеттілік мерзіміне байланысты тұрақты, яғни әрекет ету мерзімі шектелместен құрылатын органдар (оларға прокуратура, милиция, сот т.б. органдар жатады) және уақытша, белгілі бір міндетті шешу үшін құрылатын органдар түрінде беріледі. Шешім қабылдау тәсіліне байланысты мемлекеттік органдар алқалы және жеке органдар ретінде көрінеді.

Әрекет етуінің құқықтық нысандарына сүйене отырып, мемлекеттік  органдарды құқықшығармашылық (парламент, үкімет, мәслихат және т.б.), құқыққолданушы (сот, әділет басқармалары,әкімшіліктер және т.б.) және құқыққорғаушы (салық полициясы, кеден органдары және т.б.) органдар деп бөлуге болады. Құзіреттілігінің сипатына байланысты жалпы құзіретті органдар және арнаулы құзіретті органдар деп бөліп қарастырамыз.

 

 

2. МЕМЛЕКЕТ  АППАРАТЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІ

 

2.1 Мемлекет аппараты  мен мемлекет механизмiнiң сабақтастығы

 

Заң әдебиеттерінде  "мемлекет механизмі" және  "мемлекеттік  аппарат" ұғымдары әдетте синоним ретінде қолданылады. Мемлекет механизмі – бұл мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға арналған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік аппараттың, оның барлық бөлімдерінің мазмұнын  қоғамдық өмірдің барлық сфераларының тиісті ұйымдастырылуын және тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық жұмыстар құрайды.

Осы қызметтің  нысандары көбінесе басқару кезінде  заңдар, құқықтық механизмдер қандай мөлшерде  пайдаланылатындығына байланысты, осыдан туындайтыны мемлекеттік аппараттың қызметінің мынадай нысандарын атауға болады:

1) тікелей  басқарушылық – бұл заңды сипаты болмайтын, тек ғылыми ұсыныстарды әзірлеуде, тәжірибе алмасуда және т.б. көрінетін нысандар.

2) құқықтық  нысандар – бұл заңды сипаты  болатын, яғни  барлық субъектілер үшін  міндетті және мемлекеттік міндетті салдарлар тудыратындар. Мемлекеттік аппарат қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналар жатады: а) құқық шығармашылық қызмет –бұл нормативті – құқықтық актілердің жобасын дайындау, оларды қабылдау және шығару бойынша  қызметі;б) құқықты орындау қызметі – нормативті – құқықтық актілерді құқық қолдану актілерін қабылдау жолымен жүзеге асыру бойынша қызмет; бұл заңдарды орындау  және басқарушылық сипаттағы  әртүрлі сұрақтарды шешу бойынша жүзеге асырылатын күнделікті қызмет; в) құқық қорғаушы қызметі – бұл заңдардың сақталуын бақылау және қадағалау, кінәлілерді заңды жауапкершілікке тарту бойынша  қызмет.

Мемлекет  механизмінің құрылымы мыналардан тұрады:

1. Мемлекеттік органдардан, өзіне тікелей  берілген биліктік функцияларын  жүзеге асыруда  өзара тығыз байланыста және бағынушылықта болатын мемлекеттік органдардан;
2. Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар, биліктік өкілеттіліктері болмайтын (әкімшіліктерінен  қоспағанда),тек экономика, білім, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым және т.б. сфераларда жалпы әлеуметтік  функцияларды атқарады;
3. Мемлекеттік қызметшілерден, басқарумен арнайы айналысатын;

Ұйымдастырушы құралдар мен қаражаттар, сондай –ақ  мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз етуге қажетті мәжбүрлеу күштерінен тұрады.

Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және қызмет етуінің қағидалары – бұл мемлекеттік органдарды құру және қызмет етуіндегі алғашқы бастаулдар, идеялар, анықтайтын негізгі тәсілдер. Оларға мыналар жатады:

1. Адам мен азаматтың  құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы – мемлекеттік қызметшілердің тиісті  міндеттерін білдіреді, оларды сақтауын және қорғауын білдіреді;
2. Демократизм қағидасы- мемлекеттік органдарды құруда және ұйымдастыруда азаматтардың кеңінен қатысуын білдіреді;
3. Биліктің бөлінуі қағидасы-  билік органдарының және лауазымды тұлғалардың  бассыздығына жол бермейтін  мехнизмдерді  құрады;
4. Заңдылық қағидасы – барлық мемлекеттік қызметшілердің Конституцияны, заңдарды және заң күшіндегі актілерді сақтауға міндеттіліктерін білдіреді;
5. Жариялылық қағидасы-  нақты мемлекеттік органдардың практикалық қызметі туралы  құқық субъектілерінің хабардар болып отыруын білдіреді;
6. Кәсіпқойлық қағидасы,- мемлекеттік аппарат қызметінде өте білікті қызметкерлердің пайдалану үшін қолайлы жағдайлар туғызады;
7. Алқалылық пен дара басшылықтың үйелсу қағидасы-  мемлекеттік аппараттың  демократиялық және бюрократиялық  бастауларының оңды арақатынасын  қамтамасыз етеді;
8. Сайланушылық пен тағайындалушылықтың  үйлесу қағидасы – мемлекеттік басқарудағы децентрализация және  централизацияның тиімді арақатынасы;

9) иерархиялылық қағидасы- мемлекеттік органдар мемлекеттік аппаратта әртүрлі деңгейде болатындығын білдіреді.

 

2.2 Мемлекеттiк органдар  және олардың жiктелуi

 

Мемлекеттік аппарат - ұйымдастырылу мен әрекет етудің жалпы қағидаларымен өзара байланысқан мемлекеттік органдар жүйесі.

Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуінің  қағидалары:

• заңдылық қағидасы;
• адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы;
• демократизм қағидасы;
• билікті тәуелсіз тармақтарға бөлу қағидасы;
• жариялылық қағидасы;
• кәсібилік қағидасы;
• алқалылық пен жеке шешімдерді тиімді ұштастыру қағидасы;
• сайланбалылық пен тағайындалмалықты ұштастыру қағидасы;
• сатылық /иерархиялық/ қағидасы.

Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдар жүйесі. Қазақстан Республикасы Президенті.  Қазақстан Республикасы заң шығару билігі. ҚР Парламенті. Сенат. Мәжіліс.  Қазақстан Республикасы  атқару билігі. Үкімет. Премьер-Министр. Министрліктер. Мемлекеттік комитеттер. Конституциялық Кеңес.