Қиял психологиясы және зерттеу тарихы

   Л.И.Толстой жазушы еңбегін «қиын  жұмыс» деп айтады «Түзетпестен  жазу дегенді мүлден ойдан  шығарып тастау керек деді ол- Мен бірнеше рет қайта өзгертіп отырмайынша, қалай жазу керектігін түсібейінше» Толстой қол жазбасының алғашқы үлгісі азушының орасан зор жұмысы туралы баяндайды.

 Қай  жұмыс болса да ұйымшылдық  болмай тұрмайды. Бұл қиыншылықтарды  жеңе отырып алам жетіліп рухани және дене күшін елестетеді. Жеңіл жұмыс емес, қиын жұмыта төзімді адамдар ғана ұшқыш- космагнаваптар болар алады. Ұшқыштар оқушылар алдын келтіруі керек мұғалім сабаққа дайындалған кезде  сабақтың барысын оқушылардың қандай материалдарды және қалай тыңдайтынын олардың сұрақтарын беретін жацаптарын елестетіп отырады. Тәрбие жұмысын отырып, педагог ойша белгілі бір психикалық қасиеттер бар адам бейнесін жасайды, сөйтіп ол оқушыларынан қандй адам тәрбиелеп шығаруды жобалағандай болады.

  Дамыған  қиялды жетпеген жерде мектеп оқушысының оқу жұүмысы да жақсы өтуі мүмкін емес. Көркем шығарманы оқығанда, не болмаса айталап айтқанда оқушы автордың ойын толығымен түсіне алмауы мүмкін. 
 
 
 
 
 

ІІ  Қиялдың шығармашылық ролі. 

      Адам  іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын қиял қажетті нәрсе.Қиял тіпті материкада да қажет, онсыз тіпті диффериционалдық және антаградық есепті шығаруға мүмкіндік болмас еді. Қиял қызметі- ұлы құны бар сана.

Шынында да қиял, болған құбылыстың себеьі жөнінде  жорамал жасау, болатын оқиғаларды болжау тағы басқалар үшін ғалымдарға қажет әдеби еңбекте кейіпкерлердің бейнелерін жаау үшін жазушы әуелі оны өз қиялында жасап алуы керек: суретші салайын деген суретін ойша көз алдын келтіруі керек мұғалім сабаққа дайындаған кезде сабақтың барысын оқушылардың қалай тыңдайтыные одардың сұрайтынын, беретін жауаптарын елестетіп отрадлы. Тәрбие жұмысфн жүргізе отырып педагог  ойша белгілі бір психикалық қасиеттері бар адам бейнесін жасайды, сөйтіп ол оқушысынан қандай адам тәрбилеп шығаруды жобалайды. Дамыған қиялды жетпеген жердле мектеп оқушысының оқу жұмысы да жақсы өтуі мүмкін емес. Көркем шығарманы оқығанда не болмаса қайталап айтқанда автордың айтқанын ойша елестетеді. География сабаған оқыған бала қиялымен өзіне байланысты табиғат оқиғаларын елестетпейінше тарих жөніндегі әңгімелерді түсінуге болмайды. Кейде оқушының оқыған сабақты түсінбеуінің себебі де мұғалімнің айтқанынан не болмаса оқулықта жазылғанды ойша елестете алмағанынан болады. Мектеп оқушысының шығарма жазу процесінде қиялдың рөлі зор.

     Қиял  оқушының және басының жалпы дамуына, дәлірек айтқанда, моральдық тәрбиесіне әсер етеді. Қиялдың арқасында кейіпкердің тамаша образы жасалады, ол адам болса соған ұқсауға тырысады. Сондықтан да көптеген жастар мен жасөспірімдер Павел Карчаглидей және басқа да сүйікті кітап кейіпкерлеріндей болғылары келеді.

     Қиял  және адамның басқа психологиялық  процестерінен және қасиеттерімен  тығыз байланысты. Қиял әдетте әсер алумен әрлене түседі. Қиял арқылы елестеген сурет, көптеген жағдайда жоғары сезімталдық әсерінен пайда болады. Қорқыныш сезімі адамды қиялында қауіп қатерді елестеуге мәжбүрлейді, ал керісінше осы қауіп - қатерді, қиялдау қорқыныш сезімін бірнеше есе күшейте түседі. Бұл жағдайдың қуаныш және ренжіш сезіміне де қатынасы бар. Бұл сезімдер қиялдау арқылы күшейе түседі, ал осы әсерлер қиялды күшейтеді.

     Адамның ақылы мен қиялының арқасында  бір-біріне күшті бағыныштылық бар. Жеке адам ақылының жоғары дәрежеде болуын көптеген жағдайда дамыған бай қиялмен байланысты. К.Д. Улинский әсерлі де эрек стилін қиял ұлы ақылдың қажетті құралына жатады, әрине, мұндай қиялдың  алатын мәліметі күш, ақылына әсер етеді. Қиял, ой, поэтикалық сезім, көңіл күйі тағы басқа арқылы мықтап қорытындап болуы тиіс, сонымен қатар оларды адамның өзі басқарады. Егер қиял бос, керегі жоқ не болмаса өнегесті, зердесті ассоцицияларға толы болса, онда оның ойындағы және күші, әсіресе ерікті кезінде ақыл - ой процесін түгелдей өзгертіп жіберуі мүмкін, - деп жазған.

     Қиял  және адамның ерік саналарымен тығыз  байланысты болуы мүмкін, сондықтан оның пайдасы немесе зияны болуы жөн жағдайларда қиял процесін адам арқылы қалай бауылауға алуына байланыстыс.

     Жеке  адамға психологиялық сипаттама  беру үшін, әсіресе шығармашылдық  қиялдың үлкен маңызы бар. Шығармашылыққа қажет күш пен сезімге үлкен өрдеу туғызатын шабыт секілді, психологиялық жағдай, әдетте қиялдаумен тығыз байланысты.

     Қиял  ерекшеліктері белгілі дәрежеде жеке адамның моральдық бейнесі  жөнінде пікір айтуға мүмкіншілік  береді. Құбылыстарды үлкейте не кішірейте көрсетуге тағы басқа бейімділік көп реттерде қиялға бақылаудың жоқтығынан болып тұрады. Мұндай жағдайлар кейде өкінішті айта отырып, реалды нәрселерді қиялдығымен шатастыру кейбір балаларда кездеседі. Бірақ дұрыс тәрбие болған жерде, жылдар өткенде, мұндай кемшіліктерден ара болады.

     Егер осы кемшілік есейген адамдарда, онда мәселенің ғасырға шапқаны. Өзін-өзі бағалаған кезде ол менде де зор қасиеттер бар деп ойлайды, ол шын мәнінде онда жоқ. Мұндай адам өз кемшілігін сезбейді, сөйтіп айналасындағылар жеркенетіндей болып кетуі де мүмкін. Керісінше ақыл - ой бақылауындағы қиял өзін-өзі сын көзбен бағалауға әсер етеді, сөйтіп адам өзінің қандай адам болғысы келетінін алып елестетеді. Бұл оны өте байсалды етіп, өз дәрежесін көтеру үшін жұмыс істеуге үйретеді.

     Басқа адамның жағдайың жақсы түсінген адам ол адамның қасіретін бірге тартып, жаны ашуға бейім болады. Мұндай жағдай оны сезімтал, қайырымды, инабатты жан етеді. Ал, қиялы жоқ адам, сондықтан да өзін - өзі басқа адамның орынына қоя алмайды, тек өз қамын ойлайды, соған машықтанып белгілі бір жағдайда өзімшіл болып кетуі қиын емес. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   
 
 
 

2.3 . Қиялдың дамуы  және функциялары 

     Көптеген  шығармашылық процестердің қозғаушы күші қажеттілік болмақ. Өз қажеттеріне жарату үшін адамзат дамуының алғашқы кезінің өзінде-ақ адамдар нәрселерді ойлап табатын болған. Адамдар құр қолмен   жұмыс   істей жүріп, сол қолдардың атқаратын жұмысын жақсы да шапшаң ететін еңбек құралдарының қарапайым түрлерін ойлап таба бастаған, сөйтіп тез ішу үшін пайдаланылатын екі қолдың алақаның орнына адамдар ожау қолданды, қысып жұмылған жұдырықтан болашақтағы балға келіп мықты қатты қысып ұстаған саусақтар қысқан жасауға ой салды және тағы басқа заттар.

     Шығармашылық  қиял жылдаған жылдар бойы адамға еңбек  құралын барған сайын жетілдіре  беруге көмектеседі. Кейбір өнер шығармалары заттардың бір белгілері мен қасиеттерін бөлектеп алып соларды басқа түрде біріктірген жағдайда жасалатын болған. Мұндай тәсілді агглютинация деп атайды. Грек сринкісін - адамның басы мен кеудесін, иттің денесі мен арыстанның аяқтарын біріктіріп жасаған, ол кентаврды болса, он ер адамның болсын кеудесін және қолдарын, денесі мен аяқтарын қосып жасаған.

     Ғылыми   мен  техника  салаларындағы  көптеген   жаңа нәрселер әртүрлі заттардың  бөлшектерін құрастыру арқылы жасайтын болған. Мысалы, трамвай мен автобустың кейбір ерекшелектерін    біріктіре    отырып    адамдар    троллейбус жасады.

     Жаңа  фантастикалық бейнелерді жасау  тәсілдерінің бәріне заттарды үлкейтіп не кішірейтіп алуды жатқызуға болады. Халық ертегілерінде шынашақтай баланың болуы белгілі жазушы Свирт Гулливердің бейнесін ергежейлер арасындағы алыптылық кішкентай адам бейнесін жасады. Қиялдау үшін ең қажеттісі - белгілі. 
 
 
 
 
 

2.4 

     Адам  ойы жұмыс істеп тұрғандықтан, олар көп армандайды. Дәл осы кезде қиял жұмыс істей бастайды. Адам өзінің тілегімен ойды, қиялды тоқтата симайтындығы белгіленген.

     Адам  өмірінде қиял спецификалық функция  қатарын толтырады. Соның біріншісі  шындықты бейнелі түрде елестету, екіншісі эммоционалды жағдайларды реттеу. Адам өзінің қиялымен көптеген қажеттілігін қанағаттандыра алады. Өмірге басты функциялар психоаналимзімде жиналады. Үшіншісі қиял функциясы адамның жағдайы және танымдық процестерді реттеу де қатысумен сипатталады. Бейнелер көмегімен адам басты жағдайларға  көңіл бөле алады. Төртінші қиял функциясы-ішкі жоспар әрекетін құру бейнелеу көмегімен ойды орындай алу қабілеттілігі. Бесінші функция бұл шындықты жоспарлау және  бағдарламалар.    Қиял   көмегімен    біз    көптеген шындықты   жоспарлау,   психовизиологиялық жағдайларды  басқара аламыз.

     Фантазия  бейнелері ешқашан шындықтан алшақтаған болмайды. Қиялдың жадыда сақтау, қабылдау және ойлау спецификоларымен байланысты қиялдың индивидусиды, типологиялық ерекшеліктері бар. Кейбір адамдарда нақты, әлемді бейнелі қабылдау бар. Мұндай индивидтер жақсы ойлаудың шығармашылық түрімен икемделген, ол физологиялық түрде мидың оң жақтағы шарымен байланысқан. Басқалар белгілер түсінікпен бейнелеуге икем келеді (солжақ жарты шарымен байланысты). Қиял адамның жеке тұлғалық ерекшелігі, оның нақты сәттегі психологиялық жағдайы. Шығармашылық өлшемі. Мазмұны мен формасы бейнелеушінің жеке тұлғасын жақсы бейнелейді. Бұл дәлелдеме психологияда, әсіресе психодиагностикалық әдістеме құрылуында кең тараған.

     Прозктивті  типтің даралық тесті-ол адам өзінің қиялында басқа адамдарға өзінің даралық қасиеттерін бейнелеуге бейімділігі. 
 
 

III. Эксперименттік  бөлімі.

     Мен өзімнің практикалық бөлімімде  балалардың вербальды фантазияларының  даму деңгейін анықтауды көздедім. Ол үшін №38 мектеп лицейінің 8 «Ғ» сынып оқушыларына «Вербальді фантазия» әдістемемді қолдандым. 

     «Вербальді  фантазия» әдістемесінің пратоколы: 

     Аты жөні: Утепова Рабиға. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Өмірге  басты функциялар психоанализде  жиналады.

      3-ші қиял функциясы адамның  жағдайы және танымдық процестерді  реттеуде қатысуымен сипатталады.  Бейнелер көргенімен адам басты жағдайларға кепіл бола алады.

     4-ші  қиял функциясы ішкі жоспар  әрекетін құру көмегімен ойда  орындай алу қабілеттілігі. 

     5-ші функция - бұл шындықты жоспарлау және бағдарламалау.

     Шығармашылық қиялды бағалап білудегі тамаша құралдың бірі арнаулы және әсіресе еркін тақырыпқа шығарма жазу. 

     Аты жөні: Ибрахимов Әділжан 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Аты-жөні: Мусин Жанат