Қиял психологиясы және зерттеу тарихы

                                        Жоспар:

Кіріспе: 

І Қиял психологиясы және зерттеу тарихы.............................................3бет 

1.1Қиял бейнелерінің  ерекшеліктері.......................................................12бет 

ІІ Қиялдың  шығармашылық ролі. 

1. Қиял және шығармашылық ...............................................................14бет

2.2 Қиял процесінде  қайта жасау жолдары.................................................17бет 

2.3. Қиялдың дамуы  және функциялары.....................................................18бет 

ІІІ «Вербальді  фантазияның» даму деңгейін зерттеу.................................20 бет 

3.1. « Вербальді  фантазия» әдістемесін талдау...........................................23бет 

Қорытынды......................................................................................................24 бет 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...................................................................26бет 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                    Кіріспе

Курстық жұмыстың тақырыбы: Қиял психологиясы және зерттеу тақырыбы.

Курстық жұмыстың мақсаты: Бала қиялының даму деңгейіне оның оқудағы жетістіктері тәуелді болып келеді. Өйткені  бала кез-келген сабақты жақсы меңгеру  үшін оған қиял қажет болады. Ал әртүрлі мәселелерді шығармашылық  жағынан шешу үшін балаға қайта қиял қажет. Сондықтан да, осы орайда мен қиял процесстерінің дамуын оның түрлерін, оны дамыту және адамды зерттеуде қандай жолдарын қарастыру маңызды орны алатындығын білуге мақсат қойдым.

Өз  курстық жұмысымның теориялық бөлімінде  осы аталған тақырыптарды қарастырып өттім.

Ал  практикалық бөлімінде мен 8-ші «Ғ»  сынып оқушыларына диагностикалық әдістеме өткізіп қортындысын шығардым. Менің курстық жұмысымның тақырыбы елеулі тақырыптардың бірі деп ойлаймын, өйткені қиял барысында адамның жеке басы дамиды, өзінің болашақтағы жоспарын ең алдымен қиялдау арқылы іске асыра алады. Тақырыптың қиыншылығы біріншіден әлеуметтік психологияда алғашқы орындағы мәселелердің бірі болып табылады. Жалпы менің курстық жұмысым 3 бөлімнен тұрады.

 Бірінші  бөлімде қиялдың зерттеу таоихы  түрлері қарастырылады, екінші  бөлімде шығармашылыққа тоқталып, үшінші бөлімде топ ішіндегі  оқушылардың қиялының даму деңгейін  зерттеу, оны әдістеме арқылы  зерттедім. Толығырақ арнайы бөлім мен бөлімшелерді жазылған.

Зерттеу объектім № 38 мектеп лицейінің 8 «Ғ»  сынып оқушылары іс-тәжірибе өткенде  бөлінген топта  зерттеу жұмыс  жүргізе бастағанымын ол курстық  жұмыстың одан әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік берді. Сыныпта 29 бала оқиды және сол балалардың қиялының даму деңгейін әртүрлі болды, мен сол деңгейлерді дұрыс бағаладым деп ойлаймын 

І. Қиял психологиясы және зерттеу тарихы. 

    Ес елестері бойынша адам бұрын  көріп- білген заттар немесе  құбылыстар бейнесі көз алдына  ой арқылы келтіреді. Бірақ кейде біздің көріп- білгендеріміздің бейнесі ой арқылы елестететін жағдайлар да болады. Бұл елестер немесе бейнелер, қиялдар. Бұл тек адамға ғана тән нәрсе. Мәселен, мүсінші жасайын деп жатқан мүсінді көрген жоқ бірақ, ол ойымен оны көз алдына алып елестетіп жануарлар әрекеттерінен адам еңбегінің өзгешелігін сипаттай отырып; К.Маркс «өрмекші қимылы тоқымашының қимылына ұқсаса қимыл жасайды, ал ара өзінің болауыз ұяларын салғанда кейбір архитектор адамдарды ұялтады. Бірақ ең жаман деген архитекторлардан айырмашылығы- болауыз ұя жасамастан бұрын, жұмыс басында тоқып алған. Еңбек процесінің аяғында келіп шығатын нәтиже сол процесстің кезінде адам ойында, яғни идеясында болған нәрсе» деп жазды.

    Бұрын ондай түрде көріп білмеген  заттар мен құбылыстардың бейнесі адамның  көз алдын ( бейнелер түрінде) қиялында елестегенінен осы бейнелер әр дайым көп адамның өз өмірінде кездестірген элементтер мен  бөлшектерден құрастырылады әрбір жаңа нәрсені жасауда не ойлап шығруда мысалы машинаны өзі бұрын бір жерден көрген өзіне таныс ( теориялық не практикалық жағынан) бөлшектер мен тетіктерден құрайтындай болып дам ойынмен көз лдына келтіреді.

   Тіпті фантаст жазушылары да  өз шығармаларынын дүниеде жоқ,  таңғажайып кейіпкерлерін өмірде  дамыған элементтерден жасайды. Мыасл: Гербер Уельс «Әлем күрестері»  атты фантастикалық романында Марс тұрғындарының бастарын құс  тұмсықты металл циллиндерге ұқсас етіп, ал аяқтары болса, оны алып жәндіктің аяқтары тәрзді етіп көрсетеді.  Негзінен марстықтар алып сегіз аяқтарға ұқсас болып келеді. Халық қиялында әңгімелерде осылай жазылып айтылған. Мыаслы су перісі- балық құйрыты  әйелдер орман перісі- мүйізі бар ұзын сақалды карт кейіпінде бейнеленеді. Сөйтіп шығармашылық процесте бұрын көріп білгендер әрдайым орытылып жатады.

    Бұын біз қабылдаған заттар  мен құбылыстардың бейнелерін  жасаудағы психологиялық  пароцесті қиял деп атайды.» Фантазия» реалдық өмірмен қатынвасы аз қиял деп  түсінгенімен көптеген жағдайда қиялды фантазия деп атайды. Қиялың бай болуы, көрген заттар мен құбылыстардың бейнесін дұрыстап бақылап, абылдай білуге оны сақтай білуге байланысты. Бұл процессте ойлау маңызды роль атқаорады. Ойлау кезінде қиялдан туғандарды сын тұрғысынан қарап, оған тиісті өзгерістер енгізіледі. Сезімтал жағдайда қиялға тәуелді болса да, оған өзінің ықпалын тигізеді.  Адамның қиялы арқылы ойларын жүзеге үін ерік керек. Қиял – адамның психикасының ерекше формасы, ол басқа психикалық процесстерден бөлек тұратвн және қабылдау ойлау және жадыда сақтау расындағы аралы орын алатын психикалық теория. Қиял адамға ғана тән және ағза қызметіне қызық бейнеден байланысты. Қиялдың механизмі туралы әлі күнге дейін бізге система белгілі емес. Адам  қиялынан қай бөлігіеде қиял  жайылған. Бұл басты жауаптарға байланысты нақты ешқандай жауап алмаймыз.

   Қиял арқасында адам өзінің  қызметін жопарлап оны басқара  алады. Адамның материалды және  рухани мәдениеті қиял өнімі  болып табылады. Қиялда адам өткенін  еске түсіріп келешке өмірін  ашады. Қиялы бай адам  әртүрлі   бағыта өмір сүре алады. Өйткені  жадыда сақталған келешек армен фантазияда елестетілген. Қиял адамға практикалық әрекет жағдайларда хабардар болуға және мәселелерді шешетін көрнекті бейнелі ойлағыш негізгі болып табылады.

     Қиял- сыртқы дүние заттары мен  құбылыстардың субъективтік образдарын қайтадан жаңғыртып, өңдеп бейнелеуде көрінетін тек адамға ғанан тән психикалық  процесс.

     Қиял ерекшеліктері: әр адамның  қиялы алға қойған мақсаттары  мен қызықғуларына байланысты: қиялдың  мазмұны мен формасы адамның   дара ерекшеліктеріне де білім тәжірбиесіне байланысты. Қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшеліктеріне табиғат жер- су қоршауына баланысты; қиял адамның барлық психикалық  құбылысымен ұштастып жататын процесс (зейін, ойлау, сөйлеу,  қабылдау) адам қиял еңбек процесіне іс-әрекет үстіне жарыққа шығып дамып отырады, қиялдың бүтіндей пассив түрінің тегі көру. Ұйқы  кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді. Кейбір бөлімдері қозу жағдайында блып жұмыс істейді. Мидың мұндай бөліктерін күзетші пункт дкеп атайды. Пассив және ырықсыз қиял адамның даму кезінде туып отырады. Мысалы; адам аспандағы бұлтқа ұй қабырғасы түрлі көлеңкелрге қарап оларды бір нәрсеге ұқсатады. Актив түрі- бұл қиялдың шарықтап дамуының жоғарғы сатысы. Адамның творчестволық әрекетімен тығыз байланысты түрлі. Ол өзі үш топқа бөлінеді: қайта жасауц творчестволық қиял, арман.

   Қайта жасау- суреттеп жазғаған  жаңа немесе сызғанға қарап,  адамның жаңадан бір нәрсе  елестете алуын адам шындыққа  сай дұрыс образдар беріп отырады.

   Творчестволық қиял- өзіндік жаңа  образдар жасау арқылы әрекетке жаңа продуктылар беруде көрінетін қиял. Жазылған суреттің ғылымның қиялы осы творчестволық қиялға жатады.

   Арман- өз қалуынша жаңа образдар  жасау. Арман өзіміздіәң тілеген  келешекке бағытталған қиял процесі.  Арман- қиялдың еркіті түрлі  ол саналы әрі бесенді сипата ие.

 Қиял  бейнеінің жасау жолдары: Гипербола-қиял  бейнесін жасауға қатынасатын  әдістерінің бірі. Гипербола деп  нәрсенің жеке сипаттары, белгілердің  үлкейтіп көрсетеді. Қиял бейнесін  жасаудың екінші әдісі нәрсенің  бір жағын ерекше көрсету деп аталады. Егер заттың айырмашылығын ескермей оның ұқсастығына көңіл бөлетін бойынша схематизация әдісі қолданылады. Қиялың типтік бар бір  обарз жасап, жинастыру.

   Қиялдың айырмашылықтары: әр адамның  қиялы әртүрлі болады, бір-біріне  ұқсай бермейді.Бір адамдардың қиялы шындықпен араласып жататын байланысты екінші біреулердің қиял жөнді жетілген дәрменсіз тар көлемді байланыста болып келеді. Шындыққа сай дәл дұры образдар жасай алатын адамдардың қиялы мазмұнды келеді. Адамдар бірбірінен қиялдың дәрменсіздігімен де ажыратылады. Біреудің қиялының даму деңгейі жоғары дамыса, яғни ол адам көпті көріп бұрып көріп білгендерін мен құбылыстар жасай алады. Осы адамдардың фантазиясының деңгейлерін ерекшеліктерін әртүрлі әдістемелер жүргізхе отырып анықтауға болады.

  Қиялдың  төрт басты түрі бар: активті, пассивті, продуктивті репродуктивті.

   Акивті қиял- өзінің тілегенінен  және еркін өзінде сәйкес бейнелер  тудыра алады.

Продуктивті қиял- шындық саналы түрде құрылады.

Пассивті  қиял- қиял бейнелері спонтанды түрде адамеркі және тілгеінен туындайды.

Репродуктивті қиял- шындық қандай түрде бар, сондай түрде елестетиіледі. Мұндай фантазияның  кейбір элементтері бар, мұндай қиял шығармашылығынан гөрі қабылдау немесе жадыда сақтауды елестетеді.

Адам  қиялымен көркемдік шығармашылық процесі байланысты. Бәріне танымал Н.И.Шишкин суретінде ботаниктер орыс орманының өсімдіктерін тани алады, мұндай өсімдіктер дәл бейнелеген. Кез-келген  өнер бастамасын өмір, ол фанитвзияның ьастапқы барысы ртінде көрінеді. Бірақ, ешқандай фантазия адамға белгілі ретінде көрінеді.Мысалы: П.Пикассо «Герника» шығармасы 1936-1939ж.ж Испаниядағы қайғылы оқиға бейнесі. Егер мұның әрбір бөлігін алып қараса астрактілі тұрғыда нақты ой нақты бейне туады. Мұндай  қиял өнімі болып М. Бунгаловтың «Мастер және Маргарита» романы, ағайыенды стругацкий романтикасы 14 жасар Москва оқушысы Надя Рушеваның фонтастикалық кентавризасы болып табылады.Адам қиял әдебиет және өнермен ғана шектесіп қана қоймайды. Ол ғылыми техникалық және т.б. шығармашылық түрлерін бейнелейді. Бұл түс көрушілік елестеушілдік арман. Түс көрушілік  қиялдың пассивті және ол бетті ем,ес формасы болып табылады.Елестеушілік ( галлюцинация)- адамның қоршаған шындықпен ешқандай байланысы жоқ фантастикалық елестеу. Олар әдетте адамның психикалық немесе организм бұзылуының нәтижесі.мұның (грезы) елестеушіліктен айырмашылығын- бұл қалыпты психикалық жағдай ол келешекте елестетін тілекпен байланысты фантазия. Арманның мұның ерекшіліклігі ол көп мөлшерде шындықпен байланысқан. Арман және мұң адамның көп уайымшыл болады, әсіресе жастық шақ кезінде.Адамның алдында белгілі бір мақсат тұрмаған кезде ол еріксіз ойға шолып қиялдайды қиялдың ырықсыз түрлі осы кезде көрінкеді. Қиялдың ырықсыз әрекетіене адам түсі жатады онда көптеген жағдайда өмір шынедығының бейнесі таңғажайып сипатта көрінеді. Бейненің дербестігімен сапалығның байланысты елестетуде қиял қайтабасқа адамдардан орындағандардан айтып беруін не болмаса қайтадан жасап беруін ( мыаслы сызу жоба) нәтижесінен туады. Кітапті оқи отырып табиғат көрінісіне не оқиғаны көз алдымызға келтірмеміз, ойша автордың тарих оқулығын оқи отырып өз қиялы өмірде де еңбек те және оқу жұмысында қажет.Біз басқа адамдар айтқан заттың құбылыстың және әрекеттің бейнелерін айтқан онда бірімізді-біріміз аз түсініп ал басқа адамдардың тәжірбиесін мүлде қабылдай алмаған болар едік.Мысалы: әр адам «Евгений Онегин» романын оқи отырып ойша сонда жазылғанның барлығын көз алдына келтіреді. (репродуктивті қиял) ал біра осы шығарманы өз шығармашылық қиялының күштілігінмен данышпан А.С.Пушкин ғана жасай алады.

 Ғылымның  өнер тарихының конструктордың  тіпті кез келген адамдардың  жаңа нәрсені жасап шығарудағы  іс- әрекеті шығармашылық қиялсыз  мүмкін емес.  
 
 
 
 
 

1. Қиял  бейнелерінің ерекшеліктері.

    Инициотива көрсетілген еңбектің барлық түрлі қандай да бір жаңалық енгізеді шығармашылықтан сипат алады. Қандай да бір еңбектің шшуі немесе қоғамдық құндылығывн бар әрекеттің матариалдық не рухани жаңа өндірілгіш жасалуы шығармашылыұқ деп аталады. Машинаны ойлап табу, өндірісте жаңалық тауып ұсыныстарын енгізу әдеби музыкалық көркем шығармалар жасау еңбектің ( инженердің дәрігерідің мұғалімнің оқушының) табысты шығармашылық заты бола алады. Еңбек  шығармашылық сипат алу үшін ең алдымен адам басшылыққа алатын идея керек. Сондай-ақ шығармашылық іске деген зор  ықыласшы және оны қайткенде жақсы орындаймын деген талпынысты қажет етеді. Бұл арада адамның білмейтін және оның өзі істеменген ісінің мәніне дем қоюының орасан зор рөлі бар. Сонда фактілерге сүйене отырып қандай да бір жаңа істі аныта,ғанға неесе қандай түскенін барлық адам  көргенмен бірақ тек Ньютон ғана бұл қарапайым құбылыстарым құбылысты даттай отырып дененің әлемдік тартылыс заңын ашты. Бұдан  оның қолы кетуінің себебі әемдік мәселелерді ол ойлайды  және бұл саладағы біліміне жол болады.Қиялсыз ешқандай шығармашылықтың болуы мүмкін еес. Жаңа нәрсе жасау үшін ойша көз алдымыздыға елестету крек. Жұмыс шығармашылық болу үшін табандылық пен еңбеку сүйгіштік көрсету керек. Жұрпттың көпшілігі іс тек қабілеттілікке ғана талантты адамдар шығармашылықпен шұғыладан алады, оларда барлығын да өздігінен болып шұғыладан алады олапрды барлығын да өздігінен болып жатады. Деп ойлайды. Ал сол адамдардың өзі күнделікті жұмыс істемесе, тіпті талантты адам да ештеңе жасай алмайды.

 Адамның  ой еңбегін көп жұмсауы талап ететін ауыр жұмысын сипаттай келе В.В.Маяковский былай деп жазады:

    Поэзия-грамын табу

   Жылдық еңбек 

    Радий

Ол Юрй  Гагаринге қызмет орнын таңдауына  мүмкіндік берді. Ол күні бұрын ай қай жерде қиып болса, сол жерге  баруға бел байлаған еді, ол өзін құдіретті комсомол ұрпағымын ұлымын сондықтан жылы орынды түзеуге тиіс емеспін «деп сезінеді Гагарин және оның жолдастары Солтүстікке сұранды».

  Шығармашылық  үшін бір ғанан еңбек сүйгіштік  те жеткіліксіз. Тиісті қабілеттілік  те, керек, егер адамның еңбекке деген қажетті еркі мен ынтасы болса, қызмет процесінде жақсы ұтымды орындалады.