Қылмыстық процесті сот сараптамасының түсінігі

Соттергеуін жүргізу кезінде  сарапшыға дәлелдемелерді зерт- теуге катысу кұкығы берілген. Сарапшы сот отырысында төра- ғалык етушінін рұқсатымен сараптама мәніне катысты мән- жайларды зерттеуге катысуға: жауап алынатын адамдарға сүрақ беруге, кылмыстык істін материалдарымен танысуға, сарапта¬ма мәніне қатысты барлык сот іс-әрекеттеріне катысуға кұкығы бар (ҚІЖК-нің 354-бабы 4-6).

Сарапшынын дәлелдемелерді зерттеуге катысуы ол жүргі- зетін  сараптаманың негізіне салынатын алғашкы  мәліметтердің барынша толыктығы  мен дұрыстығын камтамасыз етуде  үлкен маңызы бар.

Төрағалық етуші сарапшынын барлык аталған кұкықтары- ның сакталуын және онын сот тергеуінде белсенді қатысуын камтамасыз етуі керек, өйткені дәл осьщан сарапшылык зерт- теудін объективтілігі, толыктығы мен негізділігі корінетін бо- лады.

Дәлелдемелерді зерттеуге  сарапшынын катысуы белсенді және максатқа лайык болуы керек. Сонымен бірге, оныңдәлел- демелерді кабылдау түсінігінін бағыттылығы оны сараптама та- кырыбына жатпайтын эпизодтарды карау уактысында, сот тергеуіне катыспауға мүмкіндік береді.

Сарапшы соттергеуіне катыса отырып, өзінің арнаулы ғылы- ми білім шеңберінен шыкпауы, кұкыктыксипаттағы сүрактар- ды коймауы (әрекеттің біліктілігі туралы, әрекеттердің кұкыкка сәйкестілігі немес сәйкессіздігі туралы) керек.

Сотта сараптама жүргізудің практикасы сарапшынын іс мән- жайларын зерттеуге катысуы, негізінде, заттай дәлелдемелер мен күжаттарды және сот отырысында жауап алынатын адамдарға койылатын сүрактарды карауға катысуы аркылы іске асырыла- тындығын айғактайды. Сарапшынын коятын сүрактарының бағытгылығының жалпы үксастығы кезінде олар жүргізілетін сараптама түрлеріне байланысты белгілі бір шенберде түрленуі мүмкін [5].

Іс үшін мәні бар барлык мән-жайлар аныкталғаннан кейін, төрағалык  етуші сарапшыға жазбаша түрде  сұрак беруді ұсына- ды. Койылған сұрактар жария етілуге жэне олар бойынша сот талкылауына катысушылардың пікірлері тындалуға тиіс. Тарап- тар сарапшылык зерттеу объектісі ретінде заттарды, күжаттар- ды ұсынуға кұкылы. Оларды мұндайлардын катарынан шығар- ғанда, сот дәлелді каулы шығаруға міндетті (КІЖК-нің 354-бабы 5,6-6.).

Сарапшы тиісті әдістеменің, кажетті алғашкы мәліметгердін, өзінің ғылыми құзыретінін болмауы себептеріне байланысты шешудін мүмкіндігі жок сұрактарға соттын және өзге қатысу- шылардын назарын аудара отырып, үсынылған мәселелерді тал- кылауға катысуы керек.

Әрі карай сот сараптама тағайындау туралы каулы шыгара- ды, төрағалыкетуші оны жария етеді жэне көшірмесін, сондай- ак зерттелінетін объектіні сарапшыға тапсырады.

Алдағы сарапшылык зерттеудін киындығын ескеріп, сот та- раптардың пікірлерін тындап болып, тексеру жүргізу үшін кажетті уакытқа сот отырысын кейінге калдыруға қүкылы.

Сот сараптамасы тікелей  сотта, сондай-ақ сарапшылык зертгеуді  жүзеге асыруға кажетті жағдайлар  бар өзге де жер- лерде жүргізілуі мүмкін.

Зерттеу жүргізу нәтижелері бойынша сарапшы корытынды- ны жазбаша түрде береді жэне оны сот мәжілісінде жария етеді, содан кейін одан жауап алу ҚК-нін 355-бабында көзделген ере- желер бойынша жүргізілуі мүмкін.

Сарапшынын корытындысы  іске тігіледі.

Сотта сараптаманы откізу онын алдын ала тергеуде жүргізіл- меген және сотпен алғашкы реттағайындалған жағдайларда ғана емес, сонымен бірге сараптама алдын ала тергеу (аныктау) са¬тысында жүргізілген кезде де жеке эзіндік іс жүргізу әрекеті болып табылады.

 

Осыған Караганда, сотта  жүргізілетін сараптама әрдайым  негізгі жэне бастапкы болады. Сотта  негізгі немесе бастапкы сараптамаларды жүргізгеннен кейін косымша жэне кайталама сараптамалар тағайындалуы мүмкін, оны КДЖК-нін 354-бабы 10-болігінің  мазмұнынан көруге болады, соган сэйкес КІЖК-нін 255-бабында көзделген жагдайларда сот талкылауында сарап-таманы жүргізуге сэйкес, сот косымша немесе кайталама са-раптама тагайындауга күкылы.

Іс бойынша сотка дейін  іс жүргізу барысында корытынды  берген сарапшы сотка шакырылган жагдайда, сот корытынды- ны жария еткен соң, егер ол күмән келтірмесе, сараптама та- ғайындамауға жэне сарапшыдан жауап алумен шектелуге кұкылы (ҚІЖК-нің 354-бабы 11-6.).

Казақстан Республикасынын  іс жүргізу заңы апелляциялык сатыда сараптама тагайындаудын мүмкіндігін  қарастырады, ол КІЖК-нінг410-бабы 1-бөлігінде  көрінеді.

Тиісті мәселелер Казакстан Республикасы Жоғарғы Соты- ның 2004 жылғы 26 карашадагы «Кылмыстык істер бойынша сот сараптамасы туралы» № 16 Нормативтік қаулысында түсіндірілген.

Апелляциялык сатьщагы сот  тараптардың өтініші немесе өз бастамашылыгы  бойынша, егер іс бойынша: сотталушының акыл-есінің дұрыстыгына немесе кылмыстык  іс жүргізуде әз кұкыктары мен  занды мүдделерін өз бетінше корғау қабілетіне күмән туғанда, оның психикалык жай-күйін; іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс кабылдау және олар бойынша айгактар беру кабілетіне күмән туған жағдайда, жәбірленушінің, куәнін психикалык жай-күйін аныктау кажет болғанда сот-психиатри- ялык сараптама тагайындауга күкылы.

Егер істегі бар және сот отырысында зерттеуді қажет етпейтін косымша ұсынылған материалдар бойынша сараптама жүргізу мүмкін болган жагдайларда гана апелляциялык сатьщагы сот өзге сараптама тагайындауы мүмкін.

Егер апелляциялык тәртіпте істі қарау кезінде сарапшылык зерттеу қажет деп аныкталса, бірак оны жүргізу үшін бір мән- жайларды аныктау немесе косымша материалдар, сарапшылык зерттеу объектілерін жинау талап етілсе, онда мүндай жагдай-ларда сот актісін кайтарганнан кейін тек бірінші сатьщагы сот- тын жаңадан карауы кезінде сараптама тагайындалуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. Комиссиялык, кешенді, косымша жэне кайталама сараптама тагайындаудын ерекшеліктері

 

Комиссиялык, кешенді, косымша  жэне кайталама сарапта¬ма тагайындаудын  озіндік ерекшелігі аталган сараптама  түрлерін тагайындаудын тәртібін белгілейтін  кылмыстык іс жүргізу за- ңымен  анықталады.

Комиссиялык сараптама бір  мамандықтагы сарапшылардың күрделі  сарапшылык зерттеу жүргізу кажеттілігі  жагдайында тагайындалады. Егер сараптама  тагайындаган органнын каулы- сында  ол комиссиялык болып белгіленбесе, комиссиялык са¬раптама жүргізу  туралы шешімді сот сараптамасы  органының басшысы қабылдауға күкылы.

Практикада зерттеуге  біртекті объектілердің біраз мөлшерін ұсынған кезде, көбінде комиссиялык  сараптама қате тагайын- далатындығына  назар аудару керек. Бұл жагдайларда  сот сарап¬тамасы органынын басшысы  немесе жетекші сарапшы объекті- лерді комиссия мүшелеріне бөліп  береді, ал олар бөлінген топ- тар аукымында  оларды жеке зерттейді және ортак  тұжырым шығарады. ҚІЖК-нің 249-бабы 2-4 бөліктерінің мазмүнында комиссиялык  сараптаманы тағайындаудың шарты  оның күр- делілігі және шешімді кабылдаудағы алқаластығы айтылған, демек әрбір  сарапшы барлык объектілерді толық  көлемде зерт¬теуге жэне зерттеу  нәтижелері бойынша тұжырым шыгаруга катысуы керек.

Кешенді сараптама іс бойынша  бір мән-жайды аныктау үшін әр түрлі сарапшылык мамандыктардын негізінде  зерттеулер жүргізу кажет болганда кезде тагайындалады. Кешенді сарап-тама тагайындау туралы каулы, егер ол сараптама  тагайындаган органмен дүрыс белгіленбесе, сот сараптамасы органынын бас¬шысы үшін міндетті болып табылмайды (мысалы, егер кешенді зерттеулерді сараптаманың бір түрі аукымында немесе бірнеше істін мән-жайын анықтау үшін әр түрдегі бірнеше сараптама¬ны жүргізу қажетгілігі жөнінде сөз болып отыр). Егер сарапта¬ма тагайындаган органнын каулысында сараптама кешенді болса да, олай болып белгіленбесе, онда кешенді сараптаманы жүргізу туралы шешімді сот сараптамасы органынын басшысы кабыл- дауга кұкылы.

Қосымша сараптама корытынды  толык жэне жеткілікті түрде айқын  болмаган, сондай-ак осынын алдындагы  зерттеумен бай-ланысты туындаган  косымша мэселелер туындаган  жагдайда негізгі жүргізілгеннен кейін  тагайындалады. Косымша сарап-тама тагайындау кезінде сарапшыга барлык алдыңгы сарапта- малардың корытындылары  үсынылуы тиіс.

Кайталама сараптама сарапшынын алдынгы корытындысы жеткілікті түрде негізді болмаганда не онындүрыстыгы  күмәнді болган не сараптама тагайындау мен жүргізудің іс жүргізу нор- малары елеулі түрде бұзылган жагдайларда  дәл сол объектілерді зерттеу  жэне сол мәселелерді шешу үшін тагайындалады. Кай¬талама сараптаманы тагайындау дәлелді болуы керек. Кайтала-

ма сараптама тагайындау кезде сарапшыға барлык алдыңғы  са- раптамалардың корытындылары үсынылуға тиіс.

Практикада кайталама  сараптамаларды тагайындау іс жүргізу  кемшіліктеріне катысты болады, олардын  ең кең тарағаны мы- налар:

— бүрын пайдаланғандардан айрыкшаланатын алғашкы мәліметтер зерттеуге ұсынылған жагдайларда кайталама сарап-тама тағайындалады (мысалы, жол-көлі окигасы туралы істер бойынша сараптама кезінде ішінара өзгертілген алғашкы мәліметтер);

- кайталама сараптама тагайындаудын іс жүргізу негіздері болмайды: кайталама сараптама айыпталушының алдыңгы са-раптама нәтижелеріне келіспеуі туралы шагымының негізінен айырылу кезінде, сондай-ақ оны тагайындаган адамның оны- мен ешбір дәлелсіз келіспеуі кезінде кайталама сараптама та- гайынд алады.

Сот сараптамасының теориясы мен практикасында бастапкы сараптама  қорытындысымен келіспеу жагдайларында  оларды тагайындау міндетті ме деген  мәселе талкылануда.

Кайталама сараптама дәлелдемелерді сот багалауы түргысы- нан бастапқыны бағалау максатын қоятын «бакылау», «тексе- ру» дегенмен ешбір байланысы болмаса да, КІЖК-нің 241-ба- бында көзделген жагдайлардан баска, оны тагайындау міндетті болып табылмайды. Тиісті мөселені шешу кезінде сараптама такырыбы болып табылатын мән-жайлар бойынша істегі өзге дәлелдемелердің болуын, сондай-ак зерттелетін объектілерді жогалту немесе олардын елеулі өзгеріске үшырауы кезінде кай¬талама сараптама өткізудің практикалык мүмкіндігін ескеру керек. Айтылгандарга косымша Т.А. Лилуашвили, өзінін пози- циясы тұргысынан, сарапшынын корытындысы жалгыз гана дәлелдеме болуы мүмкін және соның негізінде іс бойынша сот шешім шыгара алады деп колдай отырып, ымырашылык нүска- ны үсынады: егер істе басқа дәлелдемелер болмаса немесе са¬рапшынын корытындысы жол берілетін жалгыз дәлелдеме болса, сот кайталама сараптама тагайындауга міндетті.

 Сезіктінің, айыпталушынын,  жәбірленушінін сараптама тагайындау  кезіндегі күқықтары

Сезіктінің, айыпталушынын, жәбірленушінің сараптама та-гайындау кезіндегі күкыктары КІЖК-нін 244-бабында белгіленген. Сондай-ақ аталған бап куәлардын жэне медициналык сипаттағы мәжбүрлеу шараларын колдану жөнінде іс жүргізіліп отырған адамдардын да тиісті кұкыктарын белгілейді.

Аталған бап процеске катысушылардың жеке басының күкыктары мен занды  мүдделерінің сакталуына кепілдік беретін  біркатар нормаларды белгілейді, кылмыстык  іс бойынша сарап-таманы жан-жакты, толык жэне объектавті түрде жүргізуді  кам-тамасыз етуге және бүтіндей жарысымпаздық принципті іске асыруға  көмектеседі.

Маныздылығына байланысты айтылған күкыктарды бүзу сарапшы қорытындысын дәлелдемелік күші жок деп тануға әкеп соқтыруы мүмкін.

Сараптама тагайындау және жүргізу кезінде сезіктінін, айып¬талушынын, жәбірленушінін, куәнің, сондай-ак медициналык  си- паттагы мәжбүрлеу шараларын  қолдану жөнінде іс жүргізіліп отырған  адамнын, егер оныц психикалык күй-жайы мүмкіндік берсе, күкыктары:

1) сараптама жүргізілгенге дейін оны тагайындау туралы каулымен танысуга және ол жөнінде хаттама толтырылатын онын кұкыктары жөнінде түсініктер алуга;

2) сарапшыга карсылык білдіруге немесе сот сараптамасы органын сараптама жүргізуден шеттету туралы өтініш білдіруге. Процеске катысушыга оның сарапшыга карсылык білдіру күкыктарын түсіндіре отырып, кылмыстык процесті жүргізуші орган сарапшыга карсылык білдіру үшін, ол дәлелді болуы ке-рек деген ҚІЖК-нің 96-бабында көзделген негіздермен оны таныстыруы тиіс;

3) сарапшы ретінде ол көрсеткен адамдарды немесе накты сот сараптамасы органдарынын кызметкерлерін тагайындау туралы, сондай-ак сараптаманы сарапшылар комиссиясы жүргізуі туралы өтініш беруге. Өтінішті карау кезінде кылмыс-тык процесті жүргізуші орган ұсынылган сарапшы кандидату- расының кұзыреттігін жэне оган карсылык білдіру үшін өзге негіздердің болмауын тексеруге міндетті. Сарапшылар комис- сиясының сараптаманы жүргізу туралы мәселені шешкен кез¬де КІЖК-нің 249-бабында көзделген негіздерді аныктау кажет;

4) сарапшынын алдына косымша сүрақтарды кою немесе койылгандарды нактылау туралы өтініш беруге. Егер сұрактар сарапшынын арнаулы гылыми білімдерінін аукымына кіретін жэне істі дүрыс шешуге көмектесетін болса, өтінішті карау юз кезінде кылмыстык процесті жүргізуші орган сұрактарды тұжы- рымдауға жәрдем көрсетуі керек.

5) кылмыстык процесті жүргізуші органнын рұксатымен сараптама жүргізу кезінде катысуға, сарапшыға түсінік беруге кұкысы бар/ Мүндай жағдайларда хаттамада көрсетілуі тиіс іс жүргізу әрекеті жөнінде сөз болғандықтан, сарапшылык зерттеудің міндетті катысушысы сараптама жүргізу кезінде сезіктінін, айыпталушынын, жәбірленушінің катысуына келісім берген сол адам да болуы керек.