Қылмыстық процесті сот сараптамасының түсінігі

Сараптама тагайындау туралы шешім кабылдау дер кезінде болуы керек, ойткені баскаша жагдайда косымша сараптама- лар тагайындаудын қажеттілігі немесе іс бойынша іс жүргізу мерзімін елеулі бұзу болуы мүмкін.

Сараптаманы тагайындау сәтін  тандау кезде процесті жүргі- зуші органнын сарапшылык зерттеу нәтижесінде  алынуы мүмкін дәлелдемелік акпараттын сипаты мен колемін дәл анық- таудың үлкен маңызы бар.

2. Кылмыстык процесті жүргізуші органнын өз әрекеттерін жоспарлауы. Тиісті жоспарга кіргізілетін і^-шаралардың үлгі тізбесі: \

— сарапшынын карауына ұсынылатын материалдарды белгілеу;

— сараптама объектілерін алудын тәртібі мен мерзімін белгілеу;

— сарапшынын табысты жұмыс жағдайларын камтамасыз ету бойынша шаралар әзірлеу (егер зертгеу сот сараптамасы орга- нынан тыс жүргізілсе);

— сараптама тағайындаудын тиімділігі мәселелері бойынша маманмен кеңес өткізу;

— сараптама тагайындау мен өткізу кезінде іс бойынша нак¬ты іс жүргізуге байланысты процеске катысушылардын тиісті күкықтарын іске асыруды камтамасыз ету.

3. Сараптама түрін аныктау. Процесті жүргізуші орган са- раптамаларды жіктеудің багыт-бағдарын білуі керек, өйткені тагайындалатын сараптаманынтүрін дұрыс белгілемеу оны та-гайындау мен жүргізудің күрделі іс жүргізу бүзуларына әкеп соктыруы мүмкін.

4. Сарапшынын (сарапшылардын) шешуіне койылатын сүрак- тарды тұжырымдау. Сарапшыга сұрактарды коюдын максаты - сарапшылык жолмен тергелетін істің мән-жайларын аныктау. Тергеушінің максаттылыгымен, багыттылыгымен, әдістемелік сауаттылығымен сұрактар кою кезінде оның тагайындайтын сараптаманың тиімділігі анықталады.

Процесті жүргізуші орган  сараптама тагайындау кезде ко-йылатын  максатты жэне шартгарды, сонымен бірге  оган жету- ге мүмкіндік беретін сараптаманын қазіргі мүмкіндіктерін анык түсінуі керек.

Егер кылмыстык істі жүргізуші адамнын деректері бойын¬ша тиісті әдістеме дәл казіргі уакытта әлі әзірленбеген болса, сарапшынын алдына сүрактарды коюга жол берілетіндігіне на- зар аудару керек. Біріншіден, сарапшылык ғылымнын дамуына байланысты ол жаңа әзірленген әдістеме туралы акпаратты білмеуі мүмкін; екіншіден, сараптама жүргізу барысында көбінде стандартгы емес сүрактарды кою жаңа әдістемелерді әзірлеудін стимулы болып табылады.

Сарапшынын алдына койылатын  сүрактар белгілі бір талап- тарды канагаттандыруы керек:

— жалпы сараптама жэне атап айтканда сарапшы күзыретінің шенберінен шыкпауы;

— сот-сарапшылык гылыми білім саласынын даму дәрежесін ескеру;

- іс мән-жайларын зерттеу міндетгерінін толык көлемін камту;

- сарапшыға және кылмыстык сот ісін жүргізуге катысушы өзге де адамдарға нақтылы және түсінікті болу;

- сот-сарапшылык ғылыми білім саласында кабыдцанған тер- минологияны ұстану;

- логикалык жүйелі болу.

Бұрын айтып өткендей, сарапшының алдына күкыктык сүрактарды кою мүмкіндігі туралы мәселе пікірталасты туғы- зып келеді. Егер бұрын сарапшынын кұзыретіне кіруі сарап- шынын алдына кұкыктык сипаттағы сұрактарды коюға жол берілмейтіндігі туралы тұжырым біржақты болып келсе, казіргі кезде ол нактылауды кажет етеді.

Заңнамада нормативтік кұкыктықактілердінсаны, нысаны, мазмүны аспектісіндегі озгерістер жағдайында онда күкыктың әр түрлі саласындағы тар шеңберіне жататын көптеген сұрақ- тар пайда болды. Бұл айтылған, негізінде, каржы күкығы сала- сына жатады.

Проблема тек кылмыстық  процесті жүргізуші органның дәлелдеме  такырыбына кіретін сүрактардың  мәнін түсінуінін киындығында емес. Іс материалдарында іс матералдарын зерт- теуге, сонымен бірге колданыстағы заңнамаға негізделген, дәлелдеуге жататын мән-жайларды білікті талдауы бар іс жүргізу кұжаттары болуы керек.

Сонымен бірге, істі тергеу және қарау кезінде кұкык пен экономиканын, кұкыкпен экологияныңтоғыскан жерлеріндегі шеткі сүрактарды шешу кажеттілігі туындағанда, сараптама та- ғайындалу керек пе деген күмән тумау керек. Қазіргі кезде да- мып келе жаткан кұкыктық катынастарды терең біліп кана кой- май, оларға ғылыми-негізделген талдау талап етіледі, ал бүл тиісті сараптамаларды тағайындау үшін негізболады. Сонымен бірге, күкык салаларынын мамандандырылған тарауларына жататын іс бойынша шешім кабылдау үшін кажетті кұкыктык білімі жок кылмыстык процесті жүргізуші орган тек сот са- раптамасын ғана пайдаланып коймай, сонымен бірге арнаулы білімдердің озге де нысандарын — мамандардың кеңесін пайда- ланады. Көп жағдайларда тиісті мамандык мамандарының су- дьяға берген түсініктемелерінің нәтижесінде кұкык саласын- дағы кемшіліктердің орны толуы мүмкін. Ал сот сараптамасы арнаулы ғылыми білімдер негізінде зерттеулер жүргізудің міндетті элементі болып, колдагы бар негіздер бойынша жаңа білімдерді алу мақсатына кызмет етеді. Сондыктан да карасты- рылып отырған проблема тұрғысында сараптама тек іс материал- дарында белгіленген накты ситуациядагы кұкыкты колдану мәселелерін шешу үшін ғана тағайындалады [3].

5. Сот сараптамасы органын немесе сараптама жүргізуді тап- сыру жоспарланган адамды (адамдарды) тандау. Практикада сот сараптамасын жүргізу, негізінде, Қазакстан Республикасынын сот сараптамасы органдарына тапсырылады. Алайда, зан сарап¬шылык зерттеулерді сот-сараптама кызметін жүзеге асыру күкығына лицензиялары бар адамдардын, сондай-ак бір жолғы рүксат бойынша өзге адамдардын да жүргізу мүмкіндігін карас- тырады. Мұндай жағдайда сарапшыны тандау жауапкершілігі тергеушіге жүктеледі. Соған байланысты ол кажетті хабардар адамды іздестіруді де және оған зерттеулер жүргізу үшін жағ- дайлар жасау мәселелерін де шешеді.

Процесті жүргізуші орган  сарапшыны дербес тағайындаған кезде, ең алдымен, оған карсылык білдіруге  негіз болатын іс жүргізу сипатындағы кедергілердін болмауына коз жеткізу ке-рек. Сонымен бірге онын мына талаптарға сәйкестілігі туралы мәселені де шешуі керек:

— кұзыреттігі, яғни тиісті сот-сарапшылык саладағы білім- дерді терең білуі;

— іс бойынша шешімге келуде теріс ойда болмауынан корінетін объективтілігі;

— сарапшынын кез келген адамдар ыкпалына тәуелсіздігінен корінетін жеке дербестігі;

— уакиғаның және кылмыстың салдарынан, сарапшы кызметінін озге мән-жайларынан туындаган сезімдерді жену- ден кэрінетін эмоционалды тұрактылыгы;

— өзіндік ұйымдастырушылыгы;

— жүргізілетін зерттеулердін түрлерімен аныкталатын озге кәсіби сапалары.

6. Сараптама жүргізу үшін сарапшыны алгашкы акпаратпен Камтамасыз ету. Алғашкы акпаратты дайындау сараптама та- гайындаудың елеулі кезені болып табылады, ойткені кобінде ол алдагы сарапшылык зертгеу мен корытындынын сапасын анык¬тайды.

Акпарат коздері іс жүргізу  жэне іс жүргізу коздері емес деп  болінеді

Алгашкы ақпараттың іс жүргізу көздері олардың ішіндегі накты кылмыстык іс материалдары болатындары:

- каулылар;

— тергеу әрекеттерінің хаттамалары;

- заттай дэлелдемелер;

— сарапшылык зерттеу үшін үлгілер;

— алдыңғы сараптамалардын корытындылары;

- кұжаттар.

{Алгашкы ақпараттыц іс  жүргізу көздері еместер - эталон- дар, стандарттар^оллекциялар, аныктамалыкбасылымдар,  әде- биет көздері.

Алгашкы акпарат сипатына қойылатын талаптар сараптама¬лардын накты түрлерімен белгіленеді, соған  байланысты ол усы- нуга жаткызылады. Алайда, алғашкы акпараттың канағаттан- дыруы тиіс жалпы шарттар да бар: жол берушілік (зандылык тұрғысынан алу көздерінің, тәсілдер мен әдістердің жарамды- лығы), катыстылык (накты кылмыстык іспен байланыстын бо¬луы), сенімділік (істің накты мән-жайларына сәйкестігі, шығу тегінің сенімділігі), репрезентаттық (акпарат компоненттерінің жиынтығы жеткілікті толык және сенімді дәрежеде сарапшы¬лык зерттеуді камтамасыз етеді).

Әрбір жағдайда, сарапшыға үсынылатын акпараттың көлемі туралы мәселе жеке шешіледі, процесті жүргізуші орган оны мүкият ойластыруы керек. Сарапшынын алдын ала кандай істін мән-жайларымен танысатындыгын білу мүмкін болмагандық- тан, ол косымша материалдар ұсыну туралы өтініш беруге құкысы бар.

Сараптаманы жүргізуді тапсырудын екі негізгі элементі бар:

1) сараптама тагайындау туралы каулыны шыгару;

2) алгашкы акпаратты сарапшыга немесе сот-сараптама мекемесінің басшысына тапсыру.

Процесті жүргізуші орган  зерттеуге жататын барлык мате- риалдын дұрыстыгына кепілдік беруге міндетті. Мұнда: іс ма- териалдарындагы бірдей объектілерге катысты әр түрлі болуы- на, дәлелдемелерді жинау мен бекіту кезіндегі іс жүргізу кемші- ліктеріне, заттай дәлелдемелерді пайдаланудын ережелерін бұзуга, оларды ауыстыруға жол бермеу керек.

Сараптама жүргізу үшін материалдарды  беру біркатар жаг- дайларга байланысты болады, олар: материалдар жеке адам ар¬кылы (нарочный аркылы), поштамен немесе олардын тікелей сакталу, болу жерлері бойынша жіберіледі. Зерттеу объектілері өте үлкен, не тез бұзылатын болғанда, оларды сарапшыға усы- нуга мүмкіндік болмайтын ерекше жағдайлар туады. Бірінші жағдайда процесті жүргізуші орган сарапшыны объектілерді сактау орнына жеткізуді, оларға бөгетсіз кол жеткізуді және сарапшылык зерттеу жүргізу үшін қажетті шартгарды камта- масыз етуге міндетті.

Объектілерді өткен уакиға жағдайында сактау кажеттілігі болган жагдайда, процесті жүргізуші орган  күзет ұйымдасты- руға және заттай дәлелдемелерді сактауга шара колдануға міндетті, бұл карау хаттамасы мен сараптама тагайындау тура-лы каулыда корсетіледі.

Сараптаманы жүргізу барысында  процесті жүргізуші орган мен  сарапшы өзара іс-әрекетті жүзеге асыра алады, ол олардын шешетін міндеттері түрғысында тергеуші мен сарапшының мүмкіндіктерін кеңейтеді. Процесті жүргізуші орган дер кезінде қосымша материалдарды үсыну қажеттілігін, жаңа дәлелде- мелерді жинау кажетгілігін анықтайды, жаңа дәлелдемелерді табуды белгілейді, сарапшы қорытындысын әрі карай багалау кезінде пайдалы ақпарат алады.

Сараптама тагайындау кезінде  процесті жүргізуші органга елеулі комекті тиісті профильдегі маман бере алады. Іс жүргізу заны маманның кұзыретін кеңейту жолына қадам басты. Тиісті норма маманды соттын, тергеушінің, анықтаушынын тергеу және өзге де іс жүргізу іс-әрекеттеріне немесе сот талқылауы- надәлелдемелерді жинауға, зерттеу re, багалауга көмектесу мак- сатында шакырткан арнаулы білімі мен дагдылары бар адам ретінде белгілейді. Сот сараптамасын тагайындау тергеу әрекеті болып табылатындықтан, оны дайындау және нәтижелерін ба-галау барысында маман тиісті өкілеттілікке ие болады. Заң (ҚІЖК-нін 84-бабы 2-б.)\сараптаманы тагайындау үшін мате-риалдарды дайындауга маманның^катысу кұкыгын тікелей көрсетедіі Кылмыстык іс материалдарымен танысканнан кейін маман сараптама түрін, сарапшының шешуіне койылу тиіс сұрактарды аныктау кезінде кеңес бере алады.

Маман объектілер, соның  ішінде сарапшылык зерттеу үшін үлгілер, сарапшыга ұсынылатын материалдардың жеткіліктігі жайлы ұсыныстар бере алады. Сондай-ак маман сараптама  та-гайындау туралы қаулыны және оны  жүргізу үшін объектілерді дайындауда тікелей катыса алады. Маман ұсыныстарынын міндетті мәні болмайды, бірақ оларды ескеру сараптаманын тиімділігін едәуір үлкейтуге мүмкіндік береді.

 

 

4. БІРІНШІ ЖӘНЕ АПЕЛЛЯЦИЯЛЫК САТЫДАГЫ СОТТА САРАПТАМА ТАГАЙЫНДАУ

 

Сараптаманы бірінші сатыдагы сотта тағайындаудың қажетгі- лігі істі алдын ала тындау барысында  да, сондай-ақ тікелей бас- ты сот  талқылауында да анықталуы мүмкін.

Казакстан Республикасы Жоғарғы  Сотының 2004 жылғы 26 қарашадағы «Кылмыстык іс бойынша сот сараптамасы тура¬лы» №16 Нормативтік каулысының 4-тармағына  сэйкес істі ал¬дын ала тыңцау барысында  сараптама тагайындау дэлелдеме- лерді  бағалаумен байланыссыз, ал оны жүргізу  КІЖК-нің 241-бабына сэйкес міндетті болғанда, тараптардың өтініші бо¬йынша сот  сараптама тагайындау туралы каулы  шыгарады.

Басты сот талкылауын тагайындау туралы мәселені шешу кезінде судья  өзінің бастамасы немесе процеске катысушылар- дын отініштері бойынша басты  сот талқылауында сараптаманы тагайындау кажеттілігі туралы мәселені шешеді. Егер алдын ала тергеу барысында  арнаулы гылыми білімді пайдаланумен зерттеуді кажет ететін мэн-жайларды аныктау үшін сараптама жүргізілмеген  болса, онда сотта сараптаманы тагайындау жэне басты сот отырысына сараптама  жүргізу тапсырылатын хабар-дар  адамды (адамдарды) шақыру туралы шешім  кабылданады. Тиісті әрекеттердің мүмкіндігі КІЖК-нің 302-бабы 2-бэлігі

4) , 6) тармактарынан көрінеді.

Сотга сараптаманы тагайындау КІЖК-нің 354-бабы талап- тарын ескере отырып КІЖК-нін 32-тарауында баяндалган ере- желер бойынша жүзеге асырылады.

Басты сот талқылауы барысының  дәйектілігінен шыга оты-рып, ең алдымен, осы істі жүргізуге бүрын катыспаған хабар¬дар адамды сарапшы етіп тагайындау туралы мәселені шешіп алу керек, ойткені КІЖК-нің 341-бабына сэйкес сарапшынын күкыктары мен міндеттерін түсіндіру сот тергеуінін жэне тиісінше сотта сараптаманы тағайындаудың алдында болуы ке-рек.

Төрагалык етуші сараптаманы  кімге тапсыратындығын ха- барлады  десек, содан кейін осы аталған  адамға карсылык білдіру және өз-озіне  карсылык білдіру жэнінде этініш болмаган кез- де, сот іс бойынша  адамды сарапшы ретінде тарту  туралы каулы шығарады. Мундай каулы  соггын кенесу бөлмесіне кетпей-ак шығарылуы мүмкін. Әрі карай сарапшыға  оның іс жүргізу өкілетгігі түсіндіріледі, оған КК-нің 352-бабы бойынша көрінеу  жалған корытынды берудің кылмыстык  жаупкершілігі туралы ескертіледі.