Қылмыстық процесті сот сараптамасының түсінігі

КІРІСПЕ

 

Сот сараптамасы органдарындағы сот сараптамаларын жүргізудің іс жүргізу  мәселелері ҚІЖК-нің 245-бабында сараптамамен, ұйымдастырушылық – ведомстволық заңға  тәуелді нормативтік құқықтық актілермен (ережелермен, нұсқаулықтармен) реттеледі. Әділет министрлігінің сот сараптама  органдарына қатысты Қазақстан  Республикасы Әділет министрінің 2002 жылғы 24 казандағы № 158 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Сот сараптамасы орталығында  сот сараптамалары мен мамандандырылған зерттеулер жүргізу жөніндегі нұсқаулық  қолданылады.

Процесті жүргізуші орган  сот сараптамасы органына сарап­тама жүргізуді тапсырған кезде оның басшысына сараптама тағайындау туралы қаулыны және қажетті материалдарды  жолдайды. Сот сараптамасы органының  басшысы дегеніміз Сот сараптамасы  орталығының директоры, Сот медицинасы орталығының директоры, олардың  орынбасарлары мен Орталықтардың  аймақтық бөлімшелерінің басшылары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына  сәйкес функциясына сот сараптамасын жүргізу жатқызылған мемлекеттік  органдардың мамандандырылған белімшелерінің басшылары болып табылады.

Сот сараптамасы органының  басшысы сараптаманы тағайындау туралы қаулы мен ұсынылған материалдарды, егер олар тиісінше ресімделмеген және бұл сараптама жүргізуге мүмкіндік  бермесе, сондай-ақ егер сараптама жүргізу  осы сот сараптама­сы органымен  көзделмеген немесе ол тиісті мамандар мен құрал-жабдықтары болмаса, себептерін көрсете отырып орындаусыз қайтаруға  құқылы.

Сот сараптамасы орталығының  бірінші басшысы нақты қылмыстық  іс материалдарына, тағайындалатын сараптаманы  жүргізудің қиындық дәрежесіне, сондай-ақ өзге де факторларға байланысты кез  келген аймақтық бөлімшелердің бірінде  са­раптама жүргізуді ұйымдастыруға  құқылы. Жоғары білікті сарапшылар комиссиясының қатысуын қажет ететін қайталама сараптамалар, негізінде, орталық немесе ғылыми-өндірістік сотсараптамасы зертханалары базасында ұйымдастырылады, сонымен бірге оларды жүргізу  үшін Орталыктың әр аймақтық бөлімшелерінен сарапшылар тартылуы мүмкін.

Сараптама тағайындау туралы қаулыны қабылдау кезінде сот  сараптамасы органының басшысы

- сараптаманы жүргізуді  сарапшыға немесе сарапшылар  комиссиясына тапсырады;

- сараптама жүргізудің  мерзімін белгілейді, олардың сақталуына  бақылау жасайды;

- сарапшы тәуелсіздігінің  принциптерін бұзбай, сарапшылық  зерттеудің толықтығы мен сапасына, сараптама объектілерінің сақталуына  бақылау жасайды;

- сарапшыларға қажетті  әдістемелік көмек көрсетеді  және оларды құралжабдықтармен,  аспаптармен, материалдармен қамтамасыз  етеді.

Сараптаманы жүргізу қаулыда  көрсетілген сот сараптамасы  органының қызметкеріне тапсырылады. Егер қаулыға нақты бір сарапшы  көрсетілмесе, сарапшыны сот сараптамасы  органының басшысы тандайды және бұл туралы сараптама тағайындаған адамға хабарлайды.

 

 

 

ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕ COT САРАПТАМАСЫН ТАҒАЙЫНДАУ

 

Кең аспектіде сот сараптамасының түсінігі, ол — қылмыстық процесті жүргізуші органның оны тағайындау, жүргізу, сарапшының қорытындысын бағалау деген үш сатыдан түратын күрделі іс жүргізу іс-әрекеті.

Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес сараптама қылмыстық істі қозғау барысында, іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде, істі бірінші және апелляциялық сатыдағы сотта карау кезінде тағайындалуы мүмкін.

Сараптаманы тағайындаудың  негізі нақты және заңды (іс жүргізу) деп бөлінеді.

Сараптаманы тагайындаудың нақты негізі іс бойынша іс жүргізу барысында, бір жағынан, қылмыстық процесті жүргізуші органның карамағындағы бар іс бойынша ақпаратты, екінші жағынан, оның істің мән-жайларын арнаулы ғылыми білім негізінде анықтау қажеттілігін сипаттайтын проблемалық танымдык ситуациялардың туындауы болып табылады.

Сараптаманы тағайындаудың  заңды негізі арнаулы ғылыми білімдерді пайдаланумен мәселелерді шешудің қажеттілігі расталатын іс материалдары болып табылады.

Заңға сәйкес сараптаманы  анықтаушы, анықтау органы, тергеуші, прокурор, сот (судья) тағайындауы мүмкін. Тергеуші сараптаманы қылмыстық істі қозғау сатысында және алдын ала тергеу жүргізу кезінде тағайындайды. Анықтау органы, анықтаушы сараптаманы қылмыстық істі қозғау сатысында және алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес сол істер бойынша анықтау жүргізу кезінде (КІЖК-нің 64-бабы 2-6; 67-бабы 3,5-6.), қылмыстық істі қозғау туралы мәселені шешу үшін онын нәтижелері қажет болған жағдайлард^,прокурор тағайындауға кұкылы (ҚІЖК-нің 197-бабы 1-болігі 1-тармағы). Сот сараптамасын бірінші және апелляциялык сатыда тағайындаудын ережелері КЛЖК-нін 354-бабы және 410-бабының 1-болігіне сәйкес бел- гіленген. 

КІЖК-нің 141-бабында көзделген  сараптаманы міндетті та- ғайындау жағдайларын коспағанда, аталған  лауазымды адамдар¬дын әркайсысы  кажетгі деп танығанда сараптама  тағайындайды.

Сараптама тағайындау ҚІЖК-нің 32-тарауымен көзделген тергеу әрекеті, ол заң белгілеген негіздер мен шарттарды  сақта- ған кезде іске асырылады. Сондықтан ол тиісті каулы шығару- ды белгілейді жэне онын нысаны мен  мазмүны ҚІЖК-нін 202-бабы және 242-бабының 1-бөлігімен реттемеленеді.

vСараптаманы тағайындау  туралы каулы кіріспе, сипаттау  және қарар шығару бөлімдерінен  тұрадьу

Кіріспе белімінде қаулының шыккан орны мен күні, оны шығарған лауазымды тұлға туралы мәлімет, сондай-ак қаулы- нын кандай іс бойынша  шығарылғандығы көрсетіледі.

Сипаттау бөлімінде істің  мән-жайы, сараптаманы тағайын- даудың негізі, сараптамаға жіберілген объектілер туралы (олар-дын кай жерде жэне кашан, кандай жагдайда табылганы жэне алынганы); сарапшынын карауына үсынылған  өзге материал- дар туралы мәліметтер; сарапшынын корытындысы негіздеуі  мүмкін істегі мәліметтер келтіріледі.

Қаулынын карар шығару бөлімінде тағайындалатын сарап-тама түрі, сарапшынын алдына койылған мәселелер; сараптама жүргізу тапсырылған  сот сараптамасы органының атауы  неме-се адамнын тегі, сондай-ак сарапшынын карауына берілетін материалдардың тізбесі көрсетіледі.

Каулыны шығару кезінде анықтамалық  әдібиеттерді пайда- ланған жөн, алайда накты кылмыстык іс бойынша сүрақтарды шешудін шынайы кажеттілігін ескермей, оларды тұтастай көшіруге жол берілмейді.л

Каулыда зерттеу жүргізу  үшін ұсынылатын кылмыстык іс материалдары міндетгі түрде корсетілуі керек. Барлык кылмыс-тык істі үсыну негізсіз токтата  тұруға әкеп соктыратын жагдай-ларда, максатка лайыксыз және заңмен негізделмеген. Сарап-шынын карауына үсынылатын заттар мен күжаттардын орама- дағы деңгейі, сондай-ақ елеулі белгілері жеке сипатталуы ке¬рек.

Қаульща сараптама жөнінде  айыпталушынын, адвокаттын өтініштері бар/жоктығы, олардын калай шешілгендігі, сарап-таманы жүргізу кезінде айыпталушынын  немесе процесті жүргізуші адамнын  катысу мүмкіндігі кэрсетілуі тиіс.

Алайда сараптаманы тағайындау каулыны шығарумен шектеліп калмайды. Кылмыстык процестін кезендеріне  байла- нысты сараптама тағайындаудын  өзіндік ерекшелігі болады және ол арнаулы карауды кажет етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. САРАПТАМАНЫ МІНДЕТТІ ТҮРДЕ ТАГАЙЫНДАУ

 

ҚІЖК-нің 241-бабына сәйкес сараптаманы  тагайындау:

— әлімнін себептерін аныктау үшін;

- денсаулыкка келтірілген зияннын сипаты мен ауырлык дәрежесін аныктау үшін;

— іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар бол- мағанда немесе күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінін жасын аныктау үшін;

- акыл-есінің дұрыстығы  немесе кылмыстык іс жүргізуде  өз күқыктары мен занды мүдделерін  өз бетінше корғау кабілеті  жөнінде аныктау органы, тергеуші  немесе сот күмән тудырған- да  сезіктінін, айыпталушының психикалық  немесе тәнінің жай- күйін аныктау  үшін;

- іс үшін манызы бар жағдайларды дұрыс кабылдау және олар бойынша айғактар беру кабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің, куәнін психикалык немесе тәнінің жай-күйін аныктау үшін;

— кылмыстык занда олім жазасы түріндегі жаза көзделген кылмысты жасаған айыпталушының психикалык жай-күйін анықтау үшін;

- істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл аныкталмай- тын озге мән-жайларды аныктау үшін міндетті.

Өлімнің себептерін аныктау  сот медициналык сараптама тақырыбына жатады. Тек мәйіт болмаған жеке жағдайларда, олімнің фактісі мен  себептерін аныктау өзге тергеу әрекеттері негізінде жүргізіледі.

Сот медициналык сараптаманы  жүргізу тән жаракаты сипа- тымен  бірге (жаралар, когерген, қан ұйыған жерлер), денсау-лыкка келтірілген  зияннын ауырлык дәрежесін аныктауда  да міндетті.

Адамнын^психикалык жай-күйін  аныктау Ъот психиатрия- лык сараптама  тагайындау жолымен жүргізілед^ Ол: а) тергеуші кабинетінде, бХамбулаториялык жолмен’ в) рационарлық жол- мен, г) сот отырысында, д) сырттай, е) өлгеннеіГкейін жүргізілу мүмкін.

Сот-медициналык немесе сот  психиатриялык сараптаманы амбулаториялык не стационарлық зерттеу жолымен  жүргізу тәсілін сарапшынын (сарапшылардын) пікірін ескере отырып кылмыстык  істі жүргізуші орган шешеді. Адамды стационар- лык байкау үшін тиісті медициналык  мекемеге жіберу туралы шешім сараптама  тагайындау туралы каулыда көрсетіледі. Ол сарапшы (сарапшылар) үшін де, сондай-ак медициналык меке- ме әкімшілігі үшін де міндетті. Адамды медициналык мекемеге жіберу туралы мэселе сараптама жүргізу  барысында туындаса, онда ол туралы сарапшынын өтініші негізінде ерекше каулы шыгарылады.

Амбулаториялык зерттеуге  шакыру куәдан, жәбірленушіден жауап  алу, үшін белгіленген ережелер бойынша  жүзеге асыры- лады,-

1с мэн-жайлары тек сараптама  жүргізу нәтижесінде анык- талуы  мүмкін жагдайлардын мысалы есірткілердін  зансыз ай- налымымен байланысты  кылмыстык істер бойынша іс  жүргізу болып табылады. Казакстан  Республикасы Жогаргы Соты Пле-  нумынын 1998 жылгы 14 мамырдагы  № 3 «Есірткілердің, пси- хотороптык, күшті әсері бар жэне улы  заттардың заңсыз айна- лымымен  байланысты істер бойынша заңнаманы  колдану тура-лы» каулысына сэйкес  зансыз айналымдагы табылган  аталган заттардын накты түрін,  атауын, мэлшерін анықтау үшін, сон-  дай-ак оларды әзірлеу үшін пайдаланылған аспаптар мен кұрал- жабдықтардын жарамдылык фактісін аныктау үшін кримина¬листа сараптама жүргізу кажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚЫЛМЫСТЫК ІС БОЙЫНША СОТҚА ДЕЙІНГІ ІС ЖҮРГІЗУ БАРЫСЫНДА САРАПТАМА ТАГАЙЫНДАУ

 

Кылмыстык іс бойынша сотка  дейінгі іс жүргізу барысында  сараптама істі козгау туралы шешім  кабьищанган кезде, сон¬дай-ак аныктау  немесе алдын ала тергеу сатысында  тагайында- лады. КІЖК-нін 242-бабы 2-болігіне сэйкес кылмыстык істі козгау туралы шешімді сараптама жүргізбейінше  кабылдау мүмкін болмайтын жагдайда, ол кылмыстык іс қозғалганга дейін  тағайындалуы мүмкін.

Айтылгандар кобінде есірткілердің  заңсыз айналымымен, сондай-ак кару жэне ок-дэрілерді заңсыз сактау, тасымалдау немесе алып жүрумен байланысты кылмыстык  істерді козгау кезінде болады. Істі козгау туралы мәселені шешу сатысында, негізінде, өлім себептерін аныктау  үшін сондай-ак сот медици-налык  сараптамалар тагайындалады.

Сарапшылык зерттеу үшін үлгілерді алу іс жүргізу әрекеті  және оны жүргізу тек іс козғалғаннан кейін мүмкін болғандық- тан, кылмыстык  іс козғалғанға дейін сараптама  тагайындаудын міндетті шарты ҚІЖК-нін 33-тарауында көрсетілген салыстыр- малы үлгілерді пайдаланбай жүргізу  мүмкіндігі болып табылады.

Сараптама тағайындау рәсімін  процесті жүргізуші органның әрекетін ұйымдастыру, жоспарлау, оларды жүзеге асыру амал- дарын, бағалау және мінез-кұлыктык сәттер секілді элементтері тән  криминалистік тактика ережелерін ескере отырып қарас- тырған орынды болмак. Аталған ережелер ҚІЖК нормаларына  негізделеді.

Сараптаманы тағайындау: дайындык^және сараптама жүргізуді тапсыру екі кезеңіне бөлінеді.

Дайындык кезеңіне мы на элементтер кіреді:

1) сараптама тагайындау  туралы шешім кабылдау;

2) осыған байланысты процесті  жүргізуші органның өз іс-әрекеттерін  жоспарлауы;

3) сот сараптамасының түрін аныктау;

4) сарапшыға (сарапшы-  ларға) сұрақтарды кою; 

5) сараптама жүргізуді  тапсыру жос- парланған сот  сараптамасы органын немесе адамды (адамдар- ды) тандау;

6) сараптама жүргізу үшін  сарапшыны алғашкы мәліметпен  қамтамасыз ету.

1. Сараптама тагайындау туралы шешім кабылдау. Егер іс үшін мәні бар мән-жайларды аныктауда арнаулы ғылыми білім- дер негізінде зерттеу жүргізу кажет болған жағдайда сарап¬тама тағайындалуы мүмкін. Мүнда осындай дәлелдемелік акпа- рат алудын баламалы коздеріне талдау жасау кажет. Өзге тер- геу әрекеттерін жүргізу аркылы тиімді аныкталуы мүмкін кезде сараптама тагайындаудын қажеті жок.