Мектеп алды кезеңдегі дағдарыс

Егер үш жастағы баланың  дағдарысын іс жүзіңдегі сипаттарымен ашып көрсеткіміз келсе, оның мәні әлеуметтік қатынастар дағдарысы деп аталады, солай деп атауға да болады.

Дағдарыс кезінде баланың  бойында қайта құрылатын психикалық. өзгеріс не? Бұл бала маңындағы  жақын адамдарына – әкесі мен  шешесіне және олардың беделіне деген әлеуметтік көзқарасын білдіреді. Сондай-ақ баланың «мен» деген өзіндік ерекшелігін танытқысы келіп, оның бойында бірсыпыра мінез-қьшыктары пайда болады. Ондай қылықтар ортадағы жағдайды өзгертеді. Бір сөзбен айтқанда, дағдарыс баланың жеке түлғасы мен оның маңындағы адамдардың өзара әлеуметгік қарым-қатынасын қайта құрып, оларды өзгертіп отыруға бағытталатын психикалық фактор деп санаумыз керек.

 

Сондай-ақ бұл сипат баланық  қайсарлығынан да өзгеше бағдарда қарастырылуға  тиіс.

1. Баланың бойындағы жағымсыз  әрекет оның ересектер талап  еткен тілектерді орыңдамауынан  басталады. Оның тиісті талаптарды  орындаудан бас тарту себебі  оған қойылған талаптың мазмұнында  емес, баланың сол ересектерге  көңіл-күйінің қатынасына байланысты.

2. Баланың жағымсыз қылығынын  көрініс беруі қойылған талаптан  тәуелсіз түрде пайда болатын  оның өзіндік қылығы, өз ойындағы  мақсатка жету ниеттілігі.

Қасарыс да дәл сондай. Тіл  алмайтын қиын балалары жайындағы аналардын  шағымы олардың қасарысьш қалатындығын жиі айтады. Бірақ қайсарлық пен  қасарысу екі түрлі нәрсе. Егер сәби бір мақсатқа қалайда жеткісі  келсе, ол қайсарлық көрсетеді. Бұл  қасарысу қылығына ешқандай ұқсамайды. Қасарысу кезіңде бала өзіне қажетсіз нәрсені талап етеді. Бала өз қажетінің  болмысы үшін емес, сол кажетгі  қалайда талап етіп отыруына сәйкес қайсарлық көрсетеді. Бұл орайда әлеуметгік жағдайдың себебі орын алады.

Дардарыстың сан қилы ерекшеліктері  Өзге адамдарға қатысты әлеуметтік себептермен ұштасты екенін білдіреді.

Егер үш жастағы баланың  дағдарысын іс жүзіңдегі сипаттарымен ашып көрсеткіміз келсе, оның мәні әлеуметтік қатынастар дағдарысы деп аталады, солай деп атауға да болады.

Дағдарыс кезінде баланың  бойында қайта құрылатын психикалық. өзгеріс не? Бұл бала маңындағы  жақын адамдарына – әкесі мен  шешесіне және олардың беделіне деген  әлеуметтік көзқарасын білдіреді. Сондай-ақ баланың «мен» деген өзіндік  ерекшелігін танытқысы келіп, оның бойында бірсыпыра мінез-қьшыктары  пайда болады. Ондай қылықтар ортадағы жағдайды өзгертеді. Бір сөзбен айтқанда, дағдарыс баланың жеке түлғасы мен  оның маңындағы адамдардың өзара  әлеуметгік қарым-қатынасын қайта  құрып, оларды өзгертіп отыруға бағытталатын психикалық фактор деп санаумыз керек.

Баланың жеке басы мен ортаны зерттеу бірлікте қарастырылып, мұндай жағдайда патопсихология мен психологияда тірщілік әсерінің бастапқы түсінігі (единицасы) деп атауға болады. Баланың іштей сыртқы ортаға қатынасын білдіруді біз оның әсерленуі деп санасақ, онда бала өзі көріп білген нәрселері жайында оған қатынасын, басынан кешірген күй-жайын аңғарған болар едік. Мұны баланың белгілі бір нәрсеге іштей қатынасы деп түсіну керек болады. Кез келген нәрсеге әсерлену баланың танымын дамытады. Мұндай таным түйсіну, қабылдау, елес, қиял, зейін қою т.б. Кез келген нәрсеге зейін аударып, оған әсерленудің өзі баланың танымдык әрекетін дамытады. Таным әрекеттері бала дамуындағы психолоиялық күрделі процестер екенін білеміз және мұндай, процестердің бәрі сананың қызметі болып саналады.

Әсерленудің өзі биологиялық және әлеуметтік бағдардарды білдіретін адам мен тіршілік арасындағы кұбылыс деуімізге болады. Баланың дамуында әсерленудің атқаратын қызметі ерекше. Өйткені бала басынан кешірген оқиғаларға әсерленіп, олардың мазмұн-мәнісін түсіне алады. Әсерлену әрекеті қиындығымен балалық шақ үшін аса маңызды. Бір отбасында өскен балалардың психикалық дамуы түрліше болатындығын жиі кездестіреміз. Өйткені белгілі бір жағдаңда балалардың әсерленуі түрліше болатындығын көрсетеді. Әсер еткен орта баланың дамуына күшті ықпал етеді. Сондықтан әсер етуші орта мен оған адамның әсерленіп, оларды басынан кешіруде жан дүниесіне ықпал етіп, түрлі әрекеттер жасауға, көптеген нәрселердің сырын білуге жетелейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II тарау. Мектеп  алды кезеңіндегі балалардың  дағдарыс мәселесін зерттеудің  тәжірбиелік бөлімі

2.1. Мектеп алды  кезеңіндегі балалардың дағдарыс мәселелерін анықтау

 

Мектеп алды кезеңдегі  балалардың дағдарыс мәселесіндегі  зерттеуімді №10 « Балапан »  еркем-ай 2-кіші топ.Топта 35 балалар,соның 20-қыз, 15- ұл.

Бала өмірге келген кезде  ең бірінші дағдарысы (кризис) туғаннан 1 жасқа дейін болады, екіншісі 7-8 жастағы кризис, содан кейін мүшел  — 12-13 жастағы, сосын 22-25 жаста күйзеліске ұшырауы мүмкін.  Ата-аналар осыны  жадынан шығармауы керек. Мысалы, баланың сыртқы пішіні әкесіне, болмаса  анасына, атасына ұқсауы мүмкін, ал, жан-дүниесі олардан мүлдем басқа  болады. Ата-аналар баласына ұрысып, қарсы  шыққанша, реті келгенде қолдап, баламен  кеңесіп те отырса артық емес. Мамандық таңдайтын кезде де оларды шектемеу керек. Сонда ғана баланың психологиясы дұрыс қалыптасады. Анасының жас  нәрестесін емізгенінің өзінде үлкен  мән жатыр. Мейірімін төгіп, қолымен  құшақтап отырып емізген бала осы  ана мейірімін, сүйіспеншілігін  өмір бойы сезініп жүретін болады.

Бала дүниеге келгеннен  үлкендердің қамқорлығында болатыны белгілі. Ол тіпті жүрсе де, тамақ  ішсе де ересектерге тәуелді болады. Кейіннен өз бетінше жүріп, мектепке барғанмен де нақты шешім қабылдайтын  тұстарда бәрібір моральдық-психологиялық  тұрғыда өзінен үлкендерге бағынышты  болып қала береді. Ал биологиялық  жетілу кезінде оның ағзасындағы  өзгерістер өз алдына, бала өзіндік  құпия сақтап, өз бетінше шешім  шығаруға талпынады. Ол өмірге нағыз  ересектерше қарай бастайды. Осы  кезде ата-ана мен бала арасындағы көзге көрінбей созылып келе жатқан «резеңке» үзіледі. Мұның бәрі жасөспірім психологиясына әсер етеді де, дағдарыс басталады.

Әрине, бала бойындағы өзгерісті  ата-анасы, тіпті ұстаздары да бірден байқайды. Дегенмен мұндайда не істеу керек? Бала ұрсып, жекудің, оның бәрібір тәуелді екенін айтып ренжітудің керегі жоқ. Оған ересектерше қарап, әрбір сөзін мұқият тыңдап, тең адамша сөйлесіп, керек кезде өз бетінше шешім шығаруына да мүмкіндік беру керек. Мұндайда оның шешіміне күле қарауға болмайды, одан жасөспірімде өзіне деген сенімсіздік пайда болуы мүмкін. Ал кейбір елеусіз қателіктерді жай ғана ескертіп, немесе тіпті көрмеген болып, елемей қоя салған жөн. Өйткені уақыт өте келе бала өз қателігін өзі түсініп, оны түзеуге тырысады және келесі жолы дұрыс шешім қабылдауға ұмтылады. Бұл оның болашағы үшін де маңызды қадам. Егер тұрмыстық майда мәселелерде баламен кеңесіп, оның да пікірін тыңдаса, онда «өтпелі кезең» тезірек және жеңіл өтуіне көмектескен болады. Онымен тең адамша сөйлесіп, отбасының толық мүшесіндей сырласудың да маңызы зор. Ол баланың өзіне деген сенімін жоғалтпауына және психологиялық тұрғыда дұрыс дамуына себеп болады.

 

2.2. Мектеп алды  кезеңіндегі балалардың дағдарыс  мәселелерін түзете дамыту жолдары

 

Мектеп жасындағы бала, барлық жас кезендері сияқты, психикалық дамуыңда дағдарысқа немесе құрт өзгерістерге ұшырап отыратындығы ғылыми әдебиеттерде баяндаған.Мұндай өзгеріс баланын  жеті жаотағы дағдарысы деп те аталады. Осы кезевде баланың  акьш-ойының өсуіне орай қауырт өзгерістерге үшырап, тәрбиесі жөнінен де бұрынғы  уакытқа қарағанда неғұрлым қиындай  түсетіні айқын байқалады. Бұл кезеңде  оны енді мектеп жасына дейінгі бала деп те, оқушы деп те атау киын. Өйткені ол өтпелі кезеңді басынан  кешіреді.

Соңғы уақытта бұл жасқа  арналған бірқатар зерттеулер жарық  көрді. Зерттеу нәтижелеріне қарағанда  жеті жастағы бала енді бұрынғы нағыз  балалық ерекшеліктерінен айырылады. Алайда оның қимыл-қозғалыстары мен  ішкі жан дүнесі сол балдырғандығын көрсетеді. Бұл кезенде бала алдына мақсат қойып, оны өздігінен аңғара білуі, тілегіне жетіп, оны жүзеге асыруы толық жетілмеген.

Құпия құжат

Мақсаты: адамда болатын жасырын алаңдаушылықты, құпияны шешуге деген қызығушылықтарын, дүниетанымдарын анықтау. Басқа субъектілермен қарым-қатынасқа түсу  барысындағы бір-бірін қабылдау деңгейлерін анықтау. Болашаққа деген көзқарастарын, құндылықтарын анықтау.

Топ: аралас

Жас ерекшелігі: шектелмейді

Уақыты: 1 сағ.

Қажетті материалдар: фломастерлер, таза парақтар.

 

Тренинг барысы:

1. Қатысушыларға таза парақтар мен фломастерлер беріледі. Жүргізуші қатысушыларға ғажайып оқиғаның куәгерлері болатынын жариялайды.                                                                      – Құрметті қатысушылар, жуық арада құпия құжат табылды. Бұл құжатты сіздер оқуға тиістісіздер. Бірақ, құжат сапасыз сиямен жазылғандықтан және қолдан-қолға өтіп отырып, жыртылып, түсініксіз жағдайда. Мынау сол құжаттың көшірмесі. Құжаттың мазмұнында 2050 жылы болатын оқиғалар туралы айтылады. Сіздер сол оқиғаны болжай отырып, құжатты қалпына келтірулеріңіз қажет. Берілетін уақыт 20 минут.

2. Тапсырма аяқталған соң әр  қатысушы өз жұмыстарымен таныстырады  және өз позицияларын анықтайды:

-  Оқиға желісі кім үшін  қандай болмақ?

- Өздерінің оқиғаға қатысу мүмкіндігі  болады ма?

-  2050 жылы қазір өмірде жоқ  жаңалықтар болады ма?

-  Қазір өмірде бар нәрселердің  болашақта қажеттілігі қаншалықты  болады?

3. Қатысушылар топтарға бөліне  отырып, болашақта болатын негативті  оқиғалардың алдын алу шараларын  қарастырады. Позитивті жаңалықтарды  қалай көбейтуге болады деген  сұраққа жауап іздейді.

4. Топта қалыптасқан пессимистік  және оптимистік көзқарастағы  қатысушылар саны шығарыла отырып, себебі түсіндірілуі керек. Өмір  құндылығы туралы жалпы қорытынды  шығарылады.

 

Сергіту жаттығулары.

 

Жаттығу «Қожайын»

Әрбір жеке тұлға - өз ісінің қожайыны. Кәсіпкер, басшы, директор және т.б. қызметтер де қожайын болудың  бір саласы. Адамның қожайын сезімін  ояту үшін, тренингке қатысушыларға  жаттығу жасату қажет. Біз топ  мүшелерінің ішінен бір қатысушыға қожайын ролін ойнау ұсынады. Барлығы оны қожайын ретінде  санауы керек. Ол барлығына бұйрық берілді. Дауыс ырғағы көтеріңкі, жуан аудитория  еститіндей темпте болуы міндетті. Ол қатысушыларға кез-келген әрекетті бұйрық  беру арқылы орындата алады.

Ескерту: Барлық қатысушылар осы рольде ойнауларына болады. Соңында топ оның рольді қалай ойнағандығын бағаланды (0-9). Егер қатысушы 0 балл алатын болса онда жаттығу қайталанылды. Қожайын қызметіне түсу үшін қатысушыға  өзіндік ішкі дайындық, ойын тиянақтауға уақыт берілді. 

Жаттығу «Ішкі сәуле».

Жаттығу жас мамандармен  жеке-жеке орындалды. Мақсаты: ішкі тынышытықты  қалыпна келтіреді және шамадан  тыс шаршаудан көмектеседі. Жаттығуды  орындау үшін дәрігерлерді ыңғайлы  етіп орналастырдық.  Ережесі: Егер орындықта отырса аяқты еркін  созып, басты артқа түсіріп, қолды  алдыға қою керек. Қатысушылар толық  ыңғайлы жағдай жасағаннан кейін  оларға көзді жұмып жаттықтырушының  айтқанын сезінуді талап еттік. Қатысушыға: «Сіздің басыңыздың ішінде, жоғары жағында жарық сәулесі пайда  болды. Жарық сәуле жарқырап басыңыздан төмен асықпай қимылдап барады. Өзінің қоғалысымен беттің барлық бөліктерін, мойын, қол, йық және т.б. мүшелерді  жылы және жайлы жағдайға түсіріп  жарқыратып кетіп барады. Жарық сәуле  жүріп өткен жердердің қыртыстары жазылды, көздің жарығы ашылды,йық кеңейді  және т.б.» - деген сөздермен қатысушылардың бойына жаңа талпыныс күшін ұялатып, шаршауды басады, рахаттану сезімін  орнатады. Дәрігерлерге жаттығуды орындағаннан кейін мына сөздерді айтқыздық: «Мен жаңа адам болдым! Мен күшті, шыдамды  адам болдым! Мен барлық істі жақсы  орындаймын!».

 

«Пресс» жаттығу.

Жаттығу дәрігерлердің жағымсыз эмоциясын шығаруға, ыза, ашулану, қобалжудың алдын алуға көмек беру. Жаттығуды  жұмыстан шаршап келгенде, кез келген психологиялық қысымды жағдайдан  кейін,  қызметтік стресстен. Дәрігер  өзінің көкірек деңгейіне дейін  іштей қатты прессті сезінеді. Пресс арқылы жағымсыз эмоциясын  басады және ішкі қысымды шығарады. Жаттығуды орындау барысында  денеде іштей физикалық ауыртпалықты нақты сезіну қажет. 

«Жеке тұлға және маман»  жаттығуы.

Мақсаты: Өзінің кәсібіне деген  қатынасы: психикалық қуат көзінің  тасуы, мәселелерді басқара, бөле білу, ішкі күштердіанықтау және өсу бағытын  түсінуі. Жұмыста жағымсыз эмоцияның, қысымның күшеюіне қарай психологиялық  қолдауды алуы.

Жаттығу сәлемдесуден басталады. Жүргізуші Сіздер Нобель сыйлығының иегер болып жатырсыздар. Сіз  туралы қандай тақырыпта мақала жазылсын. Мсаылы: «Ең батыл дәріге»,  «Білікті маман»  және тб. Қатысушыларды бір  сәт болашаққа саяхат жасату арқылы таныстыру. Мсәеленің өзектілігі психологиялық  тұрғыда жеке тұлғаның барлық уақытта  кәсіби дамуыға, біліктілігін жетілдіруге  дайын болуы, жаңа білім мен іскерлікті толықтыру әрекеті, өзіндік ынтасы мен талпынысынан көрінеді. Кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Менін ойымша дағдарыстар  баланың ішкі өзгерістеріне байланысты болып отыратын ерекшеліктер. Бұл  бағытта ішкі және сыртқы сипаттар арасында нақты сәйкестік жоқ  сияқты. Сәби дағдарысқа ұшарайды. Онда қандай елеулі өзгерістер болады? Бала не себептен қысқа мерзім ішінде осындай  өзгерістерге ұшырады?