Кәсіпорынды басқару жүйесінде экономикалық стратегияны қалыптастырудың тиімді жолдары

ӘОЖ  338.2:332.142:351.711 Қолжазба құқығында

 

 

 

 

 

Дарихожаева Индира КУЛМАГАМБЕТОВНА

 

Кәсіпорынды басқару жүйесінде экономикалық стратегияны қалыптастырудың тиімді жолдары

(Қызылорда  облысының ауылшаруашылығы өнімдерін  өңдеуші кәсіпорындары мәліметтері  негізінде)

 

 

 

 

6 М050600 – Экономика мамандығы  бойынша экономика және бизнес  магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

 

 

 

Рефераты

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кызылорда, 2012

Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда  мемлекеттік университетінде орындалды

 

 

Ғылыми жетекші                                    экономика ғылымдарының кандидаты

                                                                  Г.Е.Талапбаева 

 

Ресми оппонент                                     экономика ғылымдарының

                                                                 кандидаты, доцент  К.Ж.Садвакасова

                                     

Диссертацияны қорғау 2012 ж. ____ маусымда ____ сағатта Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өтеді. 120014. Қызылорда қ., Әйтеке би к-сі, 29А. ( бас оқу ғимараты, Экономика факультеті, № 308 дәрісхана)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Магистрлік диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік  университетінің кітапханасында танысуға болады. (120014. Қызылорда қ., Байсеитова к-сі, 100.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 

Зерттеу тақырыбының  өзектілігі. Стратегия ең алдымен өндіріс деңгейіндегі ағымды басқарумен жоғары деңгейдің айырмашылығын көрсетеді. Оның көптеген анықтамалары бар. Мысалы: стратегия – дамудың жалпы бағыты, басқарудың жоғары деңгейіндегі шешімдерді талап ететін әлуетті қызмет. Стратегиялық басқару дегеніміз – ол ұйымдардың қоршаған ортамен өзара қатынастарын басқару барысындағы ұйымдардың мақсатын жүзеге асыру миссиясы. Стратегиялық басқару – ол ұйымның өз алдына қойған мақсатына жетудегі шешімдер жиынтығы мен әрекеттері. Стратегия – ол негізгі мақсаттарға қол жеткізудегі басымды мәселелер мен ресурстарды анықтаудағы әрекеттердің бас бағдарламасы.

Стратегиялық басқаруға  өтудегі негізгі мақсат жоғары басқарудың көңілін өз мүддесіне аудару және онда болып жатқан үдерістерді реттеу. Қазіргі менеджментте стратегиялық және тактикалық аспектілерін атауға болады. Стратегиялық мәселелерге ұйымның  мақсаты, оның негізгі әрекеттік  түрлері мен бағыты, одақтастары  мен қарсыластарын, өз артықшылықтарын  анықтау жатады. Құжаттардың айналу технологиясы, өнімді тұтынушылармен жүргізілетін әрекеттерді тактикалық мәселелерге жатқызуға болады.

Стратегиялық басқарудың нысандарына коммерциялық фирмалар, аймақтар, ел, шағын кәсіпорындар және тағы басқалар жатады. Стратегиялық басқарудың субъектілеріне ұйымдық басқару  жатады. Мұнда басқарудың жүйелік  субъектілері бар, олар әр деңгейде қызмет етеді. Мысалы, корпоративті стратегия, бизнес стратегиясы (жеке бизнес түрлері), функционалды стратегия (жүзеге асыру  стратегиялары).

Стратегиялық менеджменттің  негізгі мазмұнын мыналар құрайды: фирма бизнесін белгілеу мен негізгі  мақсатын анықтау; фирманың сыртқы ортасын  талдау; оның ішкі жағдайын талдау; фирманың шаруашылық аймағы деңгейінде стратегияны  таңдау мен дайындау; әртараптандырылған фирманың портфелін талдау; оның ұйымдық  құрылымын жобалау; компания стратегиясы  мен нәтижелерінің кері әсерін қамтамасыз ету; стратегияны, құралымды және басқаруды  жетілдіру.

Ұйымдастыру деңгейінің негізгі  түрлері: корпорациялық деңгей; стратегиялық қожалық ету аймағының деңгейі; функционалдық деңгей: төменгі деңгейдегі менеджмент (оперативтік стратегия).

Қазақстан тәуелсіз дамуының 20 жылында айтарлықтай  экономикалық өсуге қол жеткізді. Қазақстан Республикасының нарықты  экономикасын әлемдік қоғамдастық  мойындады. Соңғы бірнеше жылдар ішінде орталық пен аймақтардың  өзара қарым-қатынастарында басқарудың тиімді формаларын іздестіруде бірнеше  өзгерістер болды. Осылайша кәсіпорынды  дамытуды басқарудың міндеттерін шешу, тиімді экономикалық ортаны қалыптастыру мәселесін қарастыруға және кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ететін басқарушылықтың маңызды элементтерінің бірі болып стратегиялық басқару негізделеді.

Стратегияның негізгі  мәні – бизнесті қоршаған ортаға бейімдеу. Тек осы жағдайға сәйкес болғанда ғана аман қалып және әрі жақсы  дамуына мүмкіндің болады. Стратегияны  үдеріс ретінде қарастыруға оның үш белгіленген сатылары дәлел болады: стратегиялық талдау, стратегиялық таңдау, стратегия мен менеджменттің  іске асуы.

Стратегиялық талдаудың  негізгі мақсаты ақпарат жинау. Бұл талдаудың ішкі және сыртқы екі  кезеңі бар. Негізгі мақсаты талдаудың  күшті және әлсіз жақтарын анықтау  мақсатында ішкі талдау жүргізіледі. Стратегиялық таңдау талдаудың нәтижелерін зерттеуден басталуы керек. Стратегия мен менеджментті іске асыру стратегиялық талдау мен  таңдауға қарағанда әлдеқайда қиындау  үдеріс.

Ең алдымен, ұзақ мерзiмдi перспективадағы кез келген кәсiпорынның табысты қызметi дұрыс стратегия, бiлiктi басшылық, бағалы қорлар, өткiзу нарықтарының бар болуынан, сонымен  бiрге инвестициялық капиталға  рұқсаттың мүмкiндiктерiне тәуелдi болады. Қазақстан үшiн ағымдағы мерзiмнiң  өзектi мiндетi бұл – объективті факторлардан туындаған күрделі саяси, экономикалық жағдайларда экономикалық дамудың  тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Стратегиялық басқару  теориясында да, күнделікті тәжірибеде де микродеңгей шешуші объект болады. Кәсіпорынды, жеке өндіріс түрін, әрі  қоғамның экономикалық бет-бейнесін жасайтын заттай-материалдық құндылықтарды  өндіретін салаларды басқару  объективті қажеттілік болып табылады. Яғни басқарудың осы деңгейі барлық басқару жүйесінің басты назарында  ұстайтын объектісі болуы керек.

Кәсіпорындарды басқару  ісі барлық экономикалық байланыстар  мен қатынастардың жиынтғын толық  қамти алмайды. Өндірісті басқарудың ғылыми сипатында кәсіпорын халық  шаруашылығының біртұтас жүйесін құрайтын қоғамдық басқа да өндірістік және тұтынушы ұяшықтарымен бірге қарастырылады.

Айтылған мәселелер  аясында кәсіпорынның дамун қамтамасыз ететін стратегиялық басқару механизмдеріне ықпал ететін анағұрлым тиімді іс-шараларды  іздеу және негіздеу маңызды бола отырып зерттеу тақырыбының өзектілігін  айқындайды.

Тақырыптың  зерттелу дәрежесі. Кәсіпорын страегиясы және стратегиялық басқару мәселелері көптеген  отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Стратегиялық басқару ториясының негіздері, ерекшеліктері, мақсаттары мен талдау әдістері, әр деңгейдегі бәсеке артықшылықтарын зерттеген ғалымдардың еңбегінің негізі болып табылады.

Стратегиялық  басқару мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық ғалымдардың Акофф Р., Ансофф И., Карлофф Б., Кинг У., Клиланд Д., Мескон М., Портер М., Томпсон А. және т.б.; отандық К.Б.Бердалиев, С.Ы.Өмірзақов С.А. Алпысбаев, А.К. Кошанов, С.Д.Ташенова  Р.К. Сатова, Э.А. Туркебаев, Л.Ф. Сухова, У.Ж. Шалболова және т.б. ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Бұл зерттеушілердің зерттеу жұмыстары  кәсіпорын стратегиясын зерттеуде, оның экономикалық даму ерекшелігін анықтауда қосқан үлестері зор.

Диссертациялық  зерттеудің мақсаты мен міндеті – кәсіпорынды басқаруда стратегияның қалыптасуы мен дамуының теориялық-әдістемелік негіздерін әзірлеу болып табылады.

Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді  шешу қажеттілігі айқындалады:

- кәсіпорынды басқаруда стратегияның мәнін, маңызын және теориялық-әдістемелік негіздері мен ұстанымдарын зерттеу;

- кәсіпорындағы стратегияның дамыуының шетелдік тәжірибесін зерделеу;

- «РЗА» АҚ - ның стратегиялық жағдайын талдау;

- кәсіпорынның тәуекелі мен банкрот болу ықтималдығын болжау;

- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру әдісін ұсыну;

- «РЗА» Акционерлік  қоғамында инновациялық үрдістерді  басқару стратегиясын айқындау;

Зерттеу пәні болып кәсіпорындағы стратегиялық басқарудың қалыптасуы мен даму процесінде пайда болған басқарушылық және экономикалық қатынастардың жиынтығы саналады.

Зерттеу нысыны ретінде Қызылорда облысының ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуші кәсіпорындары алынды.

Зерттеудің  теориялық және әдістемелік негізі болып жалпы ғылыми сипаттағы кешендік әдістемелер қолданылды: талдау және синтездеу; абстрактілі-логикалық; статистикалық-экономикалық мәліметтерді талдау, өңдеу және бағалау әдістері; жүйелі-факторлы әдістер; экономикалық-математикалық үлгілеу әдістері, SWOT-талдау әдісі, сонымен қатар аналитикалық материалдарды өңдеу үшін пайдаланылды. Стратегиялық даму бағдарламалары, Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарлары, ҚР-сы Статистика агенттігігінің мәліметтері болады.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

- кәсіпорынды  басқарудағы стратегияның теориялық  түсінігі мен мәні нақтыланып  негізгі қағидалары анықталды; 

- кәсіпорын дамуының  стратегиялық басқару әдістемесі  қарастырылып, стратегиялық даму  деңгейін бағалау критерилері  қалыптастырылды;

- Ауылшаруашылығы  өнімдерін өңдеуші кәсіпорындардың  ағымдағы жағдайын талдау негізінде  олардың даму мүмкіншіліктері  анықталды; 

- Ауылшаруашылығы  өнімдерін өңдеуші кәсіпорынның  қызмет ету ортасын оңтайландыру  стратегиясы ұсынылды;

Кәсіпорын қызметін дамытудың инновациялық басқару  стратегиясы анықталды.

Қорғауға  ұсынылған негізгі қағидалар:

- стратегиялық  басқаруды қалыптасуының негізгі  теориялық аспектілері;

- кәсіпорынды басқарудың  стратегиясының тұжырымдары мен  әдістемесі ұсынылды;

- Ауылшаруашылығы  өнімдерін өңдеуші кәсіпорындарының  қазіргі жағдайын бағалау; 

- кәсіпорынның  ішкі және сыртқы қызмет ету  ортасының тиімді басқару стратегиясы  зерттелді;

- кәсіпорын қызметін  инновациялық тұрғыдан басқару  моделі ұсынылды.

Диссертация тақырыбының жұмыс нәтижелерінің  іс жүзінде қолданылуы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары мен нәтижелері «Актуальные проблемы обеспечения качества и конкурентоспособности товаров и услуг в условиях глобализации» (Қарағанды қаласы, 2012 ж) атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияда; «20 жыл: Экономикалық өрлеу және тәуелсіздік туы» Экономика факультетінің 20 жылдығына арналған облыстық ғылыми тәжірибелік конференцияда (Қызылорда қаласы, 2012 ж) баяндалды. Зерттеу нәтижелері Қызылорда облысының ауыл шаруашылығы департаментінде мақұлданып, ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қызметіне еңгізуге қабылданды.

Жұмыстың  ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы Әзірленген ғылыми-әдістемелік ұсынымдардың тәжірибелік бағыттылығымен және  кәсіпорынды басқаруда тиімді стратегияны қалыптастырудың маңызды ғылыми-тәжірибелік мәселесін шешуге ықпал ететіндігімен тұжырымдалады. Зерттеу материалдары Ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуші кәсіпорындарында стратегиялық басқаруды қалыптастыру және жетілдіру жолдарын дамытудың әдістемелік негізі бола алды.

Жұмыстың  құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 100 бетте мазмұндалған, кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

 

1 Кәсіпорын қызметін басқаруда стратегияны қалыптастырудың теориялық - әдістемелік негіздері

Стратегия ең алдымен өндіріс  деңгейіндегі ағымды басқарумен жоғары деңгейдің айырмашылығын көрсетеді. Оның көптеген анықтамалары бар. Мысалы: стратегия – дамудың жалпы  бағыты, басқарудың жоғары деңгейіндегі шешімдерді талап ететін әлуетті  қызмет. Стратегиялық басқару дегеніміз  – ол ұйымдардың қоршаған ортамен  өзара қатынастарын басқару барысындағы  ұйымдардың мақсатын жүзеге асыру миссиясы. Стратегиялық басқару – ол ұйымның өз алдына қойған мақсатына жетудегі шешімдер жиынтығы мен әрекеттері. Стратегия – ол негізгі мақсаттарға қол жеткізудегі басымды мәселелер мен ресурстарды анықтаудағы әрекеттердің бас бағдарламасы. Стратегиялық басқарудың нысандарына коммерциялық фирмалар, аймақтар, ел, шағын кәсіпорындар және тағы басқалар жатады. Стратегиялық басқарудың субъектілеріне ұйымдық басқару жатады. Мұнда басқарудың жүйелік субъектілері бар, олар әр деңгейде қызмет етеді. Мысалы, корпоративті стратегия, бизнес стратегиясы (жеке бизнес түрлері), функционалды стратегия (жүзеге асыру стратегиялары).

Стратегиялық менеджменттің  негізгі мазмұнын мыналар құрайды: фирма бизнесін белгілеу мен негізгі  мақсатын анықтау; фирманың сыртқы ортасын  талдау; оның ішкі жағдайын талдау; фирманың шаруашылық аймағы деңгейінде стратегияны  таңдау мен дайындау; әртараптандырылған фирманың портфелін талдау; оның ұйымдық  құрылымын жобалау; компания стратегиясы  мен нәтижелерінің кері әсерін қамтамасыз ету; стратегияны, құралымды және басқаруды  жетілдіру.

Ұйымдастыру деңгейінің негізгі  түрлері: корпорациялық деңгей; стратегиялық қожалық ету аймағының деңгейі; функционалдық деңгей: төменгі деңгейдегі менеджмент (оперативтік стратегия).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту – Бердалиев К.Б. Стратегиялық менеджмент: Оқулық. – Алматы.: Қазақстан Республикасы Жоғарғы оқу орындарының қауымдастығы, 2011 ж. -312 б.

 

1 сурет - Компания стратегиясының элементтері

Біздің көзқарасымыз бойынша, стратегия түпкі мақсаттардан ешқандай мәнге ие болмайды. Егер де мақсат түсініктері болмаса ешқандай стратегия және ешқандай стратегиялық жоспарлау көмектесе алмайды (немесе мақсатты таңдауда – метанияның бар  болуы). Мақсаттарға әдетте пікір-талас  барысында және болашақ компанияны бүгінгі күн жағдайымен талқылау арқылы қол жеткізуге болады.