Жұмыссыздық және оның ерекшеліктері

Жұмыспен  қамтудың әлемдік ағымдары: құл иеленушілік және феодалдық қоғамдық құрылыс кезінде әлем халқы түгелге жуық ауыл шаруашылығы саласында еңбек еткендігі белгілі. Капитализм өнеркәсіптің жандануына үлкен ықпал етті. Соның нәтижесінде бұрын ауыл шаруашылығымен шұғылданып келгендердің басым көпшілігі бірте-бірте фабрикалар мен зауыттарда жұмыс істеуге ауысты. Бұл қалалар құрылысын дамытты. Сөйтіп, қазіргі күні дамыған елдерде халықтың басым көпшілігі қалаларда өмір сүретін болды.

Өнеркәсіптік  өндірістегі еңбекті автоматтандыру ісінің дамуына байланысты енді зауыттар мен фабрикаларда жұмыс істейтін адамдардың орнын түрлі автоматты құрал-жабдықтар баса бастады. Сөйтіп, капитализмнің қазіргі соңғы сатыларында жұмыс күштерінің қызмет көрсету салаларына қарай ойысқандығы анық сезіліп отыр. Қазіргі күні өнеркәсіптік дамыған елдерде халықтың 60 пайызы қызмет көрсету салаларында еңбек етуде. Ал өнеркәсіптік кәсіпорындардан біліктілік қабілеті төмен адамдар барған сайын ығыстырылып шығарылу үстінде.

Осы жағдай ендігі кезекте жұмыс күштерінің бәсекелестік қабілетін барынша  арттыра түсуді қажет ете бастады. Кімнің білімі жоғары, жұмысқа біліктілігі артық болса, сол адам ғана өз өміріне лайық тиянақты және тұрақты жұмыс орнында еңбек ете алатын болады. Егер 90-шы жылдардың басында бастауыш білімі ғана бар адамдардың арасындағы жұмыссыздық деңгейі 10,9 пайызды құраса, орта білімге толықтай қол жеткізе алмағандардың арасында ол 8,4 пайызды, толық орта білімділердің арасында 5,7 пайызды, ал жоғары білімділер арасында 3,9 пайызды құраған. Демек, қазіргі күні кімнің білімі төмен – сол адам жұмыссыздық жағдайына жиі түсетін болады.

Кредиттік рейтингі төмендеп жатқан АҚШ-та бір ғажабы, жұмыссыздықта сәл азайған. 2010 жылғы шілде айының қортындысы бойынша, АҚШ-та адамдардың еңбекпен қамтылуы 0,1 пайызға өскен және 117 мың жұмыс орны қайта ашылған. Жұмыссыздықтың азаюында жекеменшік сектордың үлесі ауқымды. 154 мың жұмыс орнын солар қамтамасыз етіп отыр. Бұл жұмыс орындары негізінен қызмет көрсету саласында.

Біздің  Қазақстанда жұмыспен қамтудың осы  жаңа ағымдық құбылыстары алдын-ала  ескеріліп отыр деп айта аламыз. Елбасымыз жастардың ортасында болған кезде «әр адам өз кәсібінің шыңына шығу үшін ол ең алдымен білімді болуы керек» деген сөзді жиі айтады. Осы қағида біздің мемлекетіміздің білім саласындағы саясатының басты өзегін құрайды. Мұны орта білім жүйесінің 12 жылдық оқытуға қарай бағытталып келе жатқандығынан, елімізде интеллектуалдық мектептер жүйесінің құрылуынан, «Болашақ» бағдарламасының әзірленіп, ел жастарының шетелдің жоғары оқу орындарында мемлекет есебінен тегін оқытылуынан анық  байқауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Қазақстанның жұмыссыздықпен күресу жолдары

 

Сөйтіп, қазіргі  күндері бүкіл әлем бойынша алғанда  Қазақстан өз ішіндегі жұмыссыздықты  ауыздықтай алған санаулы елдердің арасынан бой көрсетіп отыр. Бұл  әрине, үлкен жақсылық. Елбасының  еліміздегі халықтың әлеуметтік проблемаларын  белсенді түрде шешу, әлемді кернеген дағдарыспен күресу жөнінде Үкіметке берген тапсырмаларының сәтті орындала бастағандығының бір көрінісі.

Бағдарламаны қаржыландыру жергiлiктi бюджеттердiң қаражаты есебiнен 10552,4 млн. теңге көлемінде жүзеге   асырылатын болады, оның iшiнде:               

 2005 ж. - 3219,7 млн. теңге; 
                          2006 ж. - 3606,7 млн. теңге; 
                          2007 ж. - 3726,0 млн. теңге.

Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) жұмыссыздықтың өсуiнiң алдын алу, жұмысқа орналасуға жәрдемдесу және өнеркәсіптiк өндiрiстiң инновациялық дамуының, аграрлық саланың жоғары білікті кадрларға қажеттiлiгiн қамтамасыз ету, сондай-ақ заңды сектордағы халықтың жұмыссыздық деңгейiн төмендету, жұмыс күші сапасының артуы, жұмыс күші ұсынысы мен жұмыс орындары санының теңгерiмдiлігі, ұлттық еңбек рыногын қорғау жолымен өнiмдi жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу мақсатында әзiрлендi.  Бағдарлама республикада соңғы жылдары қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық ахуалды, сондай-ақ халықты жұмыспен қамтудың өңiрлiк бағдарламаларында көзделген жұмыссыздықты азайту жөніндегі шараларды ескередi. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясының әлемдiк шаруашылық байланыстар жүйесiне ықпалдасуға бағдарланғанын назарға ала отырып, Бағдарлама 2003 жылы Халықаралық Еңбек Ұйымы мақұлдаған Жаһандық жұмыспен қамту бағдарламасында және 2002 жылғы Еуразиялық жұмыспен қамту хартиясында қамтылған тәсiлдердi ескере отырып әзiрлендi. 
      Бағдарлама 2005-2007 жылдардағы кезеңде шешiлетiн мiндеттердiң тiзбесiн айқындайды, бұл мiндеттердi шешу тетіктерi мен одан күтiлетiн нәтижелердi қамтиды. Бағдарлама экономика саласындағы жаңа жұмыс орындарының құрылуы арқылы өнiмдi жұмыспен қамтылуына жәрдемдесуге және кәсiпкерлiк қызметті және өзiн-өзi жұмыспен қамтуды, жұмыс күшiнің сапасын арттыруды қолдауға және рыноктағы бәсекелестiк қабiлеттiң өсуiне, нысаналы топтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу жөнiндегi шараларға бағытталған еңбек рыногындағы белсендi саясатты жүзеге асыруға ықпал ететiн болады. Бағдарламаны әзiрлеу үшiн "Халықты жұмыспен қамту туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы Yкiметінің 2003-2006 жылдарға арналған және Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрi тереңдетудiң 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламаларын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарлары негіз болып табылады.     

 Соңғы жылдары еңбек рыногындағы  жағдай жұмыссыздық деңгейiнiң төмендеуiмен, жұмыспен қамтылған халық санының артуымен сипатталады. 
      Қазақстан Республикасы Статистика агенттігiнiң алдын ала деректерi бойынша республика экономикасында 2004 жылы 7,2 млн. адам жұмыспен қамтылған, бұл осының алдындағы жылғыдан 180,7 мың адамға немесе 2,6% артық. 
       Жұмыспен қамтылғандар арасында 62,2% (4,5 млн. адам) - жалданбалы қызметкерлер, 37,8% (2,7 млн. адам) - өзін өзі жұмыспен қамтылғандар.Жұмыссыз халықтың саны 657,4 мың адамды құрады, бұл 2003 жылға қарағанда 14,7 мың адамға немесе 2,2%-ға кем. Жұмыссыздық деңгейi 8,4% болды және 2003 жылмен салыстырғанда 0,4%-ға қысқарды. 
       Tipкелген жұмыссыздар үлесінің азаю үрдiсi байқалады. Олардың саны 2003 жылмен салыстырғанда 25,1 мың адамға азайды және 117,7 мың адам болды.      Жұмыссыздар құрылымындағы әрбір екіншi адам - әйел, әрбiр үшінші адам - 15-39 жаста.      Жұмыспен қамту проблемасы шағын қалалар мен тоқыраған ауылдық өңiрлерде аса өткiр болып отыр.     

  Республикада еңбек рыногы жай-күйінің мониторингі үшін облыстар, қалалар мен аудандар бөлінісінде жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың тіркелуін көрсететін деректер базасы құрылды. Сапа мен ұсыныстың кәсіптік-біліктілік құрылымының сәйкессiздiгi және халықтың еңбек ұтқырлығының төмен болуы себептi жергiлiктi еңбек рыноктарындағы жұмыс күшінің бiр мезгілдегi тапшылығы жағдайында қазiргi уақытта Қазақстанда оған сұраныстың жеткiлiктi екенін талдау дәлелдеп отыр. Жұмыспен қамту мәселелерi жөніндегi органдардың ай сайынғы бос орындар банкі 15-17 мың бiрлiктi құрайды. Бiрақ кәсіптік белгiсi бойынша жұмыс күшiне сұраныс пен ұсыныстың сәйкессiздігінен айына бір бос жұмыс орынынан орта есеппен 7-10 жұмыссыз үмiттенедi.     

 Бiлiм беру қызметтерінің  рыногы сұраныстың өзгеруіне  шұғыл әсер етуге дайын болмады,  бұл бiлiктi жұмысшы кадрлары тапшылығының  проблемасын шешуге және жұмыс  күшіне деген ұсыныс пен сұраныстың  сәйкессiздiгiн жоюға мүмкiндiк  бермейдi.  Кедейлiкті азайту жөнiндегi 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламаны, Ауыл жылын өткiзу жөніндегі iс шаралар жоспарын iске асыру барысында еңбек рыногындағы белсендi шаралардың нәтижелері жақсарды. 2004 жылы елiмiзде 220,4 мың жұмыс орыны, оның iшiнде 50% - ауылдық жерлерде құрылды. Жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi органдардың көмегiмен өтiнiшпен келгендердiң әрбiр екiншiсi (2003 жылғы 154,6 мыңмен салыстырғанда 167,5 мың адам) жұмысқа орналастырылды. Жұмыспен қамту органдарына өтiнiшпен келген азаматтардың жартысынан көбі қоғамдық жұмыстарға қатысады. Жұмыссыздардың едәуір саны оқуға, қайта даярлауға және біліктілiгiн арттыруға жiберiлдi. 2004 жылы ғана 26,9 мыңнан астам жұмыссыз оқуын және қайта даярлауды тәмамдады. Сонымен қатар, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу caяcaтын iске асыруда белгiлi бiр проблемалар да бар. Жаңа жұмыс орындарын құру қарқыны көбiнесе жұмысқа орналасқан жұмыссыздар санының көбеюiмен әрдайым сәйкес келмейді, қайта оқытудан өткен жұмыссыздардың үштiң бiрiнен астамы еңбек рыногында өз орынын таба алмайды, қоғамдық жұмыстар өңiр үшiн де экономикалық, әлеуметтiк және экологиялық жағынан әрдайым пайдалы бола бермейдi.  Репатрианттарды (оралмандарды) жұмысқа орналастыру проблемасы шешiлген жоқ. Талдау бұл бағыттағы жұмысты ұйымдастыруда айтарлықтай кемшілiктер бар екенін дәлелдейдi. Ақмола, Шығыс Қазақстан облыстарындағы және Астана және Алматы қалаларындағы оралмандардың жұмысқа орналасу деңгейi орташа республикалық деңгейден екi eceгe жуық төмен.  Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігiнің болжамы бойынша 2005-2007 жылдары 826 мың адам жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi органдарға өтінішпен барады, олардың шамамен жартысы жұмысқа орналастырылатын болады. 
      2005-2007 жылдары белгiленген квота шегiнде тарихи отанына келетін оралмандар қатарынан шамамен 45 мың отбасының құрамында еңбекке жарамды жастағы 100 мыңнан адам келедi деп болжануда, олардың бәрi де жұмысқа орналасуға мұқтаж болады.  2005-2007 жылдардағы кезеңде IЖӨ өсiмi жылына бес пайыз, жұмыссыздық деңгейi 7,2% болған кезде 2007 жылы жұмыспен қамтылғандардың саны 8 млн. адамнан сәл ғана асатын болады.

Оның үстіне үстіміздегі жылдың наурыз айында Қазақстанда «Жұмыспен  қамту- 2020» бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты тұрақты және нәтижелі жұмыспен қамту арқылы халықтың тұрмыс деңгейі мен табысын арттыру болып табылады. Бұл бағдарлама үстіміздегі жылдың 1 шілдесінен бастап жүзеге асырыла бастайды.

Бағдарламаның қандай бағыттар бойынша жүргізілетіндігі, қалай іске асырылатындығы туралы осыдан бір-екі апта бұрын ғана газетіміздегі  «Жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясы» деген мақаламызда кең көлемде жазған болатынбыз. Сондықтан онда жазылған жәйттерді қайталап жатпас үшін біз бұл жолы мақаламыздың басында айтылғандай, жұмыспен қамту, жұмыссыздықпен күрес мәселелерінің әлемдік ағымдарына тоқталмақпыз. Қазақстандағы халықты жұмыспен қамту бағыттары. Елімізде қазіргі күні халықты табысы жақсы тұрақты жұмыс орнымен қамту ісі жан-жақты бағыт бойынша өріс алып келе жатыр деп айта аламыз. Осы бағдарламаның арқасында 2005-2007 жылдар аралығында құрылыс, өнеркәсіп, көлік, білім беру, денсаулық сақтау, туризм және спорт кешендері ашылды.(1-кесте)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасында  мемлекеттiк және салалық 
    (секторалдық) бағдарламалар бойынша 2005-2007 жылдар 
          кезеңінде құрылатын жұмыс орындарының саны

(жұмыс орындары)

                                                                                           1-кесте

Р/с  N	Экономика  салаларының атауы	Жылдар			Жиыны
		2005	2006	2007
1	Өнеркәсіп	3786	6585	5219	15590
2	Құрылыс	10404	18948	18948	48300
3	Көлiк	11204	11451	11976	34631
4	Ауыл шаруашылығы	16012	1718	488	18218
5	Шағын және орта  бизнес	100000	100000	-	200000
6	Денсаулық сақтау	52	1010	-	1062
7	Бiлiм беру	397	1296	253	2446
8	Мәдениет	217	133	133	483
9	Туризм	540000	-	-	540000
10	Спорт	1529	1829	1242	4600
11	Басқа салалар	20930	15873	8	36811
	Республика бойынша	705031	158843	38267	902141

 

Жұмыссыздық мәселесін шешуге септігін тігізген "Жол картасы" бағдарламасы. Жол  картасы жобасы бойынша инвестициялық  жобаларды іске асыру, өндірістің құлдырауы  салдарынан босап қалған экономика  салаларындағы жұмыс орындарын  толықтыруға көмегін тигізді. Жаңа жұмыс орындары экономикадағы жұмыссыздық  деңгейін бақыланатын деңгейде ұстап  тұруға мүмкіндік берді.

Нарықтық  экономикасы дамыған көптеген елдерде  еңбек нарығындағы әртүрлі категориядағы  адамдарға дифференциалды түрде  қарау көзделген. Әсіресе жастарға. Осы мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін арнайы бағдарлама жасалып, ол өмірге ендірілді. ҚР Президентінің 1996 жылы 6 қазанда «Мемлекеттік жастар саясатын жетілдіру шаралары туралы»  шешім шығып, онда осы мәселелерді қарастыру көзделген.

2008-2010 жылдардағы  бағдарлама бойынша еңбек  нарығындағы жағдайды жақсарту мақсатында келесідей шараларды жүзеге асыру қажет. Олар:

• Шағын кәсіпкерліктің ары қарай дамуы үшін жағдайлар құру;
• Қала кәсіпорындарында жаңа жұмыс күшін құруға жәрдемдесу, жұмыс орындарын құруда жұмыс берушілерді ынталандыру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
• Еңбек нарығының қажеттілігін ескере отырып даярлау және қайта даярлау курстарын ұйымдастыру арқылы жұмыс күшінің біліктілігін жоғарылату;
• Көптен бері жұмыссыз жүргендердің мониторингін жүпгізу;
• Еңбек құқығы мәселелері жөнінде жұмыссыздарға кеңес беру бойынша қызметтер көрсетуді ендіру;
• Нақты мамандықтар бойынша бос орындар жәрменкесін өткізу тәжірибесін жалғастыру және арнайы бос орындар банкісін қалыптастыру;
• Жұмыс бастылық, еңбек ақы және еңбек жағдайлары, бейімделу үрдісін қамтамасыз ету мәселерін шешуде әлеуметтік серіктестіктердің ролін жоғарылату;
• Мүгедектердің кәсіби жүйесіне инвестицияларды көбейту;
• Жаңа жұмыс орындарын құруда жұмыссыздардың құрылымын ескеру.

Елдегі  жұмыспен қамту мәселесін шешуде кемшіліктер, кедергілер аз емес. Мәселен, халықты жұмыспен қамту туралы заңға  бір жылда екі рет өзгеріс  енгізілсе, оның орындалу механизмін кешіктіру  жұмысты жоспарлы түрде жүргізуге  кері әсерін тигізеді. Яғни, бұрынғы  заңның жетімсіздігін өмір көрсетті. Кейбір мекеме, кәсіпорын басшыларының заңды құрметтеу мәдениетінің төмендігі  жұмыссыздарды еңбекке орналастырғанда  қиыншылықтар туғызатыны жасырын емес. Осындай сәйкессіздіктің салдарынан күнделікті жұмыста қолбайлаулар да кездесіп жатады.  
Біз қаншалықты еңбеккерлер мен зейнеткерлердің жалақысын арттырып, отырғанымызбен, ол бәрібір инфляция жетегінде кетіп жүр. Әсіресе, осыдан жұмыссыз отбасылар қатты зардап шегеді. Сондықтан әрбір отбасының жағдайын жақсарту және инфляция деңгейін бәсеңдету үшін адамдарды жұмыспен қамту шарт. Осыған байланысты қазіргі таңда нарықтық экономика мен әлеуметтік әділеттілік негізінде жоғары өркениетті демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған мемлекетіміздің бүгінгі тіршілігінің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір азаматтың бақытты өмірін және мұң-мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз ету болып табылады.