Инновация

      Осы ұлттық экономикалардың даму классификациясына  жүгінетін болсақ, қазір Қазақстан  Республикасы аралас үлгіде, яғни факторлық  – инвестициялық кезеңде. Неге бізге  дамушы мемлекеттердің көшін бастаған, инновациялық кезеңге аяғын нық  басқан мемлекет болмасқа? 

      Шыны  керек Қазақстан Республикасы бүкіл  әлемде «шикізаттық» мемлекет болып  танылады. Осы «шикізаттық» мемлекет таңбасын жою үшін ұлттық экономикамызды модернизациялау керек, яғни «Ақылды  Экономика» моделіне көшу керек. Ия, мемлекет тарапынан осы өзгерістерге қатысты бірнеше қадамдар жасап келеді, бірақта дұрыс бағытта емес.

      Барлығына мәлім «Ақылды Экономика» моделінің  фундаменталды кезеңі инновацияға, жаңа жаңалықтарға, ғылым жетістіктерге  жүгінеді, ал оның негізгі мақсаты: ғылым мен өндірісті интеграциялау. Осы инновация нарығында Қазақстаның үлесі өте кішігірім, өйткені оның алғашқы жасаған қадамдарында кездесіп жатқан проблемалары көп. Олар:

1. Мемлекет тарапынан инновация қызметін қолдауда аз көңіл бөлуі. Мысалға, соңғы 3 жылда ғылыми зеттеулер мен өңдеулерге кеткен шығындар деңгейі ЖҰӨ-нен 0,29 % құрайды. Дәл осындай көрсеткіш АҚШ-та 38 %, Жапонияда 53 %.
2. Өдірістік кәсіпорындарда инновациялық белсенділік дәрежесі төменгі деңгейде, шамамен 3,4 - 4 % ғана кәсіпорындар инновациялық қызметпен айналысады. Бұл көрсеткіш АҚШ-та 50%, Венгрияда 47 %, Эстонияда 36 %, Түкияда 33 % құрайды.
3. Шағын инновациялық кәсіпкерліктің Қазақстанда дамымауы.Бұған қатысты арнайы статистикалық мәліметтер жоқ, тек бірнеше ондықтар ғана.
4. Инновациялық даму кезеңіндегі адам капиталы.
5. Даму институттарының бірлеспей жұмыс істеуі.
6. Жоғарғы оқу орындарында жас ғалымдарды даярлау проблемалары.

      Өндірістік  кәсіпорындардың  инновациялық белсенділік  дәрежесінің төмен деңгейі, ол ғылыми сыйымды зеттеулерге кәсіпорындар аз көңіл бөлуі, ал олардың барша зейін көңілі дайын инновация жетістіктерін сатып алумен айқындалады. Сатып алынған инновациялық шетелдік жетістіктер ескірген, арзан және сапасы төмен болады. Қандай мемлекет өзінің үздік жетістіктерін жан – жаққа таратқанды ұнатады?!

 

      Сурет 1 - Отандық кәсіпорындардың өздерінің табыстарының жұмсауы 

      Сонымен, қазіргі қалыптасқан жағдай кәсіпорындар ағымдағы проблемаларды шешуге тырысады, яғни өздерінің сынған, ескірген технологияларын  шетелдің ескірген технологияларына ауыстыру болып табылады. Осыған қатысты отандық кәсіпорындардың өздерінің табыстарының жұмсау көрсеткіші (1 график)

      Бұл графиктің талдауына келетін  болсақ, отандық кәсіпорындар өздерінің  табыстарының 46,5 % машинаналар мен қондырғыларды сатып алуға, 2 % зеттеулер мен өңдеулерге, 0,3 % персоналды оқыту мен даярлауға, 0,3 % маркетингтік зерттеулерге, тағыда 2 % өндірістік жобаларды әзірлеуге, 6 % программалық өнімдерді сатып алу, 10,4 % жаңа технологияларды сатып алу және 32,5 % басқада шығындар. Нәтижесінде, отандық кәсіпорындар өздерінің табыстарының 95,4 % сатып алуларға жұмсайды екен, ал тек 4,6 % ғана қандай да бәр зеттеулерге, өңдеулерге жұмсайды. Бұд нені көрсетеді? Отандық кәсіпорындар пайдалы әрі экономикалық тиімді инновациялық зерттеулер мен өңдеулерді өздерінің жұмыстарына қосқысы келмейді, олар тек жеңіл жолын іздеп табуда, яғни еш қандай инновациялық жұмысты жүргізбей оңай сатып алуды ұнатады.   

      Шағын инновациялық кәсіпкерліктің елімізде үлкен қарқынмен  дамымауы өзінің ішкі себептерімен айқындалады. Мұны анығырақ Ансоф матрицасымен көрсетуге болады.

      Базалық стратегияны  ұстанған шағын кәсіпорын әдеттегідей тек қана тауарлы делдал болып келеді, олар қарапайым инновациялық операциялармен шұғылданады (буып – түюдің сапасын өзгерту, базалық өнімге қиын емес өзгерістер енгізу). Бұл стратегия көп ғылыми зеттеулерді қажет етпейді.

      Маркетингтік  инновациялық стратегияны  ұстанған шағын кәсіпорын тар нарық сегментінде маркетингтік басқару концепциясын жүргізумен шұғылданады. Бұл концепция ақпараттық зеттеулерді талап етеді.

      Технологиялық инновациялық стратегияны  ұстанған шағын кәсіпорын жақсы қамтамасыз етілген нарық сегментінде сұранысқа көп ие болып отырған жаңа немесе өзгертілген өнімді талап етеді. Бұл стратегияның ғылыми – зеттеулік және тәжрибиелі – конструкторлық шығындары көп болады. 

 

Сурет 2 Ансофтың шағын кәсіпкерліктің инновациялық даму стратегиясының матрицасы. 

      

К

о

н

г

л

о

м

е

р

а

т

т

ы

қ

 

и

н

н

о

в

а

ц

и

я

л

ы

қ

 

с

т

р

а

т

е

г

и

я

н

ы

 ұстанған шағын кәсіпорын

көшбасшы болады, өйткені олар потенциалды жаңа ашулар мен   «серпінді» жобаларды алып жүрушілер. Олардың тауарлары мен технологиялары түп негізінен өзгертілген. Бұл стратегия ғылыми – зерттеулік және тәжірибелі – конструкторлық шығындары өте көп деңгейде талап етеді және үлкен тәуекелділік дәрежесімен ерекшелінеді. [2]

      Осы Ансоф матрицасына сүйенетін  болсақ Қазақстандағы шағын инновациялық кәсіпкерліктің проблемалары базалық және маркетингтік инновациялық стратегияларды өте ұзақ мерзімде қолдануында болып отыр және олардың келесі  стратегияларға көшуге жоспарламауындағы жай. 

      Дәл осы проблема Қазақстандағы шағын  инновациялық кәсіпкерліктің дамуында үлкен бөгетке айналып отыр.  

2. Қазақстандағы 2006 – 2008 жылдар аралығындағы инновациялық көрсеткіштер

    
   

         Бұл бөлімде жинақталған ақпараттар Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің «Қазақстан өңірлері 2008 жылы» атты кітабынан алынған. Атап айтқанда 2006 -2008 жылдар аралығында Қазақстанда канша ұйымдар инновациялық зерттеулер мен әзәрлемелерді орындағандар саны, кәсіпорындардағы ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкторлық бөлімшелер саны, ондағы жұмыс атқарған қызметкерлер есебі, ғылыми – техникалық жұмыстардың көлемі, ғылыми зеттеулер мен әзәрлемелерге жұмсалған жалпы шығындар деңгейі және кәсіпорындардың инновациялық белсенділік көрсеткіштері толығымен қарастырылған.

         2006 – 2008 жылдары кәсіпорындардың инновациялық белсенділік деңгейі бойынша көрсеткіштер келесідей ( № 1 кестеде):

         Жалпы Қазақстан Республикасы бойынша  инновация шараларын қолданатын кәсіпорындар 2007 жылы – 10 591, 2008 жылы – 10 889 кәсіпорын, оның ішінде инновациялық белсенді кәсіпорындардың саны 2007 жылы – 505, 2008 жылы – 526 кәсіпорын. Аймақтар бойынша, инновация шараларын қолданатын кәсіпорындар көп шоғырланған аймағы Алматы қаласы 2007 жылы – 2 611, 2008 жылы - 2451 кәсіпорын, оның ішінде инновациялық белсенді кәсіпорындардың саны 2007 жылы – 164, 2008 жылы – 176 кәсіпорын. Ал бұл көрсеткіштер бойынша ең аз шоғырланған аймақ Қызылорада және Батыс Қазақстан облыстары.  
    
    
   

   Кесте 2

         Кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі.

   Аймақтар	Респоденттер  саны, барлығы		Одан
   			Инновациялық  белсенді кәсіпорындардың саны		Инновация саласындағы белсенділік деңгейі, %
   	2007 жыл	2008 жыл	2007 жыл	2008 жыл	2007 жыл	2008 жыл
   Қазақстан Республткасы	10 591	10 889	505	526	4,8	4,8
   Ақмола	555	575	12	12	2,2	2,1
   Ақтөбе	384	430	23	24	6,0	5,6
   Алматы	699	763	20	16	2,9	2,1
   Атырау	282	296	22	11	7,8	3,7
   Батыс Қазақстан	329	246	7	12	2,1	4,9
   Жамбыл	351	363	23	32	6,6	8,8
   Қарағанды	894	981	57	60	6,4	6,1
   Қостанай	574	652	11	16	1,9	2,5
   Қызылорда	255	252	6	6	2,4	2,4
   Маңғыстау	402	517	13	12	3,2	2,3
   Оңтүстік  Қазақстан	688	690	17	19	2,5	2,8
   Павлодар	541	542	39	44	7,2	8,1
   Солтүстік Қазақстан	389	410	8	9	2,1	2,2
   Шығыс Қазақстан	920	989	63	55	6,8	5,6
   Астана  қаласы	717	732	20	22	2,8	3,0
   Алматы  қаласы	2 611	2 451	164	176	6,3	7,2

    
   

         2006 – 2008 жылдары инновациялық зерттеулер мен әзәрлемелерді орындағандар ұйымдар санына тоқталатын болсақ (№ 1 кестеде), жалпы Қазақстан Республикасы бұл ұйысдар саны 2006 жылы – 390, 2007 жылы – 437, 2008 жылы – 438 бірлікті құрайды, мұнда біз шамалы болсада қысқа өсімді байқаймыз. Ал, аймақтарға келетін босақ, инновациялық зерттеулер мен әзәрлемелерді ең көп орындағандар ұйымдар саны бойынша Алматы қаласы бірінші орында 2006 жылы – 170, 2007 жылы – 194, 2008 жылы – 184 және ең аз бұл жұмысты орындаған ұйымдар саны бойынша Солтүстік Қазақстан облысы 2006 жылы – 5, 2007 жылы – 4, 2008 жылы – 5.

   Кесте 3 

   Зерттеулер  мен әзәрлемелерді орындаған  ұйымдар саны

   Аймақтар	Бірлік
   	2006 жыл	2007жыл	2008 жыл
   Қазақстан Республткасы	390	437	438
   Ақмола	8	8	8
   Ақтөбе	15	17	17
   Алматы	8	9	14
   Атырау	8	10	10
   Батыс Қазақстан	11	13	16
   Жамбыл	9	13	12
   Қарағанды	51	51	46
   Қостанай	10	15	16
   Қызылорда	7	6	6
   Маңғыстау	4	6	7
   Оңтүстік  Қазақстан	15	14	15
   Павлодар	10	12	12
   Солтүстік Қазақстан	5	4	5
   Шығыс Қазақстан	36	35	35
   Астана  қаласы	23	30	35
   Алматы  қаласы	170	194	184

    
   

         2006 – 2008 жылдары зеттеулер мен әзәрлемелермен айналысатын қызметкерлер санының көрсеткіштері № 2 кестеде көрсетілген. 
    
    
   

   Кесте 4

         Зеттеулер мен әзәрлемелермен айналысатын қызметкерлер саны

   Аймақтар	Адам
   	2006 жыл	2007жыл	2008 жыл
   Қазақстан Республткасы	18 912	19 563	17 774
   Ақмола	591	579	468
   Ақтөбе	654	659	532
   Алматы	709	694	790
   Атырау	631	654	681
   Батыс Қазақстан	524	542	657
   Жамбыл	328	459	417
   Қарағанды	1 635	1 812	1 140
   Қостанай	378	399	436
   Қызылорда	115	96	72
   Маңғыстау	741	822	801
   Оңтүстік  Қазақстан	425	427	353
   Павлодар	205	197	187
   Солтүстік Қазақстан	230	216	147
   Шығыс Қазақстан	1 604	1 606	1 636
   Астана  қаласы	834	1 136	1 468
   Алматы  қаласы	9 258	9 258	7 989

    
   

         Зеттеулер мен әзәрлемелермен айналысатын қызметкерлер саны жалпы Қазақстан Республикасы бойынша 2006 жылы – 18 912, 2007 жылы – 19 563, 2008 жылы – 17 774 адам санын құраған. Мұнда 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда қызметкерлер санының азайғанын байқаймыз. Аймақтар бойынша бұл кестеде бірінші орында Алматы қаласы 2006 жылы – 18 912, 2007 жылы – 19 563, 2008 жылы – 17 774 қызметкерлер санын құраған. Ал, бұл жұмыстарға ең аз тартылған қызметкерлер саны бойынша – Қызылорда облысы, 2006 жылы – 115, 2007 жылы – 96, 2008 жылы – 72 адам.

         Жалпы бұл бөлімде көрсетілген көрсеткіштер негізінде Қазақстан Республикасының  инновациялық белсенділік деңгейі  боыйнша, зерттеулер мен әзәрлемелерді орындаған ұйымдар саны және онда жұмыс атқаратын қызметкерлер саны бойынша тым аздығы байқалады. Бұл көрсеткіштер, Қазақстан Республикасының осы салада дамуы, өз позицияларын жақсарту үшін, кем дегенде 2-3 есе жоғарлауы керек алдағы 3-5 жылда. Себебі нақ осы көрсеткіштер бойынша дамыған мемлекеттердің сандарымен салыстыратын болсақ, олардың бізден басымдылығы 2-3 есе емес, 20-30 есе артық. Әрине Қазақстан Республикалы әлемдік аренада әлі жас мемлекет, иә біз көш бастаған индустриалды-инновациялық мемлекеттерден 15-20 жылға дамуымыздан қалғанбыз, бірақ осыған қарамастан мемлекет тарапынан инновациялық дамытуға көп себтігін тигізу қажет.  
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
   

         
   3. ИННОВАЦИЯЛЫҚ  ДАМУДА МЕМЛЕКЕТТІҢ  РОЛІ
    
   
   1. Инновациялық  процестердің дамуында мемлекеттік реттеудің  қалыптпсуы
    
   

         Кез-келген экономикалық жүйеде, оның ішінде нарықтық зкономикада, мемлекеттік мәжбүр етудің құқына және мүмкіндігіне ие болатын агент ретінде болады. Салықтық саясат, мемлекеттік заң саласында. Мұндай мәжбүр ету жеке мүдделерді қоғамдық мүдделерге бағындыруды талап ететін саяси, әлеуметтік қажеттілікпен негізделеді. Ғылым-техникалық зеріттеулердің дамуын басқаруды мемлекеттік ұйымдастыру түрлері XX ғасырдың орта шеніне таяу қалыптасқан. Ғылыми-техникалық зерттеулер    мен    оларды    өндіріске    енгізу процестерін қолдайтын, ынталандыратын жеке ғылыми-техникалық саясат ең алғаш рет АҚШ-та, соғыс жылдарынан кейін пайда болған. Бұл саясат мынадай факторлар негізінде қалыптасқан.

         - таза ғылыми сферадан шығып кеткен процестерді игеруге қажетті жаңа теоритикалық білімнің керектігі техникалық инновациялардың пайда болуы, оларды игеру қиындығы;

         - теоритикалық білім мен тәжірбиелерді, инновацияларды қоддануға сәйкес жаңа өнеркәсіп салаларының пайда болуы;

         - осы салаларда жаңа технология  жасаушы лабораториялар мен фирмалардың пайда болуы.

         Былтырғы елбасының жолдауында көрсетілген тапсырмалардың бір барасы орындалу үстінде. Мысалы, жолдаудың негізі болған индустриялды-инноваииялық стратегияны жүзеге асыруды қамтамасыз ететін іс-шаралардың бірі инновациялық процесс, яғни ол процесті жүзеге асыратын қызмет түрлері. Былайша айтқанда «инноваииялық қызмет», осы қызметті мемлекет реттеп, бағыт-бағдар беріп отыруы керек. Бұл Қазақстан Республикасының -"Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы" заңында көрсетілген. Міне, бұл ел өніріндегі айтулы оқиға болды. Өйткені, бұл заң, арқылы республикадағы инновациялық процесті жылдамдатып, жаңа техника мен технологияның өмірге келуін сапалы түрде әрі нақтылай қамтамасыз етуге болады. Бұл заң 5 тарау, 22 баптан тұрады.  Мұнда инновациялық негізгі ұғымдар, Инновациялық процестегі мемлекеттің орны, оны қаржыландыру көздері және жузеге асыру жолдары қарастырылған. Дегенмен де қаралмаған жайыттар да жоқ емес.

         Осы заңда қарастырылған малелелерді  талдай келе бірнеше ұсыныс айтуға болады:

         1. Зияткерлік меншік  объектілерінің бағалау жүйесін жақсарту.

         Зияткерлік  меншік обьектілерінің құнын оларды шаруашылық айналымға (компанияның жарғылық капиталына жарналар) енгізу үшін сапалық бағалауды жүзеге асы ру үшін лицензианттардың рейтингін айқындау және беғалаушы-компаниялардың қысқаша тізімін қалыптастыру қажет.

         Бағалауды жүргізудің нәтижесінде зиян келтіру салдарынан туындаған бағалаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыруды дамыту бойынша шаралар қабылдау қажет.

         2. Кәсіби инновациялық менеджментті қалыптастыру.

         Мемлекет, инновациялық қызмет саласындағы мамандардың дамуына бағытталған негізгі шаралар ретінде;

   • мемлекеттік білім беру стандарттарында    көрсетілген  мамандықтарды енгізуге байланысты, Қазақстанда инновациялық қызметті жүзеге асыратын тиісті сұраныстағы мамандықтар бойынша жоғарғы оқу орындарында жүйелік оқытуды ұйымдастыру;
   • менеджменттің біліктілігін арттыру, сондай-ақ казіргі заманғы әдістемелік қабылдаулар мен қазіргі заманғы техникалық құралдарды, бұл ретте даму институттарының әлеуетін пайдалану мүмкіндігін пайдалана отырып интерактивті режимде оқып үйретуді жүргізу;
   • басқарушылық және кәсіпкерлік мәдениетті дамыту;

         3. Жеке инвесторлардың желілерін дамыту.

   • инновациялық жобалардағы жеке инвестицияларды ынталандыру үшін              салық кодексіне қажетті өзгерістер енгізу;
   • бизнес қамқоршыларының желісін құру жобалары жекелей алғанда ұлтты инновациялық инфрақұрылымның элементтерінің Инновациялық Қормен жасалатын құрылымға кіретін консалтингтік қызмет базасында ¥лттық Инновациялық Қормен каржыландыру (ҰИЖ);
   • мемлекеттік органдарды ақпаратпен, Интернеттің    дүниежузілік    желісімен әсіресе статистика, кеден және салық органдары бойынша агенттіктердің еркін қол жеткізуін камтамасыз ету.

         4. Тариф саясаты.

         Стратегияны табысты іске асыру мақсатында қазіргі күні қолданыстағы тарифтерді жасанды ұстап тұрудан бас тартып, табиғи монополиялар саласының барлық қатысушыларын, субъектілердің өздері мен олардың қызмет көрсетуін тұтынушылар мүдделерімен теңдестіруге қолжеткізуге бағытталған икемді тарифтік реттеу саясатына көшу қажет. Өйткені бугінгі күні экономиканы дамыту инфрақұрылымы болып табылатын табиғи монополия саласының қарқынды өсуінсіз өнеркәсіп кешенін дамыту мүмкін емес.

         Табиғи  монополиялардың казіргі жағдайы негізгі кұралдар мен жабдықтардың тозу деңгейінің жоғарылығымен сипатта лады. Іс жүзіне оның барлық салалардағы моральдық, табиғи, тозу деңгейі сындарлы шекке жетті.

         Бүгін тарифтік реттеу әдістері табиғи моиополия саласына инвестицияларды тартуға қолайлы жағдайлар жасауды және өндірісті жаңғыртуға негізделген, аталған экономика секторының басып озатын қарқынына қол жеткізуді қамтамасыз ету қажет.

         Сондықтан, индустрияның тұрақты дамуын қамтамасыз ету, олар көрсететін қызметтер сапасын жақсарту, өзідік құнды төмендету мен қызмет көрсетулерге тариф деңгейлерінің тұрақтылығы үшін тарифтік саясатты:

   • инвестицияларды ынталандыратын және орта мерзімді кезеңде тарифтердің тұрақтылығын қамтамасыз ететін тарифті қалыптастырудың жаңа әдістерін енгізу;
   • есептеудің халықаралық стандарттарын және тиісті қызметтер көрсету түрлері мен шығындар элементтері бойынша шығындарды бөлек есептеу әдістерін енгізу:
   • табиғи монополиялардың тұтынушыларға әсерін талдау үшін ақпараттық мәліметтер базасын жасау арқылы одан әрі жетілдіру қажет.

         Аталған іс-шараларды кең ауқымда іске асыру және тарифтерді белгілеудің жаңа әдістерін енгізу табиғи монополия саласында жұмыс істейтін кәсіпорындарды жаңғырту әрі ресурстарды сақтайтын және шығыны аз жаңа технологияларды енгізу үшін, олардың кайтарымдылығы мен 5 жылға дейінгі перспективада тарифтердің тұрақтылығын қамтамасыз етуі тиіс.

         5. Экологиялык саясат.

         Қоршаған  ортаны қорғау мәселерінің нәтижелері экономиканың барлық салаларына, сондай-ақ мемлекеттің саяси және әлеуметтік жағдайына ықпал ететін, стратегиялық міндет болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық қайта өзгерістердің күллі жетістігі қоршаған ортаны қорғау және табиғатты орынды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатқа тікелей байланысты.

         Қоршаған  ортаның сапасын тұрақтандыру, қоғамның барабар қажетіне орай табиғатты пайдалану процесін реттеу үшін, өндірістің өсуі кезінде қалдықтарды шығару, тастау және жиналу деңгейін тұрақтандыру қажет. Әрі қарай осы шарттарды сақтай отырып, қоршаған орта объектілерін қалпына келтіру жөніндегі нақты шараларды дәйекті түрде жузеге асыру қажет. Бұл қолданыстағы табиғатты қорғау заңнамасын халықаралық талаптарға сәйкес келтіруді сөзсіз талап етеді.

         Экономика мен экологияның ортақ мүдделерін барынша жакыңдата түсу үшіи экспорттық саясатты өзгерту, жоғарғы технологиялық өндірістерді дамыту, табиғи ресурстарды мейлінше аз пайдаланатын, қоршаған ортаға мейлінше аз залал келтіретін өндірістерді құру қажет.

         Экологиялық қауіпсіздік проблемаларын кешенді түрде шешу үшін қоршаған ортаны нормадан артық, ластайтын кәсіпорындар үшін міндетті экологиялық аудитті енгізе отырып халықаралық стандарттардың ИСО сериясы 14000 және ИСО сериясы 9000 "Сапа менеджментінің жүйесін" практикаға енгізу қажет.

         Қоршаған  ортаны басқару жүйесі ИСО сериясы 14000 пайдалану табиғатты қорғау заңнамасын жақсартуға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды ынталандыруға, өнеркәсіп кәсіпорындарының экологиялық міндеттемелерін орындауға, нәтижесінде импорт пен экспорт өнімдері бойынша көпттеген проблемаларды шешуге байланысты ДСҰ-ға кіруге ықпал етеді.

         Жоғары технологиялы өнімдерге, тауарларға, қызмет көрсетулерге бағытталған экономикалық даму қоршаған ортаға салмақтың аз түсуін камтамасыз етеді.

         Барлық  экономикалық іс-әрекетте табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану принципі болуы тиіс. Қалдықсыз технологияларды мемлекет марапаттауы тиіс. Әуе бассейні. Республика қалалары әуе бассейнінің тым ластануы ластаушылардың металлургия, мұнай өңдеу және химия өнеркәсібі кәсіпорындарының, автомобиль және темір жол көлігінің зиянды заттарды шығаруынан, сондайақ қоспаларды сейілтетін қолайсыз климаттық жағдайлардан туындап отыр.

         Су  ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану үшін:

         - шетелдік және отандық озық технологияларды пайдалану, ластанған суларды тазарту, сулардың тартылуын, қоқыстануы мен ластануын болдырмау жөніндегі тәжірибені пайдалану;

         - қолдағы шаруашылық күшін, кадрларды, жобалау және ғылым әзірлемелерді пайдалану;

         - суға аса мұқтаж өңірлерде суды қажетсінетін өндірістерді дамыту қарқыны мен көлемін шектеу;

         - суды сақтау технологиясын, суды пайдаланудың айналымды және тұйық жүйесін жаппай енгізу;

         өнеркәсіптегі өнім бірлігіне келетін үлестік су тұтынуды азайту шараларын жүзеге асыру керек болып отыр.

         Қалдықтарды игеру процесіне келер болсақ, өндірістің және тұтынудың қалдықтары, оның ішінде қауіпті және радиоактивті қалдыктарды игерудің жүйесі жасалмаған. Тұрмыстағы қалдықтарды жинау, сақтау, кәдеге жарату мен кайта өңдеу жүйесінің жетілмеуі табиғи ортаның ластануына әкеледі.

         Осыған  байланысты қалдықтар өндірісі мен  оларды пайдалану мониторингін жүзеге асыру, қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды көмудің әсерін бағалау мен ресурс, энергия сақтау технологиясын белсенді түрде енгізу, қалдықтарды қайта өндеу және пайдалану жөніндегі қызметті ынталандыру қажет. Сонымен бірге өнімді пайдалану кезеңін экологиялық сертификаттау және төлемдерді жетілдіру бағдарламаларын түзу мен іске асыру қажет.

         Шикізат пен қалдықтарды кешенді пайдаланудың тұйық, технологиялық циклін жасау бәсекеге қабілетті өнімді өндіруге, бағалы компоненттерді көдеге жаратуға әрі онымен бір мезгілде қоршаған ортаға түсетін салмақты азайтуға мүмкіндік береді.

         6. Мемлекет пен жеке  сектордың өзара  қатынастарының тетіктері.

         Ілгеріде атап өткендей, Стратегияны іске асыру кезінде әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, инвестицияларды үйлестіру жөніндегі бастамаларды жүзеге асыруға және іскерлік ынтымақтастықты дамытуға баса назар аударылатын болады. Даму институттары арқылы үлестік (бақыланбайтын) қатысу қағидаттары аркылы ғана қаржылық қолдау көрсетілетін болады. Бұл жағдайда жеке сектор екінші деңгейдегі банктерді қоса алғанда негізгі тәуекелдерді өз мойнына алуы тиіс.

         Мемлекеттің жеке секторымен өзара қатынасы серіктестік, мемлекеттік қолдау мен ашықтыққа тең қол жеткізу қағидатына негізделетін болады. Стратегияны іске асыру барысын талқылау және оны жетілдіру үшін ұсыныстар әзірлеуге қатысты мемлекет пен жеке сектор арасындағы тұрақты диалог орнату және қолдау үшін жүйелі негізде семинарлар, форумдар және конференциялар өткізілетін болады. Даму институты бұл іс-шаралардың бірінші кезектегі ұйымдастырушысы болады. 
   

   2. Қазақстанда инновациялық кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау шаралары
    
   

        Қазіргі кезде Қазақстанда инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары жүзеге асырылып жатыр. Мысалы, 2001-2015 жылдарға арналған инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бюджеттен 2002 жылы инновациялық жобаларды енгізуге 13 млн. теңге бағытталған. Әрине, бұл қаражат ғылыми-техникалық бағдарламаны жүзеге асыру үшін жеткіліксіз (мамандардың бағалауынша, бұл сумма тек нормативті-құқықтық базаны жетілдіру үшін ғана жетеді). Дегенмен бұл ғылым мен техниканы дамыту саласында елдің жылжу бастамасы болып табылады. Парламенттің төменгі палатасымен инновациялық қызмет жайлы заң жоба қабылданды, мұнда тікелей мемелекеттік қолдаумен (елдің бюджетінен қаржыландыру) қатар, жанама (нормативті-құқықтық реттеу, ғылыми білім мен технология өндірісі мен коммерциялық жүзеге асырылу саласында жағымды жағдай қалыптастыру) қолдау қарастырылған. Инновациялық кәсіпкерлікті жанама мемлекеттік қолдау инновациялық инфақұрылымның құрылуын қарастырады, ол өз кезегінде консалтингтік және инжинирингтік фирмаларды, бизнес-инкубаторларды, технопарктерді, ақпараттық орталықтарды, лизингтік операцияларды, венчурлік капиталдарды қосады.

            Инновациялық қызметті тиімді  мемлекеттік реттеу үшін бірқатар  мәселелерді шешу қажет:

   • мемлекеттің реттеуші рөлі неғұрлым тиімді болатын инновация бағытын анықтау;
   • инновациялық қызметті дамыту үшін индустриалды-құқықтық және экономикалық орта құру;
   • Қазақстанның транзитті экономикасы жағдайында инновациялық қызметті қаржыландыру механизмдерін құру;
   • Аймақтық және салалық деңгейде халықаралық және республикаішілік технология трансфертінің инфрақұрылымының құрылуы;
   • Қазақстанның адекватты жағдайында инновациялық қызметтің ұйымдастырушылық формаларының қалыптасуы;
   • Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеудің жанама әдістерінің қолданылуы.

            Инновациялық қызметті реттеудің  экономикалық және қаржылық шараларына жататындар:

   • инновация ұсынысын дамуы;
   • инновацияға сұраныстың кеңеюі;
   • инновациялық салада бәсекелестердің көмектесуі;
   • кәсіпкерліктің дамуы;
   • инновациялық салада жұмысбастылықпен қамтамасыз етілуі;
   • ғылымисыйымды өнім лизингінің дамуы;
   • инновациядағы инвестициялар, олардың тиімділігінің жоғарылауы;
   • жағымды инвестициялық климаттың құрылуы.

            Инновациялық қызметті заңдық  реттеуге жататындар:

   • инновациялық қызмет субъектілерінің қызығушылықтары мен құқықтарының қорғалуы:
   • инновацияларды бөлу, қолдану құқығының қорғалуы;
   • келісімдік қатынастардың дамуы.

            Инновациялық қызметті ұйымдастырушылық  реттеу шараларына мыналар жатады:

   • инновациялық инфрақұрылымның дамуы;
   • инновациялық қызмет приоритетінің қамтамасыз етілуі;
   • инновация авторларын рухани марапаттау;
   • модернизацияның көмектесуі;
   • интеграциялық процестердің дамуы;
   • халықаралық байланыстардың дамуы.

            Инновациялық қызмет мемлекет  мүмкіндіктері мен отандық банктер,  сақтандыру және лизингтік компаниялар,  инвестициялық және зейнетақы  қорлары, бағалы қағаздар нарығының құралдарының, тұрғындардың ақша жинақтары мен кәсіпорынның бос қаражаттарының бірігуі нәтижесінде сәтті болады.

            Инновациялық кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдау Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес мынадай негізгі  нысандарда:

   1. инновациялық даму басымдықтарын айқындау және инновациялық бағдарламаларды әзірлеу;
   2. мемлекеттік инновациялық саясатты іске асыру үшін инвестициялар тартуды қамтамасыз ететін қажетті ұйымдық және экономикалық жағдайлар жасау;
   3. инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру;
   4. мемлекеттік бюджеттен мақсатты қаржыландыру;
   5. бәсекелестікке қабілетті өндірістерді құруға мемлекеттің қатысу;
   6. мемлекеттік тапсырыс бойынша құрылған, инновацияларды өткізудің кепілді нарықтарын қамтамасыз ету;
   7. отандық инновацияларды сыртқы нарықтарға шығару нысандарында жүзеге асырылады.
    
    
    
    
    
   

   3.3 Қазақстандағы шағын және орта инновациялық бизнестің проблемаларын шешудің бір жолы 
   

         Жоғарыда  жазылған Ансоф матрицасына сүйенетін  болсақ Қазақстандағы шағын инновациялық кәсіпкерліктің проблемалары базалық және маркетингтік инновациялық стратегияларды өте ұзақ мерзімде қолдануында болып отыр және олардың келесі  стратегияларға көшуге жоспарламауындағы жай. 

         Дәл осы проблема Қазақстандағы шағын  инновациялық кәсіпкерліктің дамуында үлкен бөгетке айналып отыр. Сондықтан да қалыптасып отырған өзіндік проблемаларды шешуде мемлкет үлкен үлес қосуы керек, яғни шағын инновациялық кәсіпкерліктің дамуын қатал қолға алуы тиіс.

         Жалпы алғанда комитет қарамағына шағын  инновациялық кәсіпкерліктен идеяларды  іріктеуден коммерциялауға дейін көмектесу жатады. (1 схема)  
   

   Идеяларды іріктеу

    
   

     
   

   Концепциядарды  өңдеу

       
   

   Қаржылық  сараптама

    
   

      
   

   Қаржыландыру

    
   

    
   

   Өнімді  өңдеу

    
   

    
   

         

   Коммерциялау

           

         Қазақстандағы шағын және орта бизнесті басқару  мекемесінің қарамағына арнайы мемлекеттік шағын инновациялық кәсіпкерлікке қатысты комитет құру. Бұл комитеттің жұмысның құзырына:

   1. Нормативтік – құқықтық жағдайлар жасау, яғни шағын инновациялық кәсіпкерлікті құруда көптеген бюрократиялық бөгеттерді жою.
   2. Инновациялық нарыққа ену кедергілерін төмендету.
   3. Шағын инновациялық кәсіпкерліктің жаңа және «серпінді» жобаларды қаржыландыру көзімен көмектесу. Өйткені, шағын кәсіпкерлік идеялар генераторы  болып табылады емес пе және де бұл жобалар болашақта қанат жайып үлкен кәсіпкерліктің өніміне айналар.

         Шетелдік  және отандық инвесторлық компаниялар  арасында комитет делдалдық қызмет атқаруға ат салысу. Өйткені, жайқалып өсетін инновация ағашына, инвестициялармен, бұтағын емес тамырларын суару керек, яғни шағын инновациялық кәсіпкерлікке  көп қолдау.

         Қолданыстағы  жүйе бойынша ғылыми жобаны қаржыландыруға тапсырыс алудың өзі ғана кем дегенде 5 баспалдақ – институт басшылығы, ғылыми орталық, ғылым жөніндегі комитет, салалық министрлік, Үкімет арқылы өтеді.

         Қазір артық буындар қысқартылуда. Ғалымдар қаржыландыру үшін тікелей мамандандырылған ғылыми кеңестерге жүгінетін болады.

         Оларға  ғылыми жобаларды іріктеу және гранттар беру туралы шешім қабылдау функциясы бекітіп беріледі.

         Білім және ғылым министрлігі мен Ғылым  комитетінде қаржылық, материалдық және техникалық аспектілерді қамтамасыз етудің әкімшілік функциясы сақталып қалады.

         Сондай-ақ ғылыми қызметті қаржыландырудың базалық, бағдарламалы-мақсаттық және гранттық – үш компоненттен тұратын жаңа жүйесі енгізіледі.

         Ғылыми  мақсаттардағы барлық шығындар мемлекеттік сатып алулар жүйесінен шығарылады. Үкімет ҒЗТКЖ-ды қаржыландыру үшін бизнес-құрылымдарды тарту жөнінде шаралар қарастырып жатыр.

         Көріп отырғандарыңыздай, мемлекет ғылымды дамытуға қажетті барлық шараларды қабылдауда. Бірақ мұның барлығы егер білікті кадрлар болмаса, бекер болар еді.

           Қазақстанда “ Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау” туралы Заң қабылданды. Инновациялық қызметті белсенді етуде технологиялар трансферті мен білімнің кешенді жүйесін құру қажет. Инновациялық -технологиялық дамуды басқарудың тиімді жүйесін қалыптастырған жөн. Бұл үшін салалық министрліктер мен ұлттық компанияларда ғылыми-техникалық бөлімшелер құру, барлық жүзеге асырылып жатқан және жоспарланып отырған жобаларға сараптама жүргізу үшін жауаптыларды тағайындау маңызды. Инновациялық инфрақұрылымдарды белсенді сапқа қою ісін жалғастыру – Алматыда Ақпараттық технологиялар паркі құрылысын аяқтау, өңірлік технологиялар мен индустриялы аймақтар құру маңызды.   
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
   

   ҚОРЫТЫНДЫ 
   

         Қорыта  келгенде бұл рефератта мынадай  мәселелерді қарастырдым.Біріншіден, инновация түрлері және инновациялық қызмет. Екіншіден, Қазақстандағы қазіргі инновациялық дамудың жолдары. Үшіншіден, инновациялық дамудағы мемлекеттің ролы. Қазақстанның алдында экономиканы жеделдете модернизациялау, шикізаттық экономикадан индустриялық экономикаға көшу міндеті тұр.

         Инновация – бұл қашанда сезгілікті тауар  өндірісі өсіміне әкелетін, пайда  мен бәсекеге қабілеттілікті күрт ұлғайтатын идеялар тоғысы мен бизнес, яғни, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінің нәтижесі болып табылатын жаңа технология. Бұл процесс негізгі капиталдың жаңаруын қамтиды.

         Инновациялық  қызмет – жаңаға идеяларды түрлендіруге байланысты қызмет түрі немесе нарыққа енгізілген жетілдірілген өнім; практикалық

             Шыны керек Қазақстан Республикасы бүкіл әлемде «шикізаттық» мемлекет болып танылады. Осы «шикізаттық» мемлекет таңбасын жою үшін ұлттық экономикамызды модернизациялау керек, яғни «Ақылды Экономика» моделіне көшу керек. Ия, мемлекет тарапынан осы өзгерістерге қатысты бірнеше қадамдар жасап келеді, бірақта дұрыс бағытта емес. Инновация нарығында Қазақстаның үлесі өте кішігірім, өйткені оның алғашқы жасаған қадамдарында кездесіп жатқан проблемалары көп. Оған біріншіден, мемлекет тарапынан инновация қызметін қолдауда аз көңіл бөлуі.Екіншіден, өдірістік кәсіпорындарда инновациялық белсенділік дәрежесі төменгі деңгейде.Үшіншіден, шағын инновациялық кәсіпкерліктің Қазақстанда дамымауы.Төртіншіден, инновациялық даму кезеңіндегі адам капиталы.Бесіншіден, даму институттарының бірлеспей жұмыс істеуі.Алтыншыдан, жоғарғы оқу орындарында жас ғалымдарды даярлау проблемалары.

         Шағын инновациялық кәсіпкерліктің елімізде үлкен қарқынмен дамымауы өзінің ішкі себептерімен айқындалады. Мұны анығырақ Ансоф матрицасымен көрсетуге болады. Ансоф матрицасына сүйенетін болсақ Қазақстандағы шағын инновациялық кәсіпкерліктің проблемалары базалық және маркетингтік инновациялық стратегияларды өте ұзақ мерзімде қолдануында болып отыр және олардың келесі  стратегияларға көшуге жоспарламауындағы жай. Дәл осы проблема Қазақстандағы шағын инновациялық кәсіпкерліктің дамуында үлкен бөгетке айналып отыр.  Сондықтан да қалыптасып отырған өзіндік проблемаларды шешуде мемлкет үлкен үлес қосуы керек, яғни шағын инновациялық кәсіпкерліктің дамуын қатал қолға алуы тиіс.

         Жалпы Қазақстан Республикасы бойынша  инновация шараларын қолданатын кәсіпорындар 2007 жылы – 10 591, 2008 жылы – 10 889 кәсіпорын, оның ішінде инновациялық белсенді кәсіпорындардың саны 2007 жылы – 505, 2008 жылы – 526 кәсіпорын. Аймақтар бойынша, инновация шараларын қолданатын кәсіпорындар көп шоғырланған аймағы Алматы қаласы 2007 жылы – 2 611, 2008 жылы - 2451 кәсіпорын, оның ішінде инновациялық белсенді кәсіпорындардың саны 2007 жылы – 164, 2008 жылы – 176 кәсіпорын. Ал бұл көрсеткіштер бойынша ең аз шоғырланған аймақ Қызылорада және Батыс Қазақстан облыстары.

         Бүгінде Қазақстан Республикасы өзінің жаңа даму кезеңінің тұғырында тұр, болашаққа  үлкен мақсат қойылып отыр, ол Жаңа әлемде жаңа Қазақстанды құру, яғни әлемдік көшбасшы мемлекеттер ұстанып келе жатқан экономика моделін құру қажет. Бұған қатысты қадамдар да жасалынып жатыр.  Мысалға, ғаламдық бәсекеге қабілетті 117 мемлекеттер арасында Қазақстан 61 орында, ТМД және Ресей мемлекеттерінің алдында келеміз.

            Инновациялық қызметті тиімді мемлекеттік реттеу үшін бірқатар мәселелерді шешу қажет:

   • мемлекеттің реттеуші рөлі неғұрлым тиімді болатын инновация бағытын анықтау;
   • инновациялық қызметті дамыту үшін индустриалды-құқықтық және экономикалық орта құру;
   • Қазақстанның транзитті экономикасы жағдайында инновациялық қызметті қаржыландыру механизмдерін құру;
   • Аймақтық және салалық деңгейде халықаралық және республикаішілік технология трансфертінің инфрақұрылымының құрылуы;
   • Қазақстанның адекватты жағдайында инновациялық қызметтің ұйымдастырушылық формаларының қалыптасуы;
   • Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеудің жанама әдістерінің қолданылуы.

         . Инновациялық қызметті белсенді етуде технологиялар трансферті мен білімнің кешенді жүйесін құру қажет. Инновациялық -технологиялық дамуды басқарудың тиімді жүйесін қалыптастырған жөн. Бұл үшін салалық министрліктер мен ұлттық компанияларда ғылыми-техникалық бөлімшелер құру, барлық жүзеге асырылып жатқан және жоспарланып отырған жобаларға сараптама жүргізу үшін жауаптыларды тағайындау маңызды. Инновациялық инфрақұрылымдарды белсенді сапқа қою ісін жалғастыру – Алматыда Ақпараттық технологиялар паркі құрылысын аяқтау, өңірлік технологиялар мен индустриялы аймақтар құру маңызды.

         Біз дамыған елдерден озық технологияларды тартып, бірлескен өндірістер құрудамыз, инновациялық жобаларға қолдау көрсетілуде. Бірақ егер біз экономикасы тұрақты дамыған елдер клубына өтеміз десек, бұл жеткіліксіз. Оның сыртында аса озық технологияларын бізге ешкім де әншейін бере салмайды.

         Бүгінде Қазақстанға инновациялық қызметтің “жарылысы” қажет. Бизнес перспективалы жобаларды іздеп, оларды жүзеге асыру үшін бейімделуі және жұмыс істеуі тиіс. Дамыған елдерде шағын бизнес барлық инновациялардың 50 пайызынан астамын және жұмыс орындарының 70 пайызын қамтамасыз етеді.

         Қоғамда мінез-құлықтың инновациялық, креативтік үлгісі үстемдік құруы тиіс. Еліміздің барлық компаниялары, әсіресе инвесторлары заңнамалық деңгейде өз пайдаларының бір бөлігінен инновациялық, ғылыми жаңалықтарға және қызметкерлерді оқытуға қаржы бөліп тұруға міндетті болулары қажет.