Судовая рэформа XVI ст. у Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім

Свідрыгайла і на вялікае княжанне ўзышоў пры пад-трымцы князёў і баяр беларускіх, украінскіх, рускіх зямель Вялікага Княства. Таму няма нічога дзіўнага, што новапа-саджаны "гаспадар" пачаў абапірацца на гэтыя сілы ў кіра-ванні дзяржавай. Пры ім праваслаўная арыстакратыя "рускіх" абласцей княства займае вьппэйшыя пасады, засядае ў "вернай" вялікакняжацкай Радзе (князі Друцкія, Карса-ковічы, Хадкевічы, Палазовічы і інш.). Яны ж прымаюць удзел у вырашэнні самых адказных дзяржаўных пытанняў. 1 гэта нягледзячы на папярэджанні Гарадзельскай пастановы, што розніца ў веравызнаннях вядзе да палітычных супярэч-насцяў. На самой справе не розніца ў веры вяла да супярэч-насцяў у палітыцы. Іх нараджала імкненне да манапольнага валодання вышэйшымі дзяржаўнымі пасадамі, якія давалі толькі аднаму крылу феадальнай знаці Вялікага Ккяства Літоўскага права на ўладу і багацце.

Узрастанне  палітычнай ролі феадалаў праваслаўнага  ве-равызнання, страта каталіцкай арыстакратыяй  неабмежава-най улады прывялі  да змовы апошняй супраць Свідрыгайлы Альгердавіча. У ноч на 1 верасня 1432 г. адбыўся замах на вялікага князя. Змоўшчыкі пасадзілі на віленскі прастол брата Вітаўта, а Свідрыгайла ратаваўся ўцёкамі ў Полацк. Полацк, які ўвесь час знаходзіўся ў гушчы палітычных падзей, становіцца сталіцай Вялікага Княства Рускага.

Такім чынам, Вялікае Княства Літоўскае і Рускае распа-лася на два дзяржаўныя ўтварэнні. Як занатаваў летапісец:

"й Лнтва  же посаднша велнкого князя  Жнгнмонта Кесьту-тевнч на велнкое  княженне на Внлнн ... н прнде  Швнтрнгай-ло на Полотесісь н  на Смоленскь, н князн руськне  н бояре посаднша князя Швнтрнгайла  на велнкое княженне на Рус-кое". Апошняя з названых дзяржаў, якая стварылася і дзейнічала на аснове аўтаноміі Полацкай, Віцебскай, Сма-ленскай зямель у складзе Вялікага Княства Літоўскага існа-вала недзе 4 гады. Намінальна яна загінула ў выніку ваеннага паражэння войскау Свідрыгайлы ў бітве пад Вількамірам летам 1435 г., але факгычна Вялікае Княства Рускае спыніла сваё існаванне ў выніку авантурных, неабачлівых дзеянняў "князя рускага , які не ў моцы быў адолець тонкай дыпла-матыі "вялікага князя на Вільна і Троках", скаардынаванай з польскім каралём. Для таго каб выбіць у Свідрыгайлы апору на праваслаўных феадалаў "рускіх" зямель, 15 ка-стрычніка 1432 г. каралём Полыпчы Уладзіславам-Ягайлам быў выдадзены са згоды Жыгімонта Кейстутавіча прывілей, па якім прадстаўнікі знакамітых радоў беларускага, украін-скага, рускага паходжання праваслаўнага веравызнання ураўноўваліся ў некаторых правах з феадаламі-каталікамі. Праз год і сем месяцаў, 6 мая 1434 г., быў абнародаваны аналагічны прывілей за подпісам аднаго вялікага князя Жыгімонта. Неабходнасць яго выдання тлумачыцца ў прэ-амбуле тым, пгго "гаспадар" жадае "нашыя землі Літоўскія і Рускія прывесці ў парадак і справы іх давесці да найлепшага стану... каб паміж народамі гэтых зямель не было ніякага разладу ці непатрэбнага ўрону... каб яны карысталіся роўнымі міласцямі і тым болып горача і настойліва імкнуліся заўсёды да адзінства душ і дапамагалі захаванню найшчаслі-вейшага стану гэтых зямель". Восем пунктаў, што ішлі ўслед за гэтай прэамбулай, даравалі "рускім" князям і баярам права свабоднага распараджэння спадчыннымі маёнткамі па пры-кладзе "іншых месц хрысціянскіх"; права атрымання ў спад-чыну зямельных уладанняў жонкамі і дзецьмі; вызвалялі княжацкіх і баярскіх падданых ад асобных дзяржаўных падаткаў і павіннасцяў; дазвалялі мець ва ўжытку правас-лаўнай шляхце нараўне з феадаламі-каталікамі гербы і знакі шляхецтва.

Прывілей 1434 г., па якім "руская" знаць дабілася саслоўнай роўнасці з каталіцкай арыстакратыяй, — без-умоўная перамога праваслаўнай знаці ў барацьбе за раўнапраўе. Але гэта была перамога не канчатковая. Адно з галоўных пытанняў — удзел праваслаўных феадалаў у кіраванні дзяржавай — гэтай граматай не вырашалася.

На працягу XV ст. дзяржаўны лад Вялікага Княства  Літоўскага эвалюцыяніраваў ад неабмежаванай  манархіі да манархіі парламенцкага  тыпу, пры якой самаўладства абмяжоўвалася  так званым парламентам, што складаўся з дзвюх палат: Рады і Сойма.

На ўнутраную  палітыку вялікіх князёў літоўскіх  і паноў-радных усё болып уздзейнічала знешнепалітычная сітуацыя. На працягу XVI ст. Вялікае Княства абараняла сваю незалежнасць і багацце ад набегаў крымскіх татар, якіх зведала 45 за першую палову гэтага стагоддзя. Але галоўны вораг беларуска-літоўскага гаспадарства ў гэты час паўстаў на ўсходзе. 3 канца XV ст. Маскоўская дзяржава прыпісвае сабе ролю спадкаемцы Кіева, а пасля жаніцьбы Івана III на дачцэ вгзантыйскага імператара — спадкаемцы Візантыі і галавою ўсіх праваслаўных хрыс-ціян Усходняй Еўропы. Гэта спрычынілася да аб'яўлення ўсходнеславянскіх зямель Вялікага Княства сваёй вотчы-най і адкрытай агрэсіі супраць заходняга суседа.

Першая палова XVI ст. была запоўнена войнамі паміж  Вялікімі Княствамі Маскоўскім і  Літоўскім. Баявыя дзе-янні вяліся ў 1500 - 1503 гг., 1506 - 1508, 1512 - 1522, 1534 — 1537 гг. 3 аднаго і другога боку былі і перамогі і паражэнні. Масква інспірыравала  ўнутраныя канфлікты ў беларуска-літоўскай  дзяржаве. Варта прыгадаць хаця б мяцеж Міхала Глінскага ў 1508 г. Уся захопніцкая палі-тыка Масковіі адбывалася пад ідэалагічным вэлюмам аба-роны праваслаўя. Гэта прымусіла вялікакняжацкі ўрад пайсці на значныя змены ва ўнутранай палітыцы.

3 пачатку  XVI ст. усё выразней праводзіцца  лінія на роўнасць у правах  прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя  Вялі-кага Княства незалежна ад этнічнага паходжання і рэлігійнай прыналежнасці. 3 гэтага часу праваслаўных беларускага, украінскага паходжання можна сустрэць сярод радных зася-дацеляў і кіраўнікоў самага высокага рангу (К.Астрожскі, Р.Хадкевіч). Гарадзельская пастанова ўжо не дзейнічала і, як зжыўшая сябе, была адменена ў 1563 г. 3 гэтага часу пасады дзяржаўнага кіравання маглі займаць прадстаўнікі шляхецкага саслоўя як каталіцкага, так і праваслаўнага веравызнання. Надалей заканадаўчае афармленне роўнасці ў правах усёй шляхты "веры хрысціянскай" знайшло месца ў Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1588 г.

 

У XVI ст. буйныя феадалы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага рознага  этнічнага па-ходжання — беларускага, літоўскага, украінскага, руска-га, розных вер — каталіцкай, праваслаўнай, пратэстанц-кай — уяўлялі сабой адну сацыяльную групу. Яна была аб'яднана агульнасцю палітычных, эканамічных, класа-вых інтарэсаў. Вялікае Княства Літоўскае стала іх суполь-най дзяржавай — Айчынай. Нездарма ў першай палове XVI ст. у найвышэйшым органе ўлады — Гаспадарскай Радзе — не сустракалася груповак, якія 6 утварыліся на аснове этнічных ці рэлігійных адрозненняў.

Такім чынам, пасля першага — ваенна-абарончага — аб'яднання ў XIII —XIV стст. беларускіх і балцкіх зямель у адзіную  дзяржаву і амаль двухсотгадовага  перыяду "прыціркі" этнасаў поліэтнічнага дзяржаўнага ўтварэння ў XVI ст. адбылося другое —дзяржаўна-палітычнае — аб'яднанне грамадства Вялікага Княства. У гэты час на другі план адыходзяць мясцовыя, этнічныя, рэлігійныя інтарэсы, а найперш усведамляецца агульнадзяржаўны ліцвінскі патрыятызм.

Вялікае Княства  Літоўскае, Рускае і Жамойцкае XVI ст. увайшло ў сусветную гісторыю як адна з першых еўрапейскіх дзяржаў, што стварыла ўнікальны ўзор палі-тычнага і грамадскага ладу, прававой дэмакратыі, мірнага суіснавання ды супрацоўніцтва розных народаў і царкоўна-рэлігійных сістэм.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

СУДОВАЯ РЭФОРМА XVI ст. У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ, РУСКІМ І ЖАМОЙЦКІМ

Ужо шаснаццаць год Беларусь ідзе па сваім свободным і незалежным шляху. Шаснацаць год будуецца краіна, а разам з ёй будуюцца і яе прававыя інстытуты. Адным з такіх інстытутау можна ўпэунена называць і судовую сістэму. Але будаваць трэба на нейкім падмурку, прычым падмурку значным і трывалым. І наша краіна такі падмурак бясспрэчна мае. Гэтым падмуркам можна лічыць судвую сістэму Вялікага княства Літоўскага, а свайасаблівым прыкладам будаўніцтва судовай сістымы можна назваць судовую рэформу XVI стагоддзя.

 Даволі  доўгі час у ВКЛ судовую функцыю выконвалі службовыя асобы разам з князем. Разглядаючы перадумовы судовай рэформы, трэба адзначыць, што яе падставы закладаліся значна раней, яшчэ у другой палове XIV ст. Аднак значна хутчэй гэты працэс пайшоў толькі ў XVI ст. Менавіта у XVI ст. настала неабходнасць рэфармавання судовага ладу і судаводства. І такое рэфармаванне пачало праводзіцца.

 Існуе  шэраг разнастайных прычын правядзення  рэформы, аднак можна выдзеліць дзве асноўныя прычыны:

 Па-першае, з другой тэці XVI ст. пачауся актыўны працэс рэфармавання заканадаўства. Дзяржава мела неабходнасць у адзіным кадыфікаваным акце. Акце, які павінен быу стаць асновай уласнага права і заканадаўства ВКЛ. Такім актам стаў Статут 1529 г. І канешне не выпадкова, што прыняцце такога базіснага дакумента, з замацаванымі ў ім прагрэсіунымі нормамі і прынцыпамі закранула і судовую сістэму. Але з прыняццем Статута пачаўся працэс яго ўдасканалення і прывядзення ў адпаведнасць з грамадскім і палітычным становшчам краіны. Гэты працыс працягваўся да 1588 г. і пакінуў нашчадкам яшчэ два статута і адну з самых прагрэсіуных на той час сістэму заканадаўства і канешне ж судовую сістэму.

 Па-другое, вельмі значным штуршком да  рэфармавання судовай сістэмы  стала падпісанне Люблінскай  уніі, а значыць аб’яднанне дзвюх  краін, культур і звычаяў. Але умовы гэтага аб’яднання не задавольвалі шляхту ВКЛ, якая была найбольш уплывовай часткай насельніцтва княства і імкнулася пакінуць такое ж становішча і ў новай дзяржаве. А для гэтага патрэбны былі змены і перебудовы, лібералізацыя і развіццё дзеючага заканадаўства і канешне судовай сістэмы, як адной з яго асноўных частак.

 Менавіты  дзве гэтыя прычыны і абумовілі  неабходнасць правядзення судовай  рэформы і вызначылі яе асноўныя напрамкі і этапы.

 Большасць  навукоўцаў вядзяляюць пяць этапаў  судовай рэформы, падзел на якія абумоўлены прыняццем наступных актаў заканадаўства:

 этап: Статут  ВКЛ 1529 г. асноунымі дасягненнямі  якога можна лічыць рэфармаванне  гроцкіх судоў і ўвядзенне адвакатуры.

 этап: Бельскі  прывілей 1564 г., які прадугледжваў  утварэнне земскіх павятовых  шляхецкіх судоў і абвясціў  адзіную падсуднасць шляхты гэтым судам.

 этап: Статут  ВКЛ 1566 г. рэгламентаваў дзейнасць  і парадак фарміравання земскіх павятовых судоў, абвясціў утварэнне возных. Быў уведзены шэраг працэсуальных норм и тэорыя ацэнкі доказаў, заснаваная на навуковай логіцы

 этап: Закон  “Аб утварэнні Галоўнага Суда (Трыбунала)” 1581 г.

 Кожны  з гэтых этапаў мае свае асаблівасці і заслугоўвае больш дасканалага разгляду.

 Так дзейнасць  гроцкіх судоў удакладнялася  на працягу XV – XVI стст., на што  асабліва паўплывалі цэнтралізацыйныя  падзеі ў дзяржаве. Прынятыя ў  працэссе рэформы заканадаўчыя  акты ужо больш дакладна рэгламентавалі  дзейнасць гроцкіх судоў. Перш  за ўсё дастаткова дэталёва акрэслівалася іх падсуднасць. Гроцкім судам пачалі прыпісваць і шэраг натарыяльных функцый. Менавіта акты, пынятыя ў часы рэформы надзялілі гроцкія суды функцыяй выканання рашэнняў і прыгавораў іншых судоў. Такім чынам адносна гроцкіх судоў рэфармаванне мела шэраг наступных вынікаў: вызначаецца тэндэнцыя ператварэння гроцкага суда з адміністрацыйнай установы ў судвую, шэраг спраў разглядаўся з уделам грамадскасці, павялічваецца прафесіяналізм суда шляхам увядзення суддзі і пісара.

 Не менш  цікавым з’яўляецца пытанне аб  дзейнасці адвакатуры і яе  ўвядзенні ў судовых установах ВКЛ. Статуты адлюстроўвалі паслядоўнае развіццё палажэнняў і норм права адносна адвакатуры і яе спецыфікі. Пасля выдання Статут 1529 г. узнікае мноства пытанняў адносна тлумачэння закона аб падсуднасці спраў, іскавай даўнасці і інш. Менавіта гэтыя пытанні разам з клопатамі аб абароне абвінавачанага паўставалі перад тагачаснымі адвакатамі. Нягледзячы на пэўныя недахопы (павышэнне платы за паслугі, часам невысокі адукацыйны ўзровень і нізкія маральныя якасці адвакатаў), інстытут адвакатуры сведчыў аб самых прагрэсіўных тэндэнцыях у судаводстве – развіццё прынцыпу спаборнасці судовага працэсу, вядзенне працэсу на зразумелай большасці насельніцтва беларускай мове, наданні ўсё большай увагі абароне правоў і законных інтарэсаў прыватнай асобы і г.д., як вынік – павышэнне правасвядомасці і прававой культуры грамадства.

 Самай  важнай падзеяй судовай рэформы,  яе пікам стала ўтварэнне земскіх судоў. У 1564 г. на Бельскім сойме ўсе ваяводы, старасты і іншыя земскія ўраднікі адмовіліся ад сваіх выключных судовых правоў і даходаў. Такім чынам, у дзяржаве былі створаны рэальныя перадумовы для новай арганізацыі суда, з’явіліся магчымасці пакласці ў аснову яго дзейнасці больш прагрэсіўныя прынцыпы. Склад і кампетэнцыя земскіх судоў змяняліся на працягу стагоддзяў. Тым не менш з цягам часу земскі суд пачынае выконваць сваю самую значную функцыю – нагляд за законнасцю функцыяніравання гроцкага суда. Да кампетэнцыі суда адносіліся галоўным чынам справы шляхты, якія падзяляліся на дзве катыгорыі: адны толькі запісваліся ў судовыя кнігі, другія патрабавалі разгляду справы па сутнасці. Справы маглі быць як грамадзянскага, так і крымінальнага характару. Такім чынам, заснаванне ў ВКЛ земскіх судоў стала значным дасягненнем судовай рэформы. З’явіліся аддзеленыя ад выканаўчай улады суды і прафесійныя суддзі. Фарміраване і функцыяніраванне судовай улады пачало грунтавацца на прынцыпах законнасці, выбарнасці і калегіяльнасці.

 Увядзенне  падкаморскіх судоў было звязана  з зямельнай рэформай і атрыманнем  шляхтай права прыватнай уласнасці  на зямлю. Падкаморскі суд стаў  другім судом, які быў аддзелены ад органаў дзяржаўнага кіравання. Падкаморый вырашаў справу асабіста. Вельмі рэдка для разгляду асабліва складаных спраў у судзе прысутнічалі камісары. Памочнікам падкаморніка ў вымярэні і ўсталяванні межземлеўладанняў служыў каморнік. Кампетэнцыя падкаморскага суда была даволі шырокай, аднак галоўныя справы датычыліся памераў зямельных надзелаў і іх межам. Можна адзначыць, што пдкаморскія суды абаранялі ўжо не столькі дзяржаўныя інтарэсы, а галоўным чынам законныя правы і інтарэсы прыватных асоб. Наяўнасць гэтай тэндэнцыі ў функцыяніраванні судовай сістэмы стала важнай прагрэсіўнай з’явай.

 У сувязі  з судовай рэформай не толькі  канчаткова заканадаўча быў аформлены  інстытут возных, але і значэнне  яго пастаянна павялічвалася.  Возныя, у асноўны абавязак якіх  уваходзіла расследванне цжкіх  злачынстваў, прыйшлі на змену  старажытных віжаў. Як правіла,  прызначаўся возны ваяводам па  прадстаўленні земскага суда  і павятовай шляхты. Возныя былі  і судовымі выканаўцамі. Яны  спаганялі крымінальныя штрафы, забіралі ці вярталі маёмасць, дамагаліся кампенсацыі шкоды, уводзілі ў валоданне зямлёй і маёнткамі новых гаспадароў і інш. У абавязкі вознага таксама ўваходзіла ўручэнне судовых паветак усім удзельнікам працэсу. Нягледзячы не тое, што большасць злачынстваў у феадальны перыяд былі справамі прыватнага абвінавачвання, узнікненне і развіцё інстытута возных сведчыла аб прагрэсіўных тэндэнцыях у працэсуальных адносінах і з’яўлялася адным з фактараў, якія садзейнічалі замацаванню законнасці і правасвядомасці грамадства.