Па вялiкай Айчыннай вайне савецкага народа ( ў кантэксце другой сусветнай вайны)

    У лютым 1942 года прыступіла да партызанскіх дзеянняў патрыятычная група з пяці чалавек, кіраваная А. В. Шульгіным і Д. Ф. Вайстровым. У іх групу ўваходзілі акружэнцы лейтэнант Пётр Андрэевіч Ярыгін, Васіль Якаўлевіч Протчыў і механік-кіроўца танка Аляксандр Сцяпанавіч Якаўлеў.

    Аляксандр Васільевіч Шульгін напярэдадні вайны працаваў дырэктарам шклозавода імя             Ф. Э. Дзяржынскага ў Барысаве. Вымушаны пакінуць акупаваны фашыстамі горад, ён пражываў у вёсцы Асташкавічы Дубровенскага раёна, дзе адразу ж павёў сярод мясцовых жыхароў нелягальную працу. Да сакавіка 1942 года ў горацкія лясы сышлі створаныя А. В. Шульгіным тры ўзброеныя групы падпольшчыкаў. З апошняй накіраваўся і ён сам.

    Дзмітрый Фёдаравіч Вайстроў нарадзіўся ў вёсцы Добрая Горацкага раёна. Напярэдадні вайны працаваў загадчыкам партыйнага кабінета Клiчаўcкага РК КП(б)Б. З Клічава прыйшоў у родны Горацкі раён. Пачаў пошук верных людзей для сумеснай барацьбы з акупантамі. Сустрэўся з         А. В. Шульгіным. Дамовіліся аб сумесных дзеяннях.

    Партызанская  група Шульгіна-Вайстрова абсталявалася  ў рэкацкiм лесе. Адразу ж прыступіла да баявых дзеянняў, усталяванні сувязяў з мясцовымі жыхарамі Добрай, Рэкаткi, Машкова і іншых вёсак раёна. Аб з'яўленні партызан даведаліся ў многіх вёсках і ў Горках.

9

  У вясну 1942 года пачаўся масавы выхад у лес горацкіх падпольшчыкаў. З груп горацкіх падпольшчыкаў, якія выйшлі ў лес, у маi-чэрвені 1942 года быў створаны партызанскі атрад, камандзірам якога стаў Андрэй Іванавіч Трэмба, камісарам - Павел Нікiфаравіч Савінаў. Неўзабаве А. І. Трэмба з невялікай групай партызан сышоў за лінію фронту. У чэрвені 1942 года пакінутыя партызаны сустрэліся з групай партызан Шульгіна-Вайстрова, вырашылі аб'яднацца ў адзін атрад. Камандзірам атрада прызналі А. В. Шульгіна, камісарам - П. Н. Савінава.

    Партызанамі  атрада сталі горацкія падпольшчыкі  Пётр Хрысанавiч Кажура і яго дачка Вольга, Сяргей Іванавіч Вараб'ёў, Міхаіл Якаўлевіч Шыпiлiн, да іх далучыўся Сяргей Панцеляймонавіч Сарокін, з вёскі Тушкава, які працаваў да вайны брыгадзірам у калгасе. Некалькі раней у атрад прыйшлі падпольшчыкі з вёскі Губіна Яфрэм Церахаў, Генадзь Грачоў, Мікалай Калачоў, Міхаіл Сапетаў, Васіль Сапетаў, Іван Логінаў і Пётр Нябесны.

    29 чэрвеня 1942 года ў баі каля вёскі Сахараўка А. В. Шульгін быў паранены. Камандзірам атрада стаў Д. Ф. Вайстроў. Пасля выздараўлення А. В. Шульгін вярнуўся ў строй. Быў камісарам аднаго з атрадаў створанай брыгады «Зорка». А калі быў створаны горацкі падпольны райкам партыі, А. В. Шульгін стаў членам райкама. Пасля вайны Аляксандр Васільевіч працаваў у Савеце Міністраў БССР па арганізацыі лёгкай прамысловасці, дырэктарам шклозаводаў "Нёман" імя Дзяржынскага. Памёр 3 ліпеня 1980 года.

    У чэрвені  і ліпені горацкі партызанскі атрад значна папоўніўся. У атрад прыйшла кіраўнік падпольнай групы вёскі Добрая Дар'я Фёдараўна Вайстрова. З ёй прыйшлі настаўнік Іван Міронавіч Астапенка і Павел Іосіфавіч Цішкоў, які працаваў да вайны сакратаром Асвейскага райкама партыі. У атрад прыбылi акружэнцы - Данііл Іванавіч Тамашэўскі, Міхаіл Ігнацьевіч Іўлеў і жыхар Горак настаўнік Міхаіл Яфімавіч Чарняк. Аляксей Фролавіч Палікарпаў прывёў у атрад групу ваеннаслужачых, якія хаваліся ў вёсках раёна - Міхаіл Мікалаевіч Маракоў, Міхась Нікіціч Ліпін, Мікалай Іванавіч Жукаў, Агасi Карапетавiч Грыгар'ян, Іван Сцяпанавіч Бабаеў і Барыс Паўлавіч Чэрнікаў - настаўнік, які далучыўся ў Сенькаўскiм лесе да групы Палiкарпава. З Чапялiнкi прыйшлі ў атрад Ягор Рыгоравіч Ленчыкаў, Іван Іванавіч Лагiмахаў, Сцяпан і Мікалай Аляксеевічы Максімавы, Сцяпан Матвеевіч Бычкоў, Анатоль Фёдаравіч Бычкоў, Анастасія Рыгораўна і Фёдар Рыгоравіч Ленчыкавы, Таццяна Аляксееўна Бондарцэва, Фёдар Фёдаравіч Калотвiн, Сяргей Рыгоравіч Краснапiўцаў, Яўгенія Іванаўна Сарокіна. З Ходараўкi прыйшла Надзея Сямёнаўна Сойкiна. Ішлі ў атрад з Гулiдаўкi, Аўсянкі і іншых вёсак.

    Да пачатку жніўня 1942 года горацкі атрад колькасна вырас. 8 жніўня 1942 года на агульным сходзе партызан атрад быў ператвораны ў брыгаду. Назвалі яе «Зорка». Камандзірам брыгады абралі кадравага камандзіра Чырвонай Арміі капітана Міхаіла Ігнатавіча Іўлева, камісарам - Паўла Нікiфаравіча Савінава, начальнікам штаба брыгады - Данііла Іванавіча Тамашэўскага. Прыкладна адзін месяц, у верасні-кастрычніку 1942 года, часова выконваў абавязкі камандзіра брыгады Дзмітрый Фёдаравіч Вайстроў.

    Брыгада «Зорка» дзейнічала ў Горацкім, Дрыбінскім, Шклоўскім раёнах Магілёўскай вобласці, Аршанскім, Дубровенскім - Віцебскай вобласці. На жнівень 1942 года ў брыгадзе было 370 партызан.

    Партызаны брыгады «Зорка» вялі актыўную барацьбу з акупантамі. Яны разграмілі так званую земскую гаспадарку ў былым вучгасе акадэміі ў Іванава. Захапілі шмат прадуктаў харчавання і жывёлы. Здзейснілі напад на Чапялiнскi торфазавод і вызвалілі ваеннапалонных, якія там працавалі. Усе вызваленыя ўліліся ў партызанскі атрад. Разграмілі Горацкую валасную  ўправу і нямецкі гарнізон, які там знаходзіўся.

    У канцы верасні 1942 года М. І. Іўлеў з асноўнай часткай брыгады сышоў за лінію фронту. Выконваць абавязкі камандзіра брыгады «Зорка» стаў Д. Ф. Вайстроў.

    У кастрычніку 1942 года немцы пачалі блакаду партызан у Машкоўскiм і Рэкацскiм лясах. Ва ўмовах распачатай карнай экспедыцыі рашэннем камандавання брыгада «Зорка» была разасяроджана на дробныя групы і атрад. Брыгада як такая перастала існаваць. Дзейнічалі самастойныя асобныя групы і згаданы атрад, не перарываючы сувязь паміж сабой. Да красавіка 1943 года гэтым атрадам камандаваў Д. Ф. Вайстроў.

    У перыяд  блакады ў Рэкацскiм лесе з'явіўся Н. І. Кітаеў з групай 15 партызан. Потым гэтая група перабазавалася ў Чапялiнскi лес. З красавіка 1943 года асобным атрадам замест Вайстрова стаў камандаваць  Н. І. Кітаеў.

    У Чапялiнскiм лесе зімой 1942-1943 гг. базiравалася некалькі партызанскіх груп. Вясной 1943 года частка іх улілася ў атрад Кітаева. У красавіку 1943 года атрад перабазіраваўся ў Чавускі раён,

10

дзе ў пачатку чэрвеня 1943 года ўвайшоў 4-м батальёнам у склад партызанскага палка «Трынаццаць». Камандзірам батальёна быў Н. І. Кітаеў, начальнікам штаба П. М. Савінаў, камісарам - П. С. Равякоў.

    У чэрвені 1942 года ў тыле па рашэнні ЦК КП(б)Б з слухачоў Асаблівага беларускага збору сфарміраваны атрад «Перамога». У складзе 43 партызан у канцы ліпеня 1942 года прыбыў у Горацкі раён. З гэтым атрадам прыбыў упаўнаважаны ЦК ЛКСМБ па Горацкай раёне Сцяпан Яфімавіч Янчанка. Пазней ён быў сакратаром Горацкага падпольнага райкама камсамола. Пасля вайны стаў прафесарам Белдзяржуніверсітэта.

    Атрад «Перамога» быў добра ўзброены, меў рацыю. Рабіў дыверсіі на чыгунцы Орша-Горкі (Пагодзіна). У восень 1942 года атрад перабазіраваўся ў Прапойскi (Слаўгарадскі) раён, а потым дзейнічаў у Краснапольскім і Чэрыкаўскім раёнах у складзе групы атрадаў М. Н. Іванова. У маi 1943 года атрад ператвораны ў 47-ю брыгаду «Перамога». 1 кастрычніка 1943 года брыгада злучылася з часткамі Чырвонай Арміі.

    У перыяд дзеяння атрада «Перамога» на тэрыторыі Горацкага раёна ім камандаваў Міхаіл Цітавіч Перапечкiн, камісарам атрада быў Вячаслаў Канстанцінавіч Арлоўскі.

    У жніўні-верасні 1942 года атрад «Перамога» падарваў 6 чыгуначных эшалонаў, знішчыць 5 варожых аўтамашын, спаліў лесапільны завод. У 1943 годзе, брыгада «Перамога» колькасна вырасла (на дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічвала 554 партызана), наносіла адчувальныя ўдары па акупантам.

    Атрад Н. І. Кітаева з партызан былой брыгады «Зорка» якi ў чэрвені 1943 года ўвайшоў у склад партызанскага палка «Трынаццаць» i стаў 4-м батальёнам палка ў жніўні 1943 года пад камандаваннем Мікалая Іванавіча Кітаева быў выведзены са складу палка «Трынаццаць» і разгорнуты ў 17-ю брыгаду. Камісар - Пётр Селiвестравiч Равякоў, начальнік штаба Барыс Аляксеевіч Сяргееў. У брыгадзе было больш за 400 партызан, у ліку якіх шмат з Горацкага раёна. Брыгада дзейнічала ў Горацкім, Дрыбінскім, Чавускім, Быхаўскім і Прапойскiм (Слаўгарадскім) раёнах. 1 і 2 снежня 1943 года два атрады брыгады злучыліся з часцямі Чырвонай Арміі. Адзін атрад заставаўся. Ён вёў цяжкія баі з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў Быхаўскім раёне. Адбіў шэраг нападаў праціўніка. Калі скончыліся боепрыпасы, партызаны атрада выходзілі з акружэння невялікімі групамі. У Горацкі раён выйшла некалькі такіх груп у складзе якіх былі горацкія партызаны. З гэтых груп арганізаваўся атрад 35 "а". У лютым 1944 года ён перайменаваны ў 115-й горацкі, а з чэрвеня 1944 года атрад стаў называцца 115-й Горацкай партызанскай брыгадай. У брыгадзе было чатыры роты. Камандаваў брыгадай Ягор Рыгоравіч Ленчыкаў. Камісары ​​брыгады - Іван Іванавіч Лагiмахаў, з мая па чэрвень 1944 года Палікарпаў Аляксей Фролавіч.

    115-й горацкі атрад (брыгада) дзейнічаў у Горацкім, Шклоўскім, Дрыбінскім раёнах Магілёўскай вобласці, Дубровенскім і Аршанскім - Віцебскай вобласці. Асноўныя баявыя дзеянні партызаны атрада (брыгады) накіроўвалі на абарону раёна. Пад аховай партызан было больш за 3,5 тысячы мірных жыхароў. Наносілі ўдары па праціўніку на участках чыгункі Орша-Пагодзіна, Орша-Шклоў, Магілёў-Крычаў. У маi 1944 года разам з 112-м горацкім атрадам вялі абарончыя баі, прарвалі блакаду і выйшлі з акружэння.

    У маi 1944 года з 115-й Горацкай брыгады вылучыўся атрад, які стаў дзейнічаць самастойна. Стаў называцца 112-м асобным партызанскім атрадам. Гэты атрад, які вылучыўся з 115-й Горацкай брыгады, быў створаны яшчэ ў верасні 1943 года ў Горацкім раёне з разрозненых груп 17-й партызанскай брыгады. Да мая 1944 года ён уваходзіў 2-м атрадам у 115-ю Горацкую брыгаду. Атрад дзейнічаў у Горацкім, Шклоўскім раёнах Магілёўскай вобласцi і Дубровенскім, Аршанскім раёнах - Віцебскай абласцi.

    Злучыўся з часткамі Чырвонай Арміі 26 чэрвеня 1944 года. На дзень злучэння ў атрадзе мелася 681 партызан. Камандзір атрада Васіль Данілавіч Шароў, камісары: Уладзімір Захаравіч Бурлаев, з студзеня 1944 Пётр Селивестрович Равякоў. Начальнікам штаба атрада быў Сяргей Цітавіч Кучма.

    Партызаны 112-га горацкага асобнага атрада зрывалі варожыя перавозкі на шашы Орша-Дуброўна, Орша-Горкі, Орша-Магілёў, на чыгуначным участку Орша-Пагодзіна, падрывалі нямецкія склады з боепрыпасамі, грамілі варожыя гарнізоны. 22 мая 1944 года атрад удзельнічаў у прарыве блакады ў Горацкім раёне.

    Такім чынам, на тэрыторыі Горацкага раёна ў гады акупацыі яго нямецка-фашысцкімі захопнікамі - 1941 - 1944 гг. дзейнічалі: партызанскі атрад І. Ф. Бяляева, брыгада "Звязда", 47-я брыгада "Перамога", 2-й і 3-й асобныя атрады, 35-я брыгада, 17-я брыгада, 115-я Горацкая брыгада, 112 -й асобны горацкі атрад.

11

НАШЫ ЗЕМЛЯКІ - слаўныя абаронцы Радзімы

    Дастойны ўклад у абарону нашай Радзімы ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, разгрому гітлераўскай арміі і вызваленне ад акупантаў ўнеслі нашы землякі - выхадцы і жыхары Горак і раёна.

    Аб нападзе фашысцкай Германіі на Савецкі Саюз у Горках даведаліся ўдзень 22 чэрвеня 1941. У Горацкім райкаме партыі сабраліся кіруючыя работнікі горада, раёна, інстытута. Былі намечаны канкрэтныя мерапрыемствы па арганізацыі работы прадпрыемстваў, устаноў, калгасаў у адпаведнасці з сітуацыяй, па мабілізацыі ў адпаведнасці з Заявай Савецкага ўрада і Указа Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб вераломным нападзе фашысцкіх войскаў на нашу краіну. У тры гадзіны дня на плошчы супраць клуба інстытута (ён тады размяшчаўся насупраць парку, у пачатку вуліцы Ціміразева) быў праведзены мітынг. Выступоўцы на мітынгу асудзілі вераломныя дзеянні агрэсара і заявілі пра сваю гатоўнасць уступіць на абарону Айчыны. Многія ўдзельнікі мітынгу адразу ж накіраваліся ў ваенкамат і прасілі неадкладна накіраваць іх на фронт.

    У адміністрацыйным  будынку горацкага землеўпарадкавальнага тэхнікума, які знаходзіўся на тым месцы, дзе пасля вайны узведзены мемарыяльны комплекс у памяць загінулых на вайне навуковым работнікам, студэнтам, рабочым і служачым акадэміі, быў разгорнуты мабілізацыйны пункт. Адсюль сыходзілі на вайну.

    У першыя дні вайны пайшлі ў дзеючую армію шматлікія працаўнікі горацкіх устаноў і прадпрыемстваў, жыхары вёсак, выкладчыкі і студэнты Беларускага сельгасiнстэтута (акадэміі). Штодня, з першага дня вайны і да 12 ліпеня, да ўступлення немцамi ў Горкі, сыходзілі на абарону Радзімы савецкія патрыёты. У ліку першых пайшоў на вайну загадчык кафедры вышэйшай матэматыкі дацэнт М. К. Бязверхi. Разам з ім сышлі дацэнты Д. А. Куляшоў, А. Д. Казлiхiн,                   І. Н. Лаўрык, А. І. Новік, А. Г. Рыжанкоў, Б. І. Якаўлеў, выкладчыкі А. Д. Каржанеўскі, П. С. Ядрэўскi і інш.

    На другі дзень вайны адправіліся на фронт 27 студэнтак, якія скончылі пры інстытуце школу медыцынскіх сясцёр: выдатніца вучобы, імянная стыпендыятка Лідзія Зуева, яе сяброўкі, студэнткі інжынерна-землеўпарадкавальнага факультэта Яўгена Егунова, Юлія Коўтун, Вера Юркова, студэнткі іншых факультэтаў Ганна Балакірава, Еўдакія Бярозкіна, Наталля Бондарава, Паліна Буранкова, Еўдакія Васільева, Гальда Гульбис, Надзея Дамброўская, Кацярына Iнтарынава, Ганна Канавалава, Ганна Крайнова, Наталля Лазарэнкава, Марыя Ласкала, Марыя Лядова, Яўгена Новікава, Вольга Рубіна, Ганна Савянкова, Ніна Сядова, Ніна Серабракова, Ганна Смірнова , Паліна Салдаценкава, Юлія Фiлiцiна, Наталля Фінагенава, Валянціна Шэндрынава. Усю вайну яны прабылі медыцынскімі сёстрамі ў шпіталях, палках і ротах, ратуючы жыццё параненым воінам.

   На горацкай зямлі нарадзіліся і выраслі выдатныя ваенныя камандзіры, сярод іх генерал-палкоўнік Фёдар Iсiдаравiч Кузняцоў, генерал-палкоўнік авіяцыі Герой Савецкага Саюза Рыгор Устанавiч Дольнік, генерал-лейтэнант авіяцыі Нікіфар Эмануілавіч Глушанкоў, генерал-маёр авіяцыі Мікалай Міхайлавіч Кiдалiнскi і двойчы Герой Савецкага Саюза Маршал Савецкага Саюза Іван Ігнатавіч Якубоўскі.

    І. І. Якубоўскі нарадзіўся 7 студзеня 1912 года  ў вёсцы Зайцава. Вучыўся ў горацкай школе № 1, працаваў на будаўніцтве ў Горках. Вучоба ў Аршанскім педтэхнікуме, у Аб'яднанай беларускай вайсковай школе імя ЦВК БССР, на курсах удасканалення камсастава бранятанкавых войскаў. Пасля вайны скончыў Ваенную акадэмію Генштаба. У Чырвонай Арміі з 1932 года. Прайшоў шлях ад камандзіра ўзвода да першага намесніка Міністра абароны СССР. Удзельнік вызвалення Заходняй Беларусі ў 1939 годзе, савецка-фінляндскай вайны 1939-40 гг. У Айчыннай вайне 1941 - 1945 гг. з першага да апошняга дня. Камандаваў танкавым батальёнам, палком, брыгадай, быў намеснікам камандзіра гвардзейскага танкавага корпуса. Вызначыўся ў баях пры фарсіраванні Дняпра, Віслы, вызваленні Кіева, на Сандамірскiм плацдарме. Памёр 30 лістапада 1976 года. У яго гонар названа цэнтральная вуліца і плошча ў горадзе Горкі.