Па вялiкай Айчыннай вайне савецкага народа ( ў кантэксце другой сусветнай вайны)

   Акупанты пасадзілі ў воласцях бургамістраў, стварылі паліцэйскі гарнізон у Горках і паліцэйскія ўчасткі ў воласцях і пачалі ўводзіць «новы парадак». Жорсткімі расправамі над насельніцтвам акупанты імкнуліся запалохаць людзей, зламаць іх волю да барацьбы і веру ў перамогу. Але людзі не скарыліся ворагу, усталі на барацьбу з захопнікамі. У першыя дні з'яўлення немцаў у Горках маладыя патрыёты Файкiн, Леўшуноў і Салодкі падпалілі харчовыя склады. Акупанты жорстка расправіліся з імі. Яны кінулі  Салодкага жывым у агонь, а Файкiна і Леўшунова расстралялі. Але пажары працягваліся. Згарэў хлебазавод. Гарэлі бальніца, крамы і грамадскія будынкі - патрыёты дзейнічалі.                                                                                                                                                                                 

    Мясцовыя жыхары, воіны Чырвонай Арміі, якія трапілі ў акружэнне, аб'ядноўваліся для барацьбы з акупантамі. Узніклі патрыятычныя падпольныя групы. Вырасла сетка патрыятычнага падполля ў Горацкім раёне. Зарадзіўшыся зімой 1941/42 г., да мая падпольныя групы дзейнічалі на многіх прадпрыемствах і ва ўстановах Горак, у шэрагу іншых населеных пунктаў. Савецкія патрыёты здолелі ўкараніцца ў горацкі магістрат, мясцовую камендатуру, паліцэйскую школу, салдацкае казіно. Яны вялі масава-палітычную і арганізатарскую работу сярод працоўных цаглянага, дрэваапрацоўчага, масларобнага і льнянога заводаў, на электрастанцыі, у гарадской кузні і МТС, а таксама сярод жыхароў Губіна, Аўсянкі, Альхоўкі, Паленкi, Чапялiнкi і іншых вёсак . Актыўную барацьбу з акупантамі вялі падпольшчыкі сельскіх населеных месцаў раёна. Падпольныя групы дзейнічалі ў вёсках Добрая, Рэкатка, Аўсянка, Паленка, Альхоўка, Тудараўка. Вялі барацьбу з акупантамі жыхары іншых вёсак.

    Сярод вялікага масіва лесу месціцца вёска Рэкатка. Да вайны ў ёй было каля 70 двароў. У ліпені 1941 года вайна дайшла і да Рэкаткi. У рэкацкiм лесе апынуліся акружэнцы. Жыхарка вёскі на ўскрайку лесу сустрэла дваіх з іх. Адзін назваў сябе маёрам Князевым, а другі проста Леанідам. Ад іх яна атрымала заданне выведваць і даваць звесткі аб усіх падзеях, якія адбываюцца ў Рэкатке і

6

Горках. З акружэнцамi мелі кантакт Яўген Дзмітрыеў і Васіль Старавойтаў. Жыхары Рэкаткi дапамагалі акружэнцам чым маглі - давалі хлеб, малако, адзенне. Акружэнцы заклікалі жыхароў вёскі да барацьбы з фашыстамі. 

    У лiстападзе  акружэнцы сышлі з рэкацкага лесу. У Рэкатке ўтварылася і стала дзейнічаць падпольная група. Кіраваў групай Яўген Дзмітрыеў, які скончыў перад вайной 9-ы клас Горацкай сярэдняй школы. Рэкацкiя падпольшчыкі ўсталявалі сувязь з падпольшчыкамі Горак.  

   Актыўны ўдзел у стварэнні падпольнай арганізацыі ў Горках прымалі Павел Іванавіч Яцун, Сяргей Іванавіч Вараб'ёў, Павел Нікiфаравіч Савінаў, Аляксандр Пракопавіч Кузняцоў, Пётр Хрысанавiч Кажура, Васіль Максімавіч Філіпеня, Нiкiфар Васільевіч Аляхновіч. Яўген Дзмітрыеў і Мікалай Ануфрыеў некалькі разоў прыходзілі ў Горкі да П. І. Яцуна. Атрымлівалi ад яго ўказанні. Вольга Сафронава прыносіла з Горак гранаты, выбухоўкi, бікфордаў шнур. У доме Веры Шчырбатавай яна і іншыя падпольшчыкі пісалі ад рукі ўлёткі, а потым распаўсюджвалі іх.

   На адной з сустрэч В. М. Філіпеня пазнаёміў падпольшчыкаў з Леанідам Дзмітрыевічам Нярушкiным, які да вайны працаваў дырэктарам Чэрнеўскай МТС, і супрацоўнікам сельгасiнспекцii Н. В. Аляхновіч. Дамовіліся, што Нярушкiн будзе падбіраць людзей для барацьбы з акупантамі ў Дрыбіне, а ў Горках разгорнуць працу Філіпеня і Аляхновіч.

   17 сьнежня 1941 года ў доме А. П. Кузняцова сустрэліся С. І. Вараб'ёў, П. X. Кажура, П. М. Савінаў,       П. І. Яцун. Вырашылі стварыць падпольныя групы ў горадзе, на ільнозаводзе, на цагляным заводзе і ў Горацкай МТС. І такія групы былі створаны.

   Гарадскую падпольную групу ўзначаліў П. X. Кажура. У склад групы ўвайшлі А. С. Магазiншчыкаў, А. Я. Шiпiлiн, П. І. Яцун і Вольга Кажура.

   Падпольнай групай на ільнозаводзе кіраваў П. М. Савінаў. У гэтай групе дзейнічалі М. К. Дурняў, Н. І. Звон, А. П. Кузняцоў.

   Студэнт інстытута  А. І. Трэмба ўзначаліў падпольную, групу на цагляным заводзе. У гэтай групе былі Іван Сямёнавіч Марчанка, Васіль Міронавіч Махлай, Іван Васільевіч Махлай, Кузьма Васільевіч Махлай.

   У Горацкай МТС падпольную групу арганізаваў С. І. Вараб'ёў. У склад групы ўвайшлі                        В. І. Вараб'ёва, Е. І. Вараб'ёва, С. І. Дзенісенка, С. П. Сарокін, П. А. Фiлiанаў, В. М. Філіпеня.

   Для ўзгаднення дзеянняў падпольных груп і арганізацыі падпольнай работы ў горадзе і раёне падпольшчыкі вырашылі стварыць падпольны цэнтр. У склад яго ўвайшлі С. І. Вараб'ёў,                   П. М. Савінаў, П. І. Яцун, П. X. Кажура, А. П. Кузняцоў.

   Другая нарада  адбылася на кватэры П. Н. Савінава. На ім падпольшчыкі прынялі рашэнне пачаць збор зброі і прыступіць да дыверсіяў. У склад падпольнага цэнтра дадаткова быў уведзены            А. І. Трэмба.

   У студзені 1942 года падпольшчыкі правялі першую дыверсію - замарозілі бульбу на чыгуначнай станцый, прызначаную для адпраўкі. За ёй рушылі ўслед іншыя дыверсіі.

   Падпольшчыкі вывелі з ладу тэлефонную сувязь і электрасетку, спалілі нямецкае казіно, ўзарвалі паравыя катлы электрастанцыі. На цагляным заводзе ў сакавіку 1942 года вывелі з ладу ўсё абсталяванне, на ільнозаводзе спалілі 800 тон льнотрасты. Падпольшчыкі пісалі і распаўсюджвалі ўлёткі, падымалі людзей на барацьбу з акупантамі. А якія пракраліся ў магістрат, даставалі бланкі нямецкіх дакументаў, даведваліся аб намерах акупантаў па барацьбе з народнымi мсціўцамi і савецкімі патрыётамі.

   Па даносах здраднікаў немцы сталі арыштоўваць падпольшчыкаў і проста жыхароў вёскі Рэкатка. Вясной 1942 года горацкім падпольшчыкам стала вядома, што гестапа узмоцнена шукае іх і рыхтуе расправу. На пасяджэнні падпольнага цэнтра 10 мая 1942 года было прынята рашэнне аб выхадзе ў лес. Група Савінава і Трэмбы выйшла ў лес у сярэдзіне мая. Група Вараб'ёва і Кажуры выйшла ў першых чыслах чэрвеня. Сышлі ў лес і вайсковыя разведчыкі. Тыя падпольшчыкi, што засталіся ў горадзе, працягвалі барацьбу з акупантамі. Кіравалі імі П. І. Яцун і А. П. Кузняцоў. У ліпені 1942 года горацкай падпольнай арганізацыі, якая патрапіла ў поле зроку тайнай палявой паліцыі - ГФП-723, быў нанесены цяжкі ўдар. У Горках і раёне гітлераўцы арыштавалі 75 чалавек. Расправа над падпольшчыкамі працягвалася каля месяца. 11 ліпеня расстралялі члена падпольнага цэнтра Аляксандра Пракопавіча Кузняцова. 12 ліпеня карнікі павесілі кіраўніка падпольнага цэнтра Паўла Іванавіча Яцуна, падпольшчыкаў Івана Сямёнавіча Марчанка, Васіля Міронавіча Махлаева, Самуіла Іосіфавіча Дзенісенка, Аляксея Сцяпанавіча Магазiншчыкава.

   Пасля масавага пакарання падпольшчыкаў барацьба з акупантамі не спынiлася. Тыя, што засталіся ў жывых вялі барацьбу з захопнікамі ў горадзе, у вёсках, ва ўсім раёне. Сышоўшыя ў лес горацкія падпольшчыкі склалі асноўнае, баявое ядро ​​партызанскага атрада, а затым брыгады

7

«Зорка». П. М. Савінаў стаў камісарам брыгады. Камандзірамі падраздзяленняў брыгады сталі      С. І. Вараб'ёў, П. X. Кажура. У адным з баёў П. X. Кажура загінуў.

    У верасні 1942 года ўся моладзь і многія іншыя жыхары Рэкаткi сышлі ў лес, уліліся ў партызанскую брыгаду «Зорка». Некаторыя сыходзілі сем'ямі. У ліку першых пайшла ў партызаны сям'я Хвёдара Вараб'ёва - жонка Лізавета Сямёнаўна і сын Жэня. Сышоў у партызаны настаўнік     В. П. Фомчанка з сынамі Рыгорам і Віктарам, а потым пайшла яго дачка Таісія. Пайшоў партызаніць Міхаіл Цітовіч Шчарбатаў (бацька пісьменніка Г. М. Шчарбатава) са сваёй жонкай Праскоўяй Дзмітрыеўнай і дачкой Верай. Сталі партызанамі браты Міхаіл і Мікалай Іванавічы Шчарбатавы і іх сястра Аксіння. Сышлі ў партызаны Юлія Антонаўна Дзмітрыева, Аляксей Барысавіч Другакоў, Вольга Трыфанаўна Грышчанка і іншыя, усяго 33 жыхара Рэкаткi.

    У пачатку кастрычніка 1942 года акупанты правялі карную аперацыю супраць горацкіх партызан. У аперацыі ўдзельнічаў ахоўны полк і два нямецкіх паліцыйных батальёна. Карнікі з усіх бакоў акружылі рэкацкi лес, абстралялі партызанскі лагер і прачасалі ўвесь лясны масіў. Над лесам лёталі нямецкія самалёты, вышуквалі партызан. Партызаны апынуліся ў вельмі цяжкім становішчы. Але добра ведаючы мясцовасць, здолелі выйсці з акружэння. Ўзлаваныя такой няўдачай, гітлераўцы вырабілі жорсткую расправу над жыхарамі Рэкаткi, Машкова і іншых вёсак. 18 жыхароў Рэкаткi загінулi ў лесе падчас блакады.

   У склад Чапялiнскай падпольнай групы ўваходзілі падпольшчыкі вёскі Чапялiнка і торфазавода. У вёсцы кіраваў падпольнай барацьбой Ягор Рыгоравіч Ленчыкаў, на торфазаводзе - Іван Піліпавіч Коўшык (Вінаградаў).

   Чапялiнскiя падпольшчыкі падтрымлівалі цесную сувязь з падпольшчыкамі Горак. У доме Ленчыкава знаходзілася рацыя вайсковых выведнікаў, якія абсталяваліся ў Горках. Па суботах выведніцы Жэня Сарокіна і Шура Гарбузова прыходзілі ў Чапялiнку і перадавалі па рацыі звесткi ў Маскву. Немцам стала вядома пра гэта. Яны прыехалі ў Чапялiнку, атачылі дом Ленчыкава, але нічога ў ім не знайшлі. Ленчыкаў з жонкай сышоў у лес, стаў партызаніць. Разам з імі пайшлі выведніцы Сарокіна і Гарбузава.

 

  На торфазаводзе  ў Чапялiнке працавалі ваеннапалонныя і некалькі акружэнцаў. Акружэнец          І. І. Баркоў абсталяваўся ў вёсцы Ходараўка, дзе пражыў да красавіка 1942 года. У красавіку разам з Уладзімірам Семянцовым сышоў на торфазавод. Тут сустрэўся з Дзмітрыем Шупiлавым. Шупiлаў параіў падбіраць верных людзей. Збіралі зброю, рыхтаваліся да сыходу ў лес, у партызаны.

   У ліпені 1942 года падпольшчыкі торфазавода на чале з І. Ф. Вінаградавым спалілі будынак завода, перабілі ахову і сышлі ў лес, уліліся ў партызанскі атрад. На жаль, І. Ф. Вінаградаў ў 1943 годзе загінуў. На другі дзень у Чапялiнку прыбылі на чатырох машынах фашысты. Партызаны зладзілі засаду і знішчылі карнікаў.

 

   У заходняй частцы Горацкага раёна, на самай мяжы са Шклоўскім раёнам, ёсць невялікая вёска Тудараўка. У пачатку вайны ў гэтую вёску лёс закінуў некалькі воінаў Чырвонай Арміі, якія апынуліся на акупаванай ворагам зямлі. Гэта - Ваган Агаджанян, Барыс Шыманоўскі (у Тудараўке ён жыў пад прозвішчам Іваноў), Віктар Андрэеў, Іван Нямыкiн, Іосіф Жiтнiкаў, Фёдар Чабыкiн. Добрыя людзі Тудараўкi прытулілі іх, прынялі як родных. Не сядзелі без справы акружэнцы, дапамагалі сялянам у іх жыццёвых справах. І думалі як змагацца з акупантамі.

   Ваган Агаджанян і Барыс Шыманоўскі вырашылі арганізаваць у Тудараўке падпольную групу. Іх рашэнне падтрымалі астатнія акружэнцы. Удзельнічаць у падпольнай працы выказалі жаданне маладыя хлопцы Тудараўкi - Фёдар Гульцоў, Цімафей Галазубаў, браты Іван і Мікалай Дуцько, Пётр Ларыёнаў і іншыя.

  У сярэдзіне мая 1942 года Агаджанян і Чабыкiн сышлі партызаніць. Неўзабаве да іх далучылася некалькі патрыётаў з Любiнiч, Ляшчоў, Акунёўкi і іншых вёсак. Ўтварылася партызанская група з 10 чалавек. Камандзірам групы абралі Вагана Агаджаняна.

   Улетку 1942 года група Агаджаняна сустрэлася з групай Красiкава-Іванова з партызанскай брыгады «Чэкіст». Вырашылі аб'яднацца і стварыць партызанскі атрад. Камандзірам атрада абралі Фёдара Іванавіча Чабыкiна, камісарам Васіля Іванавіча Барышэва. Агаджанян быў прызначаны намеснікам камандзіра атрада па выведцы. Пасля гэты атрад быў названы 2-м партызанскім атрадам. У атрад прыйшлі Іван Іванавіч Лебядзеў, Іван Паўлавіч Шарстнёў з вёскі Міхайлавічы, Васіль Васільевіч Быкаў з вёскі Грывец, Сяргей Цімафеевіч Іваноў з вёскі Маслакі і інш.

   Чабыкiнцы разганялі і знішчалі нямецкую адміністрацыю ў заходняй частцы Горацкага раёна, на

 

8

 

дарогах ладзілі засады, абстрэльвалі варожыя аўтамашыны і  чыгуначныя эшалоны, нанеслі моцны ўдар па маслакоўскаму гарнізону.

   Атрад Чабыкiна перайшоў у Гомельскую вобласць. З атрада Чабыкiна вылучыліся групы                   П. І. Саўчака, І. Г. Прахарэнкi, В. В. Быкава, А. Харашылава і сталі дзейнічаць у Горацкім раёне. Група Саўчака вырасла ў партызанскі атрад. Саўчакоўскi атрад размяшчаўся ў Заляшчанскiм лесе, недалёка ад Тудараўкi. Тудараўка стала партызанскай вёскай, а яе моладзь - актыўнай памочніцай саўчакоўцаў.

   Немцы даведаліся, дзе размяшчаецца атрад Саўчака. Партызаны, адведаўшы аб тым, што немцам стала вядома аб месцы размяшчэння атрада, сышлі з гэтага лесу. Трое сутак карнікі не з'яўляліся. Атрад вырашыў вярнуцца на сваю абжытую базу. Гэта была фатальная памылка. 25 мая 1943 года ў Заляшчанскiм лесе пры падыходзе да свайго лагера атрад трапіў у засаду. Яго акружылі. Адбылася кровапралітная сутычка. Партызанам удалося адысці ад карнікаў, але на поле бою засталося 27 забітых, у тым ліку камандзір атрада Пётр Іванавіч Саўчак.

    Пасля бою карнікі накіраваліся ў Тудараўку. Здалёк убачыўшы немцаў, моладзь вёскі пабегла ў лес. У лесе фашыстам удалося акружыць і схапіць 18 тудараўцаў. Выстраiлі іх у шэраг, абшукалі. Затым паставілі на калені і сталі расстрэльваць па чарзе.

 

    У вёсцы Добрая дзейнічала падпольная група Дар'і Фёдараўны Вайстровай. У яе групе былі сястра Лідзія, Мікалай Іёнавіч Мацуеў, Ірына Пятроўна Немцева, Пётр Антонавіч Рыжкоў. Дар'я Фёдараўна пайшла ў партызаны і загінула ў баі, пры выхадзе з акружэння.

 

    Падпольнай групай у вёсцы Аўсянка кіраваў Васіль Кірылавіч Асюцiн, былы старшыня мясцовага калгаса. У яго групе былі Арцём Пракопавіч Грыгор'еў, настаўніца Яўгенія Мартынаўна Шэрдулёва, васемнаццацігадовыя хлопцы Аляксей Аляксандравіч Свістуноў і Віктар Рыгоравіч Шчураў. Усіх іх, мабыць, выдаў здраднік, а акупанты расстралялі.

 

    Паміж вялікімі вёскамі Маслакі, Якаўлевічы, на самай мяжы Горацкага раёна з Аршанскім, знаходзіцца невялікая вёска Альхоўка. Але ў гэтай невялікай вёсцы ў гады нямецкай акупацыі дзейнічала параўнальна вялікая падпольная група. Восенню 1942 года ў вёсцы арганізацыйна аформілася падпольная камсамольская арганізацыя, якую ўзначальваў Васіль Фёдаравіч Мацюшэнка. У арганізацыі складаліся яго брат Васіль і сястра Раіса. Альхоўская падпольная група панесла вялікія страты. Акупанты расстралялі Е. М Жарыкава, І. І. Лебедзева, Я. Я. Папсуева.          М. Л. Мiркiн і І. П. Шарстнёў сышлі ў партызаны.

 

   На горацкай зямлі партызаны пачалі дзейнічаць з першых дзён акупацыі раёна. Як адзначалася вышэй, у ліпені 1941 года ў Сахараўскiм лесе трапілi ў акружэнне некалькі падраздзяленняў 2-га стралковага корпуса. Не ўсім удалося выйсці. З невялікіх груп байцоў, якія не выйшлі з акружэння, утварыўся партызанскі атрад. Камандаваў атрадам малодшы лейтэнант Іван Фёдаравіч Беляеў. З Горацкага раёна атрад перайшоў у Багушэўскі раён Віцебскай вобласці, дзе дзейнічаў да канца 1941 года, затым выйшаў у савецкі тыл. У гісторыю партызанскага руху ў Беларусі ён увайшоў пад назвай асобны атрад І. Ф. Беляева.