Мұсылман ренассансының тарихи алғышарттары

 Орта ғасырдағы  түркі мен қазақ әдебиетіне  қысқаша тоқталғанда А.С.Пушкиннің  Орал қаласында болған кезінде  “Қозы Көрпеш - Баян Сұлу” эпосын  жазып алып, оның сюжетін У.Шекспир шығармаларынан жоғары бағалағанын ұмытпағанымыз дұрыс.

 Мұсылман  ренессансының дәуірі адам табиғатына  сай, жан-жақты мәдениеттің немесе  адамзат өркениетінің шарықтау  кезеңі болып табылады232.

 Батыстың  көптеген ойшылдары (Хартман т.б.) құдайдың жалғыз екені сенімді түрде исламда ғана іске асқанын дәлелдесе, неміс ғалымы Карл Беккер, “біздің орта ғасыр дегеніміз, Батыстың Шығысқа еліктеуі” десе194, оны Осфальд Шпенглер осыдан сегіз ғасыр бұрын “араб өркениеті шығыс қалаларынан күн сияқты шығып батыс елдерінің үстінен өтті” дейді227. Академик Н.И.Конрадтың пайымдауынша, “Қайта өрлеу (ренессанс) дегеніміз әлемдік гуманизмнің дәуірі. Ол VIII-XII ғасырларда Қытайда басталып, IX-XV ғасырларда Орта Азия мен Иран және оған іргелес жатқан Үндістан жерінде жалғасып, XIV-XVI ғасырларда Еуропада аяқталды”93.

 Шығыс ренессансының  Атланттары болған түркі халықтары  данышпандарының есімдері адамзат  өркениеті тарихында мәңгі ескерткіш  болып қалды. 

 Дешті Қыпшақта  негізі қаланған Түркі мемлекеті - Алтын Орда мен мәмлүктік Египет мемлекеті XIII-XV ғасырларда өзара тығыз байланыста болған. Кезінде Египетке кеткен қыпшақ жасақтары - мәмлүктер өздерінің ежелгі отаны Дешті Қыпшақпен туыстық байланыстарын үзбей Мысыр әмірлері Алтын Ордамен қарым-қатынас жасап, құда-жекжат болып жүрген. Мәселен, өзі Еділ бойында туып, кейінірек Мысыр елінің әмірі болған сұлтан әл-Мәлік әз-Захар Бейбарыс (1217-1277) Алтын Орданың ханы Беркенің қызына үйленеді. Ол екі ел арасындағы түрлі байланыстарды жақсарта түсуге зор ықпал етті226. Каир мен Алтын Орда екі ғасырда елу рет өзара елшілермен алмасты.

 Ол кезде  Алтын Орда мен Египеттегі  негізгі қолданылатын тіл –  қыпшақ тілі болды. 

 Сұлтан Бейбарыстың  ықпалымен Алтын Ордада мұсылман  дінін қабылдау Беркенің кезінде басталып Өзбектің хандық құрған кезінде аяқталды.  

 Араб тарихшысы  ибн-Тагри-барди өзінің “Мысыр  елі мен Каир үстіндегі жарқыраған  жұлдыздар” атты кітабында: “Египетті  мәмлүктер билеп тұрған кезде  біздің елде қыпшақ тілі басым  болды. Ел билеген әмірлер, әскери адамдар, елшілер, әкімдер, өнер және әдебиет қайраткерлері негізінен қыпшақ тілінде сөйледі. Мәмлүктерге жағыну үшін тіпті қарапайым арабтар да қыпшақ тілінде сөйлейтін еді. Ал, Египет пен Сирияны билеген кейбір мәмлүк сұлтандары араб тілін білмейтін. Мәселен, Сұлтан Бейбарыс, атақты Хаджіб Алмас айналасындағы арабтармен тәржімән-тілмәш арқылы сөйлесетін” деп жазды71.

 Сол кезде  мәмлүктік Египетте қыпшақ тілінде  тамаша туындылар қалдырған шайырлар  туралы белгілі араб ақыны: 

 Көзі менен  кірпігіне түркілердің қарашы;

 Таңдандырған, тамсандырған сиқыршыға санашы.

 Түркілердің  бар сиқыры - көзінде емес сөзінде, 

 Намаз оқып  тұрғандай ғой жыр жазатын  кезінде, - дейді71.

 “Сол кездегі  Мысырдағы түркілерден шыққан  дарынды ақындар Ат-Танбага әл-Жавали мен Әмір ақын Ала ал-Дин ибн Абдаллах. Олармен қатар Каир қаласында Шәхаб ад-Дин Сараи, Махмұд ибн Фаттаһ ас-Сараи, Абдуллах әбу т-Тина ас-Сараи сияқты Алтын Орда астанасы Еділдің бойындағы Сарай қаласынан шыққан (сондықтан лақап аттары “Сараи” болып келетін) ақындар, философтар, тарихшылар, дін қайраткерлері және т.б. еңбек етсе, Сарай қаласында Аргун наиб, Халиль ибн Никлади аль-Алаи, Махмұд ибн Ахмед ибн Мұса, Мұхтар ибн Махмұд әз-Зәкиди сияқты арабтың ғалымдары өздерінің мәңгі өлмес шығармаларын жазды” дейді профессор Н.Келімбетов86.

 Сол замандағы  Каир мен Сарай қалаларының  арасы бір айлық жер болғанымен  ағайындардың арасындағы саяси,  әлеуметтік, рухани байланыстар  интернет заманындағы іргелес  отырған Қазақстан және Орта  Азиядағы республикалар арасындағы байланыстардан гөрі жақын және тұрақты болғанын көреміз. “Бармасаң, келмесең жат боласың” дейді қазақ мақалы.

 Орта ғасырдағы  Таяу Шығыс пен Египеттің дамуына  египеттегі қыпшақ-мәмлүктердің  маңызы зор болды. Олардың орта  ғасырдағы мұсылман әлеміндегі рөлі туралы Ибн Халдун: “күрес пен ерлікке жігерсіз, қайғы – қамсыз жатқан мұсылмандарға қарсы крест жорығы мен монғол-татарлардың шапқыншылығы басталған кезде Алла көптеген түркі тайпаларынан тұратын күшті мәмүліктер басқарған Египетті кәпірлерден қорғайтын бастионға айналдырды. Мұсылмандар арасында енжарлық пен бейғам өмір әдетке айналып кетпес үшін Алла өзінің құдіретімен түркінің ұрпақтарын бірінен кейін бірі, лек-легімен мұсылман әлеміне келетін қылды”29.

 Әлемді осы  уақытқа дейін таңқалдырып келе жатқан Египеттегі мұсылманның сәулет өнері осы елді қыпшақ-мәмлүктер билеген кезде салынды. Cол кезде Египет пен Сирияда салынған Ибн Тұлұн, Қайтбай және Қалаун мешіттері, Ихуан Жүсіп мазары және т.б. ерекше атауға болады. Сол кезде салынған мұсылманның тамаша мешіттері мен сарайларын Виктор Гюго “сазды әуенге толы алтын түс” деп бағалаған216. Қыпшақ-мәмлүктер билеген екі ғасырдан астам уақытта Египет мемлекеті жан-жақты дамып осы ел тарихында фараондар дәуірінен бергі кезеңдегі екінші өрлеуді басынан кешірді.

 Алтын Орда  мен мамлүктік Египет мемлекеттерінің  арақатынасы түркі халықтарында  және халықаралық саясатта сирек  кездесетін ынтымақтастықтың классикалық  үлгісі. Оны қазіргі кездегі АҚШ  пен Британия арасындағы байланыспен  салыстыруға болады.

XIV ғасырдың екінші жартысындағы Алтын Орданың ханы Тоқтамыс пен Мауранахрдің билеушісі Ақсақ Темір және Осман мемлекетінің сұлтаны Баязид, осы үшеуі Қытай мен Византияның айдап салғанына ермей, түркі халықтарын біріктіре білгенде бүгінгі Еуразияның демографиялық жағдайы мен саяси картасы басқаша болар еді – ау. Түркі тайпалары мен олардың басшылары арасында бірлік анау айтқандай бола қойған жоқ. Көп жағдайларда олар бастары бірікпей, өзара жиі соғысып, басқаларға жем болып отырған. Адамзат тарихында белгілі із қалдырған ел бастайтын қаған-хандарға, қол бастайтын қолбасшылар мен батырларға, сөз бастайтын ұлы ойшылдар мен ақын-шешендерге кенде болмағанымен, түркілердің ұлттық идеясы мен біртұтас мемлекеттік институтының қалыптаспауы, бір ұлттан тұратын әртүрлі тайпалар арасында бірлікті қамтамасыз ете алмады. Сондықтан да олар “ағайын алтау болса, ауыздағы кетер” деген жайды ұдайы бастан кешіре берді.

 Орта ғасырдағы  түркі сәулет өнерінің тамаша  үлгілері Агр, Самарқан, Бұхара, Түркістан,  Каир, Стамбул сықылды ежелгі мәдениет орталықтарында салынған мешіттер, мазарлар, медресселер, сарайлар, кітапханалар және расатханалар еді.

 Мазар салу  идеясы дәстүрлі исламда болмаған. Мазардың кірпіштен қаланып, күмбезбен  аяқталатын порталды-күмбездік типінің  архитектуралық пішіні түркілердің әуелі өлген адамды жерлейтін қорғанынан, одан соң киіз үйдің құрылымынан ауысып мазар-мавзолейлерде пайдаланғанын көрсетеді.

 Киіз үйдің  цилиндрлік негізі мен сфералық  күмбезі (ол Үндістандағы будданың  Мирандағы әйгілі Санчи келісінде  \ступа\ және басқа келілерде қолданылған) 122 және Қарахан дәуірінде Орта Азия мен Жетісудағы түркі тайпаларында пайда болып “түркі рухы” аталған портал-күмбез қыш кірпіштегі ою-өрнек, орнаментальдық кірпіш қалау, жонылған тас, құйылған көк кірпіш т.б. алдымен Жетісудағы соғдылықтарға, сосын Мауранахрға, одан кейін Орта және Таяу Шығысқа тарап дамыды34. Портал-күмбезді архитектура, көшпенділердің тұрағы – киіз үйдің “тасқа айналған нұсқасы” болып тарихқа енді.

 Түркілер  батысқа өздерімен бірге “жануарлар  стилін” таратса115, арабтар қыпшақ-мәмлүктерді “күмбез салушылар”163 деп атады.

 Белгілі тарихшы  В.Н.Татищев Владимирдегі және  Юрьев-Польскийдегі православ храмдарын  бұлғарлар \түркілер\ Еділ Бұлгариясынан  әкелінген тасты пайдаланып салғанын  жазса, ғалым М.Худяков Қызыл алаңдағы Василий Блаженный соборының храмындағы сегіз мұнара Қазанның Құл-Шариф мешіті минареттерінің бейнесін қайталайтынын айтады145. Сол ғалым татар архитектурасының басқа халықтардың сәулетін дамытудағы маңызын: “Отголоски татарской архитектурной традиции, нашедшие выражение в декоративных формах и стилевых чертах так называемого восточного барокко, видны в пестрой раскраске русских церквей и теремов, росписях, изразцах и надписях на фасадах в сталактитах, подковообразных формах, килевидных и стрельчатых арках. Строительно-конструктивные традиции татар были заимствованы в ярусных сооружениях с шатровыми завершениями” деп пайымдалды145.

 Дәстүрлі  орыс архитектурасына тән “романдық  стильде” кездесетін күмбез-кресті  византия типтес храм жобасын византиялықтар Шығыстан алған. Ол Орта Азиядағы түркі халықтарының бізге жеткен көне архитектураларында кездеседі.

 Түркілердің  Үндістандағы Ұлы Моғол мемлекетін  құрған Барлас руынан шыққан  Захириддин Бабыр мен оның  ұрпақтары сол елді түркі тілінде  сөйлетіп, оларды мұсылман дініне енгізді. Бабырдың әулеті Ұлы моғол мемлекетін үш ғасырдан астам (1526-1858 жж.) уақыт билеп тұрды. Сонда үнділермен қатар ағылшындар да Бабыр әулетін “Ұлы моғолдар” деп олардың ұлы істерін мойындап, салық төлеп тұрған. Шет жерде жүрген Бабыр өзінің туған жерге деген сезімін бір өлеңінде былайша жеткізіпті.

 Бөтен елде, жат жерде қаңғып жүрміз,

 Жемтік іздеп,  қасқырдай аңдып жүрміз.

 Төбемізден  сары алтын құйса дағы,

 Туған жерді  сағынып, мәңгіп жүрміз.

 Ол одан  әрі: 

 Аллаға жүз мәрте “тәуба” дегін,

 Құдай саған  сыйлады Үнді жерін. 

 Ыстыққа шыдай  алмай қиналғанда,

 Күтемін туған  жердің салқын желін, 

 деп туған  жердің қасиетті әрі қадірлі  екенін аңғартады. 

 Орта ғасырдағы  түркі және адамзат өнерінің  шыңы - әлемдегі неше кереметтің бірі Агр қаласындағы “Таж-Махал” мазарын Бабырдың шөбересі, Ақбар сұлтанның немересі Жақан шах салды. Үндістандағы бір мұсылман ханымының өмірі мен өлімі және оған деген махаббаттан пайда болған, ақ мәрмәрдан салынған осы ескерткіш жөнінде белгілі өнертанушысы Дюрант Вилдің: “Егер уақыттың ақыл-есі болса, ол басқаның барлығын қиратып, мүмкін Таж-Махалды, адамзат рухының ұлылығын көрсететін осы баға жетпес ескерткішті адамдардың қайғысы үшін сақтар еді” деген сөзі еріксіз көп ойға көз жеткізеді62.

 Ұлы Моғол  патшалығы кезінде Үндістанның  астанасы Агрде “Таж-Mахалдан”  басқа “Інжу Мешіт”, Хайдарабадтағы  минарет, Делиде “Жамиғ Месжид”,  “Диуан-и ғам” және “Диуан-и  Хас” деген қайталанбас сәулет  туындылары жасалды. 

 Бабыр негізін  қалаған мемлекет - Үндістанның қоғамдық-саяси және экономикалық мәдениетінің дамып, өркендеп өсуіне айтарлықтай ықпал етті. Үнді елінде бір орталыққа бағынатын мемлекет құрылған соң ғана жергілікті феодалдардың ғасырлар бойы жалғасқан өзара бақталас соғыстары тоқтатылды. Халық бейбіт еңбекке көшіп, жаңадан арықтар қазды. Егіншілік дамыды. Бабырдың әмірімен жаңа қалалар, ғылым және мәдениет орталықтары салынды. Джавахарлал Неру Бабыр билеген дәуір жөнінде айта келіп, “бұл кезде Үндістанда игілікті өзгерістер өмірге келді. Жаңа бір леп есіп, мұның өзі өнер, архитектура, тағы басқа мәдениет салаларын құлпыртып, жасартып жіберген еді” деп жазды121.

 Біздің дәуірдегі  барлық өркениеттердің сәулет  өнеріне қосқан үлесін айтатын  болсақ, оның шыңы түркілер салған  қалалар, мазарлар мен сарайлар болып саналады. Бұлар түркілердің сәулет өнеріндегі тамаша жетістіктері. Демек, батыстың кейбір тарихшыларының “түркілер көшпенді болып қалалар салмады” деуі ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген теріс ұғым, оның үстіне жалған сөз екен. Керісінше, түркі елі әлемдегі ең сұлу сәулетті тудырумен қатар, батыстың сәулет өнерінің классикалық үлгісі – “Готика өнерінің” тарихи отаны болып саналады6.

 Орта ғасырда  түркі халқының батырлық эпостарымен  қатар тарихи, ғылыми еңбектер  мен түркі тілінің байлығын  шебер пайдаланып жазған көптеген көркем туындылар пайда болды. Алтын Орда дәуіріндегі түркі тіліндегі ұлы шығармаларға әлем әдебиетінде теңдесі жоқ дүние - Хорезмидің “Мұхаббат-намесі”, Сайф Сараидың “Гүлістан бит-түркиі”, Құтбтың “Хұсрау-шырын”, Мысыр (Египет) мемлекетінде өмір сүрген қыпшақ ақыны Дүрбектің “Жүсіп пен Зылиха” дастаны жатады. Бұл сол заманнан бізге жеткен ұлы түркі әдебиетінің шағын ғана бөлігі. Немістің ұлы ақыны И.В.Гете өзінің “Поэзия және шындық” деген кітабында Жүсіп пен Зылиха хикаясының мөлдір тазалығына сүйсіне келіп: “Мұндай аңызды қандай құдіретті күш-қуат жаратты десеңізші! Адам жаны жақсылық үшін жаратылған ғой!” дейді.

 Осы кезеңде  қазақтың тұңғыш тарихшысы Хайдар  Дулатидің “Тарихи Рашиди”, Қадырғали  Жалаиридің “Жамиғ-ат-тауарих” \”Шежірелер жинағы”\, Захариддин Бабырдың “Бабыр-наме” атты шығармалары мен атақты тарихшы Әбілғазы Бахадүрханның “Шежіре-и түрк” \”Түрік шежіресі”\ және “Шежіре-и терекіме” \”Түркімен шежіресі”\ сияқты тарихи шығармалары дүниеге келді.