ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ халқының мәдениеті

Қазақтың шешен , билері , « Тура биде туған жоқ » дегендей , ханнан қаймықпаған , пара алмаған шешен , билер сөзге шебер болуымен бірге елдің шежіресін  , тарихын , ел басынан өткен ұлылы-кішілі оқиғаларды , дау-жанжалды , айтыс-тартысты  реттеудің тәртібін , әдет-ғұрып заңдарын жетік білген . Осындай әдет-ғұрып , қарым-қатынас ережелерін қалыптастырған Тәуке ханның «Жеті Жарғысы » халықтың жадында күні бүгіге дейін жасап келеді .

Қазақ сахарасының шешендері  мен билерінің ақылды аталы сөздері , өнегелі өсиеттері мақал-мәтелдердің  тууына себепші болған . Халық даналығынан  туған мұндай қанатты сөздер , мақал-мәтелдер ескірмей , тозбай жұртшылық зердесіне ерте замандардан бері сақталып келеді . Олардың көбі мәнін күні бүгінге дейін жойған жоқ .

Қазақ тілі мен  жазба мәдениеті

Қалыптасқан біріңғай ұлттық тілдің , жазба дәстүрдің болуы халықтың мәдениетінің , өркениеттің дамуындағы алғы шарттардың бірі . Тіл әрбір халықтың ерте кездерден бергі өніп-өсуінің , дамуының , бүкіл болмысының құдіретті көрінісі . Тілдегі әрбір сөздің аржағында сол халықтың тіршілік-тынысы , салт-санасы , әдет-ғұрпы , наным-сенімі , басынан өткен қилы-қилы заманның белгісі , тарихы тұрады . Демек , оны халық болмысының айнасы деуге әбден болады . Тілсіз мәдениет жоқ . Тіл кез келген халықтың бүгінгі болмысын , арманын , алдағысын , кешегісін , келешегін бейнелейді . Сондықтан оның қалыптасуы ұзақ уақытты , бірнеше ғасырларды , тіпті мың жылдықтарды  алып жатады . Ол Еуразия құрлығының керіліп жатқан кең даласын мекендеген қыпшақ , қаңлы , үйсін , арғын , алшын , керей , дулат , қоңырат , найман сияқты тегі бір , түбі туыс ру тайпалардың тілдері арқылы қалыптасып , уақыт сынына төтеп берді . Оның електен өтіп , алтынша сұрыпталып сындарлы сапаға ие болуында қыпшақ тілінің айрықша ролі зор . Осы тілде жазылған ежелгі қазақ жерін жайлаған халыққа , тайпаларға түсінікті жазба мәдениеттің бір нұсқасы  ХІҮғасырда жарық көрген «Кодекс Куманикус» атты еңбек болды . Бұл кітапқа қыпшақ тілінің әлемдік латын , парсы тілдерімен баламалы сөздігінің берілуі қыпшақ тілінің дүниежүзілік сипатқа ие болып әлемге танылудың бір белгісі еді . Бұл тілде қазақтың жазба мәдениетінің қарымды дамығанын дәлелдейтін мысалдар көп . Солардың бірі көне қыпшақ тілінде жазылған « Жамих ат – Тауарих » деп аталатын  шығарма . Олқазақ халқының негізін құраған Қазақстан мен Орта Азияда өмір сүрген қарахандар әулеті мен оғыз – қыпшақ тайпаларының 11-ХҮІ ғасырлардағы тарихын баяндайтын кесек  туынды . Онда қаңлы , жалайыр, қыпшақ , найман , керей , қоңырат , алшын тағы басқа тайпалардың шежірелері жүйелі түрде айтылады . Сонымен бірге бұл еңбекте қазақ жеріндегі оқиғалар , осы жерде қоныс еткен елдердің шаруашылығы , мәдениеті , қазақ хандарының шежіресі , хан төңірегіндегілер мен қарашалар, батырлар мен басқа да тұлғалар туралы көп мағлұматтар берілген . Оның жазған Сыр бойындағы  Жалайыр руынан шыққан Қадырғали Қосынұлы (1530-1605 ж.ж.) қазақ хандығының Орда-сарайында жүріп ханның ақылшысы  және тәрбиешісі болған кісі .

ХҮІ ғасырдың 40-жылдары жазылған  « Тарихи-Рашиди » деп аталатын туынды да қазақ хандығының тарихын  баяндауға арналған . Екі дәптерден немесе бөлімнен тұратын бұл еңбектің алғашқы бөлімінде Шағатай әулетінің тарихы баяндалса , екінші бөлімінде ХҮ – ХҮІ ғасырлардағы Орта Азия , Индия , Ауғаныстандағы , Шығыс Түркістандағы тарихи оқиғалар сөз  болады . Онда Оңтүстік және Шығыс Қазақстан жеріндегі қоғамдық - әлеуметтік жағдай , шаруашылықтың жәйі , егіншілік кәсібі , қала мәдениеті , Жетісуда қазақ хандығының қалай құрылғаны , қазақ , қырғыз , өзбек халықтарының қарым-қатынасының қалай дамығаны туралы мол деректер берілген . Бұл еңбектің авторы араб , парсы тілдерін өз тіліндей жетік білген жан - жақты білімді ғұлама – ғалым , тарихшы және жазушы Мұхаммед Хайдар Дулати ( 1499-1551 ж.ж.). Ол қазақ дулат тайпасынан шыққан , сол елдің әміршісі болған әмір Болатшының жетінші ұрпағы .

Өтеміс қажы деген кісі жазған « Шыңғыснама » атты еңбегі қазақтың жазба мәдениетінің жарқын үлгісі болып табылады .

Қазақ халқының рухани өмірінде айқын  із қалдырған тарихи жазба ескерткіштерінің бірі « Қазақ хандарының рәсімдері  » деген қолжазба . Ыстамбул қаласындағы Сүлеймен Кануни кітапханасының қорында сақтаулы тұрған бұл қолжазбада Қасым ханның « Қасқа жолы » , Есім ханның «Ескі жолы » , Тәуке ханның «Жеті жарғысы » сияқты заңдар мен тұрмыс тіршілік ережелері топтастырылған .

Қазақтың жазба мәдениеті туралы сөз еткенде қазақтардың ірі ру тайпаларының ертеден келе жатқан өзіндік тілдері және жазба мәдениеті болғанын айту керек . Мәселен , « Едіге » , « Ерсайын » жырларын қағазға түсірген алшындар болса , « Ер көкше », « Қабанбай батыр », «Базар батыр», « Көркебай батыр » дастандарын , керей « Махаббат-нама », « Алпамыс » қоңыраттар , « Талас ескеткіштері » дулат , тағы бір деректер бойынша үйсін диалектикасында жазылып жетті . Бірақ осы тілдердің сөздеріне ұқсатық , ортақтық , өзара түсініктілік басым болған . Осыдан келіп қазақтың біріңғай ұлттық жалпыхалықтық , бүгінгі мемлекеттік мәртебе алып отырған тілі қалыптасты .

Ислам дінін қабылдағаннан кейін  қазақ халқының жазба мәдениеті  араб әліппесімен байланысты болды . ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда қазақ  хандығының астанасы Түркістанда , басқа шаһарлар мен кенттерде араб жазуы кеңінен қолданылды . Оны таратуға қазақ  жеріндегі қалаларда жұмыс істеп тұрған медресе , мектеп , мешіттер , елеулі еңбек сіңірді .

Ауыз әдебиеті халқымыздың төлтума  мәдениетінің маңызды саласы , құрамдас бөлігі болып табылады . Адамдардың арман аңсарынан туып , өзінің үздік белгілерімен бағалы нұсқаларын ғасырлар бойы ауыздан ауызға таратып келе жатқан қазақ халқының ауыз әдебиеті тәрбиелік мәні зор , мазмұны терең , көркем де құнарлы қазына . Одан әлем халықтарының ауыз әдебиетіндегі саналуан жанрлардың қай-қасысын да кездестіруге болады . Таңғажайып аңыз-ертегілер , қисса , дастандар , толғау – жырлар , қара өлең, өлеңнің басқа да небір түрлері қазақтың ауыз әдебиетінің сарқылмас қайнары, бұлағы іспеттес . 

Қазақ сырлы сөздің, өлең , жырдың қадірін  жақсы білген халық . Мұхтар Әуезов былай дейді : «... Өлеңмен айтқан билік , жырмен айтқан өсиет , тақпақпен  айтқан дау бір кезде татуды араз , жақынды жат қылуға жараса , бір  кезде іріген елді біріктіріп , ірікшінің шіріген сөзін саф қылуға жараған . Хан , қара , би , төре , аламаншыл батыр , жетекшіл қарақшы , бәрі де айырмасыз сырлы сөздің қадірін білімге ұстарып зейіні ашылған Еуропалықтан кем білмеген » .

Қазақ халқының әдет – ғұрыптары

Халқымыздың бұл кезеңдегі  мәдениеті мен тұрмысын , адамдар  арасындағы қоғамдық қарым-қатынас  түрлерін кейінгі кезеңдерге дейін  сақталып келген әр түрлі әдет-ғұрыптардан  байқауға болады .

Қазақтың әдет-ғұрыптары ең алдымен  әмеңгерлік құқық , балдыз алу , рулық экзогамия , көп некелік , қалың мал және жасау , үлкен патриархалды семья  т.б. көне заман институттарының қалдықтарын сқтап келген некелік және семьялық қарым-қатынастарға байланысты өткізілетін сан алуан дәстүрлер мен ырымдар төңірегінде бой көрсетеді . Некелесудің ең бастысы құда түсіп , қалың мал төлеуге негізделгендіктен , жігіт әкесі болашақ құдасына « жаушы » жіберіп , алдын ала келіс сөз жүргізетін .

Жаушы құдалық  жайындағы жігіт  әкесінің сәлемін айтатын . Қыз жағы құдалыққа қарсы болмаса , құда түсу мерзімін белгілеп , жаушыға «шеге шапан» атты сыйлық жауып аттандыратын . Ресми түрде құда түсу үшін жігіт әкесі бір жақын туысын  бас етіп бірнеше адам аттандыратын , кейде өзі бастап барады . Құдалық мәселесі , қалың мал , жасау мөлшері , ұзату тойының мерзімі шешілгеннен кейін құдалар келісімін антпен бекітеді . Ол үшін қойдың бауыздау қанын ағаш аяққа құйып , екі жақтың құдалары қанға оң қолының саусақтарын , ілгеріректе найза ұштарын немесе садақ жебелерін батырысып құдалық шартын бұзбауға ант берісіп , ақсақалдар бата берісетін . Оқылған бата құрметіне күйеу жағы « батаяқ » , айттырылған қызға «қарғыбау» атты сыйлықтар беріледі . Бұдан  соң екі жақтың құдаларына «құйрық бауыр» таратылады .Құйрық-бауыр жеу әдетіне екі жақтың құдай қосқан құда болғандығының бұлтартпас айғағы  ретінде қараған . Қайтар алдында құдаларға « киіт » кигізеді .

Қыздың ұзатылу тойына күйеу  тобын көбінесе оның шешесі бастап барады . Олар көптеген тартулар , сыйлықтар  мен кәделік бұйымдар : қыз анасына  « сүтақы » сыйлығы , аға-інілеріне жүйрік-жорға , қыран-құс , күміс ер-тоқым сияқты тартулар , күміс ақша т.б. уақ-түйіктер беретін . Қыз ұзату тойының басталар алдында отау тігіліп , оған қатысқан әйелдер күйеу шешесінен  «шаңырақ көтерер» , « отау жабар », « отау көрімдігі » сияқты кәделер алады . Оның ішіне жасау жиналатын .

Ұзату тойында әр түрлі ұлттық ойындар , ат бәйгесі ұйымдастырылатын . Тойдан соң « жар-жар » айтылады . Жар-жар  ауыл бозбалары мен қалыңдық бастаған қыздар тобының айтысы іспетті өтеді . Әдетте жігіттер ұзатылатын құрбысына табиғи заңдылыққа көнуге шақырып, жаңа жұртында жақсы аталуын тілесе , қалыңдық ел-жұртты , құрбы – құрдастары , жер-суымен қоштасу бағытында жаттаулы өлеңменен бірге өзі шығарған шумақтарды да әуенге қосады .

Қалыңдық ұзатылардан бірер күн бұрын ел-жұрты , жақын туыстарымен , олардың от орны-босағасымен  қоштасу үшін жеңгелерін , сіңлілерін ертіп , әрқайсысының үйді – үйіне кіреді . Бұл әдетте « қыз танысу» дейтін . Жақын туыстары өз шамасына қарай ескерткіш есбінде кілем , сырмақ , алаша ,шапан , көйлек , білезік , сырға сияқты сыйлықтар береді .

Дәл аттанар алдында  қалыңдыққа әдейі дайындалған келіншек киімін кигізеді . Оның ішіндегі ең бастысы  желек пен сәнді сәукеле . Қалыңдық көші күйеу аулына жақындағанда , бір  топ қыз-келіншек алдынан шығып , жас келінді ауылға жаяулаты әкеледі . Той алдында келінді күйеу туыстарымен таныстыру салты – « бет ашар » ұйымдастырылады . Той өткен соң келіншекке сәукеленің орнына жаулық салады . Мұның өзі оны күйеуі бар әйелдер санатына қосу салты іспетті . Келін балалы болғанша той-думанда ара - тұра сәукелесін кие береді .Ал алғашқы бала туысымен сәукеле киюді мүлде қойып , оның орнына жаулық сыртынан басына күндік орауы оның балалы әйелдер қатарына қосылғандығын білдіреді . Бұл  қазақ өмірінде кең тараған көне ғұрып қалдығы .

Қазақ халқы ежелден  бері кенже ұлынан өзге үйленген балаларына енші беріп , әке шаңырағынан бөліп , отау етіп шығаратын . Ал кенжесі әке шаңырағынан бөлінбей , әке мұрасына ие болады . Оның үйі әкесі өлгеннен соң да « қара шаңырақ » атанып , қалған туыстарының сый-құрметіне бөленеді , жыл сайын қара шаңырақтың дәстүрлі сыбағасын апарып тұратын. Қара шаңырақты сыйлау әдеті біріншіден , дара , шағын отбасылар арасында жойылып бара жатқан патриархтық қатынастардың қалдығын сақтады .

Қазақта үлкенді сыйлау дәстүріне зор мән берілді  де , оны бұзғандар айып тартты .Қазақ  әйелдері ерінің туыстарын қатты сыйлап , үлкеннің алдынан кесе – көлденең өтпейтін , тіпті қайын ата , қайын ағаларына өмір бойы көрінбеуге тырысатын , аттарын атамай жанама ат қоятын , тек өзі келін боп түскеннен кейін туған балалардың ғана аттарын атайды .

Қазақтың ежелден бергі мызғымас дәстүрінің бірі  - оның қонақжайлығы . Ешбір таныстығы жоқ жолаушы кез келген ауылдың қалаған үйіне қонуға ерікті болған . Қонаққа берілетін қонақасы  , жататын орын тегін , әрі қонақ бұл жағдайды « бөлінбеген еншім » деп есептеген  . Ал қонақасыны дұрыстап бере алмаған үй иесіне би алдына барып ат-шапан айыбын да алатын . Қазақтағы әдеттік құқық бойынша қонақ үйден кеткенше үй иесінің қамқорлығында болатын , тіпті ол өзінің қас жауы болса да , өз үйінде кек алу былай тұрсын , оның басқа жауларынан да оны қорғауға міндетті болатын . Қонаққа « өз үйіңде үйдей дауыңды айтпа » деген нақыл сөз осы әдетке негізделеді .

Дүние салған адамды жоқтап әйелдердің бет жыртуы , жоқтау айтуы , жаназаға « ой бауырымдап » ат қойып  келуі , әйелдермен көрісуі , мәйітті жерлегеннен кейін жаназа асы үшін , жетісін , қырқын , жылын беру ғұрыптарының түп тамыры көне діни сенімдермен байланысты болғанмен халық өмірінде әдет-ғұрыпқа , дәстүрге айналғандығы даусыз .

Қазақ арасына кең  тараған көне ғұрыптардың бірі - өлімге келген жақын туыстардың , құдалар , жекжаттардың , жора-жолдастар мен тамыр-таныс өліктің « азасына » деп әкелетін көмегі . Ал , жыл уақытында « ас » бергенде алдын ала шақырылатын елге « сауын » айтылу салты болған . Әдетте асқа барған ел көбінесе түйе , жылқы , қой , саба-саба қымыз дайындап апаратын .

Туысқандар арасында бір-біріне , керек болған жағдайда , көмек көрсету әдеті де кеңінен  орын алған . Мұндай көмекті оның мөлшеріне  қарай « жылу », « немеурін »  және « үме » деп атаған . Мұның ішіндегі ең көнесі де, қомақтысы да « жылу » , қалғандары кейініректе қалыптасқан , мөлшері жағынан да шағындау болды . Келе-келе жеке меншіктің , таптың шығуына байланысты  туыстық қатынастар мен өзара көмек те таптық сипат алды . 

Наурыз – қазақтардың шежіресі бойынша қазақтың ағасы болған . Парсы тілінде нау – жаңа , роз – күн деген сөз . Бұл екі сөз бірігіп жаңа жыл деген ұғымды береді . Қазақта наурыз деген кісі аты болған . Келін-кепшіктері атай алмай « ұлы күн » , « ұлыстың ұлы күні » деп кеткен дейді Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы . Ұлыстың ұлы күні – шығыс халықтарының ортақ мерекесі . Бұл Наурыз мерекесі күн мен түннің теңесетін кезінде өткізіледі . Оны қарсы алып , әрбір үй наурыз көже жасайтын болған . Ауыл адамдары бір-бірін жаңа жылмен , жаңа жасқа шығуымен құттықтап , төске төс түйістіріп , құшақтасып көрісетін дәстүр қалыптасқан . Қадірлі қариалардың алдына бас тартылып , олар « Малыңның басы өссін , ағың мол болсын , бақытың зор болсын » , - деп бата береді екен . Наурыз мерекесі қазақтар үшін ағыл-тегіл қуаныш пен шаттықтың мерекесі болған .

Ислам діні арқылы қазақтар арасына кең тараған ораза  айты , одан кейін 70 күн өткен соң  болатын құрбан айты да халықтың көп  жиналуымен бата оқылып , шат-шадыман  қызықпен өткізілетін мейрамдар .

Сөйтіп , қазақ халқының ХҮ – ХҮІІ ғасырлардағы толып жатқан әдет- ғұрыптарының   басты-бастылары ғана айтылды . Бұлардың дені халық өмірінде ежелден бері маңызды орын алып келе жатқан халықтың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлі жағдайы .

Қазақ халқының материалдық мәдениетінің белгілері

ХҮ-ХҮІІ ғасырларда қазақ  халқының өсіп , өркендеп , үздіксіз дамып  келе жатқан бай заттық сипаттағы  мәдениеті болды . Оның басты нұсқалары  ежелгі қазақ жеріндегі ірі асуда  – саттық орталығы болған Яссы (Түркістан ) , Отырар , Өзгент , Сауран , Сайрам сияқты қалалардағы сәулет өнерінің туындылары , ғажайып ғимарат құрылыстар , ескерткіш – белгілер болды . Олар сол шаһардағы халық шебелерінің қолынан шығып , ұлттық сипат алған ою - өрнектер , онымен безендіріліп істелген сәндік , әсемдік бұйымдар , тұрмыстық тұтыну заттармен толықты . Бұл игіліктің жемісін қала тұрғындарымен бірге көшпелілер де пайдаланды . Киім – кешек , құрал – жабдық , ыдыс – аяқ сияқты күнделікті ұстап тұтынатын заттар көбінесе даладағы мал өсіретін бақташыларға , егінші диқаншыларға да қаладан ауысып отырды .Көшпелілердің  қаламен , сауда – саттық орталықтарымен тығыз қарым – қатынасы , үзілмейтін байланысы болды . Сондықтан олар қала халқының тұрмыс – тіршілік дағдыларын игеріп , керек жағын қаладан алып отырды . Көшпенділердің қысқы қоныстарындағы тұрағы қыстаулардағы шымнан , саз балшықтан , тастан қалап көтерген немесе ағаштан қиып жасаған үйлері де қала үйлеріне ұқсас болды . Жазға қарай көшпелілер киіз үйде немесе доңғалағы бар арба тектес жылжымалы үйлерде тұрды . Олардың қай – қайсысы да сәнді мүлікке , кілем , текемет , киіз , алаша , әдемі сандық , абдыраға , жібектен істелген бұйымдарға толы болды .