Берасцейская уния

Унiя спраўдзiла надзей польска-ватыканскiх палiтыкаў. Намаганнямi яе мясцовых дзеячаў яна стала бар’ерам на шляху акаталiчвання беларусаў i садзейнiчала захаванню этнасу ва ўмовах паланiзацыi.

Унiяцкая царква спрыяла развiццю культурна-рэлiгiйных сувязяў Беларусi з Польшай, цэнтральна- i заходнееўрапейскiмi краiнамi, яе далучэнню да еўрапейскага культура-гiстарычнага працэсу. многiя дзеячы ўнii (I.Пацей, I.Руцкi, А.Дубовiк, Я.Суша, I.Кульчынскi i iнш.) унеслi значны ўклад у развiцце лiтаратуры, публiцыстыкi, фiласофii, гiстарычнай навукi.

XVI ст. ў Еўропе – гэта час узнiкнення нацыянальных цэркваў у Чэхii (гусiцкая), Германii (лютэрская), Швейцарыi (кальвiнiсцкая) i Англii (англiканская). Пасля ўтварэння Маскоўскага патрыярхату нацыянальны характар набывае руская праваслаўная царква. З’яўленне ўнiяцтва на Беларусi ўпiсваецца ў гэты еўрапейскi працэс. Шэраг даследчыкаў разглядаюць Берасцейскую ўнiю як спробу стварэння нацыянальнай рэлiгii беларускага народа.

ЗАКЛЮЧЭННЕ 

Замест устанаўлення адзінства  усходняй царквы з заходняй, Берасцейскі  сабор прывёў да новага падзелу на царкву ўсходнюю-уніяцкую і царкву ўсходнюю праваслаўную. Вынікам Берасцейскіх сабораў, былі расцягнутая на некалькі наступных дзесяцігоддзяў палемічная вайна, бесконцыя дэбаты пра падпісанне уніі і, што больш сур’ёзна, зацяжны падзел Кіеўскай мітраполіі на каталіцкую і праваслаўную часткі.

Берасцейская унія была буйнейшай  і найважнейшай, яе падрыхтоўка праводзiлася на аснове Фларэнційскай уніі 1439 г., якая фармальна была пашырана на тэрыторыi ВКЛ i якуюда пачатку 16 ст. фармальна прызнавалi некаторыя мiтрапалiты кiеўскiя i епiскапы [1, c. 316]. Але Берасцейская унія аказалася найбольш трывалай з усіх уній паміж усходняй і заходняй цэрквамі, хоць спачатку яна і не ахапіла ўсёй праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай.

Наступствы тых берасцейскіх падзей ніяк не ўкладаюцца ў пракрустава ложа негатыўнага або пазітыўнага. У аснове расколу ўкраінска-беларускага хрысціянства, расколу Русі на дзве няроўныя часткі, паміж якімі пачалася барацьба, ляжалі, на яго думку, праблемы фарміравання нацыянальнай царквы. Праваслаўны Берасцейскі сабор 1596 г., несумненна,  уратаваў беларуска-украінскае праваслаўе. Уніяцкі сабор паклаў пачатак царкоўна-рэлігійнай традыцыі, якая арыентавалася на заходнія ўзоры, а з цягам часу  спрыяла зацвярджэнню грэка-каталіцызму як адной з нацыянальных канфесій украінцаў. Непераўзыходзячае значэнне Берасцейскай уніі, як канкрэтна-гістарычнай падзеі канца XVI ст., даследчык бачыць у тым, што, нягледзячы на негатыўныя наступствы міжканфесійнай барацьбы, якая адчуваецца і сёння, Україна ўжо ў эпоху позняга сярэднявечча наблізілася да Еўропы.

Падзеі ў Берасці 6–10 кастрычніка 1596 г., у сілу іх гістарычнай значнасці  і контраверсійнасці,  вартыя таго, каб стаць для беларускіх гісторыкаў прадметам спецыяльнага манаграфічнага даследавання, а месцы правядзення саборных пасяджэнняў – увекавечвання ў мемарыяле.

Берасцейскi сабор прывёў да расколу царквы i грамадства, стаўшы паваротным момантам у гiсторыi праваслаўя. Абодва бакi (хто перайшоў у унiю i хто застаўся ў праваслаўi) звярнулiся да вярхоўнай улады Рэчы Паспалiтай  з просьбай прызнаць iх законнасць. Згодна з актам варшаўскай канфедэрацыі 1573 г., права на iснаванне мелi абедзве  паловы Берасцейскага сабору. Аднак  Жыгiмонт III Ваза пацвердзiў законныя правы толькi унiятаў. Праваслаўе апынулася  па-за законам. Усё гэта стала падставай  для ўмяшання ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалiтай усходнiх патрыярхаў і выклiкала рэзкае ўзрастанне рэлiгiйнага фанатызму, узаемнай мiжканфесiйнай варожасцi.

Акт Берасцейскай вунii мае ня так царкоўнае, як нацыянальна-пол тычнае значэньне. Гэтая вунiя есьць просты працяг вунii Люблiнскай. Справа была ня толькi ў тым, што праваслаўны кiдаў сваю веру i рабiўся вунiятам цi католiкам, але i ў тым, што ен прымаў полiтычны, культурны i нават соцыяльны уплыў Польшчы. Сама па сабе вунiя ня была патрэбна нi езуiтам, нi Польшчы. Утварэнне вунii ня мела на мэце злучэньня вер.

Нарэшце, вунiя прынесла на Беларусь ня згоду, а разлад i выклiкала рэлiгiйную барацьбу. Яна, як i Люблiнская вунiя, была накiрована на тое, каб скасаваць незалежнасьць Лiтоўска-Беларускага гаспадарства. Зразумела, што на гэтай глебе ў дальнейныя часы пачалася барацьба, каторая прыносiла вялiкую шкоду як Лiтве i Беларусi, так i Рэчы Паспалiтай. Творчыя сiлы замест таго, каб будаваць жыцьце, трацiлiся на непатрэбную грамадзянскую рэлiгiйную барацьбу [4, c. 125].

Драматычная барацьба уніятаў  і антыуніятаў добра адлюстравана ў палемічнай літаратуры канца ХVІ-ХVІІІ  стст. У працэсе гэтай барацьбы і той, і іншы бок выкарыстоўваў  як прававыя, так і супрацьпраўныя сродкі. Рэалізацыя пастановы Брэсцкага  царкоўнага сабора 1596 г. паставіла ВКЛ  на мяжу грамадзянскай вайны, а на Украіне выклікала магутны ўзброены казацкі рух. На пазіцыі свабоды выбара веры стаяў М. Смаірыцкі. У прыватнасці, праблема свабоды разглядаецца ў яго «Суплікацыі», якую ён ад імя беларускай і ўкраінскай шляхты прадставіў на вальны сейм у 1628 г. «Самая дарагая свабода – гэта свабода веры і багаслужэння», – лічыў Сматрыцкі. Менавіта ад гэтай свабоды залежыць «грамадскі спакой у краіне». Дабрабыт дзяржавы, гаворыцца ў «Суплікацыі», грунтуецца на «грамадскай згодзе». Аднак там, дзе парушаецца рэлігійная свабода, такая згода немагчыма. Сматрыцкі устанаўліваў непасрэдную сувязь і залежнасць паміж рэлігійнай, грамадзянскай і палітычнай свабодай. «Хто пазбаўляе нас святой веры... той аднімае ў нас... грамадзянскія свабоды і заганяе ў рабства», – піша ён у «Суплікацыі». Трэба адзначыць, што Сматрыцкі трактуе паняцце свабоды даволі шырока. Свабода ў яго разуменні, гэта не толькі права на рэлігійны выбар, але і на «жыццё ў адпаведнасці з дабраахвотна прынятымі законамі». Свабода беларускага і украінскага народаў грунтуецца на вялікакняжацкіх і каралеўскіх правах і прывілеях, якія гарантуюць гэтым народам асабістую бяспеку, недатыкальнасць уласнасці і рэлігійную свабоду, а таксама на безумоўнай роўнасці з польскім народам ва ўсіх сферах грамадскага жыцця. Між тым, кідае Сматрыцкі папрок каралеўскаму ўраду, «нас пазбавілі правоў, пазбавілі вольнасцей і свабоды». Сматрыцкі і яго аднадумцы патрабавалі ад сейма «аднавіць закон», вярнуць праваслаўным беларусам і ўкраінцам «правы, свабоды і вольнасці», якія яны «здабылі сваёй крывёю».

Супрацьлеглую, уніяцкую пазіцыю  прадстаўляў Іпацій Пацей. У сваіх  творах «Унія» (1595 г.) і «Гармонія» (1608 г.) ён прапанаваў сваеасаблівую канцэпцыю  грамадскага і духоўнага жыцця  беларускага і ўкраінскага народаў, асноўнымі кампанентамі якой былі:

1) пераарыентацыя рэлігійнага,  духоўна-культурнага і палітычнага  жыцця беларускага і украінскага  народаў на Захад; 

2) разрыў з маскоўскім праваслаўем;

3) адмова ад царкоўнай улады канстанцінопальскага патрыярха і падпарадкаванне ўладзе рымскага папы;

4) бескампрамісная барацьба  з Рэфармацыяй, пратэстантызмам; 

5) рэлігійна-царкоўнае і духоўна-культурнае аднаўленне жыцця беларускага народа, развіцця адукацыі, навукі, кнігадрукавання, удасканаленне багаслоўскай эрудыцыі святароў;

6) пераўтварэнне уніяцкай  царквы ў царкву агульнанацыянальную. 

Сам I.Пацей з’яўляўся эрудзіраваным багасловам і арыгінальным рэлігійна-палітычным мысліцелем, выдатным пісьменнікам-публіцыстам, дасканалым майстрам роднай беларускай мовы. Падставай ягонай канцэпцыі з’яўлялася ідэя царкоўна-грамадскай «згоды». Аднак у яго канцэпцыі, таксама як і ў яго практычнай дзейнасці «згода», «гармонія» грунтаваліся не на свабодзе выбару, не на дабраахвотнасці, не на верацярпімасці, а на безумоўным, прымусовым далучэнні праваслаўных да царкоўнай уніі. Агулам з 1577 г. да 1666 г. у Вялiкiм Княстве выйшла больш за 140 выданняў «за» цi «супраць» унii. Цяжка пераацаніць значэнне ўзнятай лiтаратурнай палемiкі для інтэлектуальнага жыцця. Праблемы дагматыкi саступiлi ў ёй месца палiтычным i агульнакультурным. У нацыянальным плане асаблiва важным стаў зварот да гiстарычнага мiнулага. У напружаных спрэчках апаненты шукалi аргументы ў летапiсах i хронiках. Аўтары з асяроддзя Вiленскага праваслаўнага брацтва карысталiся як старажытнарускiмi, так i маскоўскiмi летапiсамi, цытавалi Мацея Стрыйкоўскага, Аляксандра Гвагнiна, Марцiна Кромэра. У антыунiяцкiя выданнi ўключалiся гiстарычныя дакументы, граматы i прывiлеi розных эпох i стагоддзяў. Варта асабліва падкрэсліць, што праваслаўнай шляхце пры гэтым уяўлялася пераемнай i цэльнай гiсторыя Русi ад часоў Уладзiмiра да Рэчы Паспалiтай. Звяртаючыся да Жыгiмонта III, яна прасiла захаваць вольнасці, якія «ўжо 600 гадоў i больш у народзе нашым рускiм трываюць» [7, c. 32].

Так Берасцейскi сабор i прынятая унiя апынулiся ў цэнтры грамадскай увагі. Мяжу ж памiж бакамі, якія варагавалі, цяпер далёка не заўсёды вызначала  этнiчнае паходжанне. Напрыклад, русін  Хведар Скумiн–Тышкевiч выступаў на баку унiятаў, а паляк Ян Замойскi абараняў праваслаўных. Сярод арыстакратыi i вольнага рыцарства многiя прымалi унiю па перакананнях. У зацятай палемiцы праваслаўнаму лагеру адчувальна бракавала людзей з вышэйшай адукацыяй. Бадай толькi дзве асобы – полацкі архіепіскап Мялецi Сматрыцкi (1620–1628) i кіеўскі праваслаўны мітрапаліт Пётр Магiла (1633–1647) – былi здольныя весцi высокаiнтэлектуальную дыскусiю з апанентамi [7, c. 143]. У соймавай барацьбе пачатку ХVII ст., калi жылi яшчэ традыцыi верацярпiмасцi, за «рэлiгiю грэцкую» неаднаразова ўступалася беларуская шляхта. Дамагаючыся лаяльнасцi праваслаўных падданых у складанай для каралеўскага двара сiтуацыi, сам Жыгiмонт III пайшоў на кампрамiс i ў 1607 г. абавязаўся даваць урады i царкоўныя ўладаннi «выключна шляхцiчам рускага роду i чыстай грэцкай веры», што часова стрымала рост радыкальных настрояў. Аднак ужо тады шырылiся i нелегальныя формы барацьбы супраць унii.

Брэсцкая царкоўная унія на Беларусі была ліквідавана Полацкім царкоўным саборам 1839 г., на Украіне  – падрыхтаваным па заказу I. В. Сталіна  царкоўным саборам у Львове у 1946 г. Уніяты на Украіне захавалі прыхільнасць да сваей царквы, і ў 1989 г. яна была афіцыйна адноўлена. Беларуская уніяцкая царква адрадзілася ў 1920-я гады ў Заходняй Беларусі, але была ліквідавана ў 1940 г. Дзейнічае за межам Беларусі на чале з апостальскім візітатарам. Яе цэнтрам з'яўляецца каталіцкая царква апосталаў Пятра і Паўла ў Лондане. На Беларусі уніяцкія цэрквы дзейнічаюць у Мінску, Гомелі, Гродне, існуюць абшчыны ў Віцебску і інш. [2, с. 98]

СПIС ЛIТАРАТУРЫ

1. Вялiкае княства Лiтоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.1: Абаленскi – Кадэнцыя/Рэдкал.: Г.П.Пашкоў (гал. рэд.) i iнш.; Маст. З.Э.Герасiмовiч. - 2-е выд. – Мiнск: БелЭн, 2007. – 688 с.: iл.
2. Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi: У 6 т. Т.2. Белiцк – Гiмн/Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.:  Б.I. Сачанка (гал. рэд.) i iнш.; Маст. Э.Э. Жакевiч. – Мн.: БелЭн, 1994. – 537 с.: iл.
3. Гiсторыя Беларусi: Падруч. У 2 ч. Ч. 1. Ад старажытных часоў па люты 1917 г. /Я.К.Новiк, Г.С.Марцуль, I.Л.Качалаў i iнш.; Пад рэд. Я.К.Новiка, Г.С.Марцуля. – Мн.: Выш. Шк., 2003. – 416 с.
4. Кароткi нарыс гiсторыi Беларусi /Уступ. арт. А.П. Грыцкевiча; Камент. i заўвагi Э.Н.Гнеўкi. – 5-е выд. – Мн.: Беларусь, 1992. – 190 с., iл.
5. Унiя. Джяржаўнасць. Культура (Фiласофска-гiстарычны аналiз). 2-е выд. – Мн.: Беларуская навука, 2000. – 111 с.
6. Уния в документах: Сб./сост. В.А.Теплова, З.И.Зуева. – Мн.: «Лучи Софии» 1997. – 520 с.
7. Гайдук Н. Брестская унія 1596 года. С приложениями. – Мн.: Изд. Вирковский В.Н., 1996. – 208 с.