Аляксандраў прывілей 1492 г

ЗМЕСТ

 

УВОДЗІНЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .		3
ГЛАВА 1.	ХАРАКТАРЫСТЫКА ПЕРШЫХ АГУЛЬНАДЗЯРЖАЎНЫХ ПРЫВІЛЕЯЎ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	5
	1.1. Сутнасць агульназемскіх грамат. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	5
	1.2. Першыя агульнадзяржаўныя прывілеі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	7
ГЛАВА 2.	ПРЫВІЛЕІ ВКЛ У ПЕРЫД 1413-1447 ГГ.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	11
	2.1. Характарыстыка Гарадзельскага прывілея 1413 г.. . . . . . . . . . .	11
	2.2. Сутнасць прывілеяў 1432 г. і 1434 г.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	14
	2.3. Асноўныя палажэнні прывілея Казіміра 1447 г. . . . . . . . . . . . .	16
ГЛАВА 3.	ПРЫВІЛЕІ АЛЯКСАНДРА І ЖЫГІМОНТА. . . . . . . . . . . . . . . . . . .	21
	3.1. Аляксандраў прывілей 1492 г.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	21
	3.2. Прывілеі 1506 г., 1564 г., 1568 г.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	25
Заключэнне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .		30
Спіс выкарыстанных  крыніц. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .		33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

УВОДЗІНЫ

 

Адной з асаблівасцяў развіцця сярэднявечнай Беларусі з'яўлялася яе цеснае ўзаемадзеянне з Польскай дзяржавай. Усе еўрапейскія дзяржавы, асабліва суседнія, на ўсім працягу  свайго існавання мелі паміж сабой  даволі цесныя сувязі, якія перыядычна перапыняліся войнамі. Такія ж адносіны былі характэрны для Вялікага княства Літоўскага і Польшчы. Аднак толькі ў апошняй чвэрці XIV ст. адносіны паміж гэтымі дзяржавамі перараслі ў больш цесны дзяржаўна-прававы саюз, які заклаў падмурак для іх усё больш устойлівага збліжэння.

Саюз Вялікага княства  Літоўскага з Польшчай пад уладай аднаго манарха ўнёс карэнныя змены  ў дзяржаўнае ўладкаванне абедзвюх дзяржаў і аказаў істотны ўплыў  на развіццё эканамічных, палітычных і  культурных сувязяў народаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы.

Неабходна адзначыць, што  гісторыя Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага здаўна прыцягвала ўвагу даследчыкаў мінуўшчыны.

Найбольш масавымі крыніцамі  з'яўляюцца акты і граматы сацыяльна-эканамічнага і сацыяльна-палітычнага характару. Яны характарызуюць працэс фарміравання феадальнага землеўладання, стан гаспадаркі, саслоўную структуру насельніцтва і сацыяльную палітыку ўрада. Па іх можна ўявіць грамадска-палітычныя і сацыяльна-эканамічныя адносіны, правасвядомасць, мараль і побыт, культуру і мову людзей XV-XVI стст.

Значную цікавасць для  гісторыка ўяўляюць агульназемскія прывілеі Вялікага княства Літоўскага.

Актуальнасць дыпломнай  работы, заключаецца ў тым, што прывілеі гралі важнейшую ролю ў вырашэнні нацыянальных праблем у любой краіне. Ад гэтага ў вялікай меры залежыць стабільнасць яе палітычнага і сацыяльнага развіцця. Таксама адзнычым той момант, што у агульнадзяржаўных граматах (прывілеях) атрымалі адлюстраванне «галоўныя рысы ўдзельназемскога ладу старажытнарускай гісторыі», бо Вялікае княства Літоўскае склалася на «тэрытарыяльнай, этнаграфічнай і культурнай аснове беларускай», а беларускі горад Наваградак быў першай сталіцай дзяржаеы і старажытны полацкі герб «Пагоня» стаў гербам усёй дзяржавы.

Мэтай работы з’яўляецца даследаванне і аналіз агульнадзяджаўных (земскіх) прывілеяў.

Мэта даследавання можа быць дасягнута шляхам вырашэння асноўных задач работы:

1. Разгледзець сутнасць агульназемскіх грамат;

2. Даць агульную характарыстыку першым агульнадзяржаўным прывілеям;

3. Выявіць асноўныя  прадпасылкі і ўмовы Гарадзельскага прывілея 1413 г.;

4. Адзначыць сутнасць прывілеяў 1432 г. і 1434 г.;

5. Прааналізаваць асноўныя палажэнні прывілея Казіміра 1447 г.;

6. Вызначыць характэрныя  рысы  прывілея 1492 г.;

7. Адзначыць роль і  значэнне прывілеяў 1506 г., 1564 г., 1568 г..

Для дасягнення  указанай мэты і вырашэння пастаўленых  задач, былі выкарастаны такія метады як дыалектычны, гістарычны, метад аналіза  і сінтэза, індукцыі і дэдукцыі, а  таксама рэтраспекцыйны метад.

Матэрыялы курсавой работы могуць быць выкарыстаны студэнтамі пры вывучэнні імі курса “Гісторыі дзяржавы і права Беларусі”.

Пры напісанні курсавой работы выкарыстоўваліся матэрыялы розных аўтараў — Т. І. Доўнар, С. Ф. Шымуковiч, Г. П. Пашкоў. Неацэнную дапамогу ў напісанні дыпломнай работы аказалі работы такіх аўтараў як М. У. Сільчанка, І. А. Басюк, І. А. Юхо, I. М. Iгнаценка.

Структура курсавой работы абумоўлена мэтай і задачамі даследавання. Курсавая работа ўключае уводзіны, тры главы, 7 параграфаў, заключэнне, спіс выкарыстанных крыніц.

 

ГЛАВА 1 ХАРАКТАРЫСТЫКА ПЕРШЫХ АГУЛЬНАДЗЯРЖАЎНЫХ ПРЫВІЛЕЯЎ

 

1.1. Сутнасць агульназемскіх грамат

 

У Вялікім княстве Літоўскім  нараўне з пісанымі заканадаўчымі  актамі доўгі час працягвала дзейнічаць старажытнае звычайнае права ў форме няпісаных правілаў паводзін людзей (звычаяў). У новых пісаных законах пастаянна адзначалася захаванне старых няпісаных нормаў права, так званай старасветчыны - «старыны». У сувязі з гэтым нарматыўныя акты, прынятыя ў ХІV-ХV стст., лічыліся дзеючымі і ў наступны перыяд. Асабліва гэта тычылася законаў, якія паступова сталі замацоўваць правы і прывілеі саслоўя шляхты.

Заканадаўчыя акты таго часу насілі розныя найменні; такой  адзінай назвы, адпаведнай сучаснаму  паняццю «нарматыўны прававы акт», не існавала. На працягу стагоддзяў у залежнасці ад зместа актаў і спосабаў іх прыняцця яны зваліся: ухвала, грамата, ліст, прывілей, статут, канстытуцыя, універсал, артыкул і інш. Выразнага размежавання паміж гэтымі тэрмінамі не існавала, але пэўныя сэнсавыя адценні ўтрымліваліся ў кожным найменні. Так, акты, якія прымаліся на сойме, менаваліся ўхваламі, статутамі, пастановамі, а ў XVII-XVIII стст. - канстытуцыямі. Нарматыўныя прававыя акты ў сферы гаспадарчага права - уставамі, у ваеннай сферы і адносна падаткаў на ваенныя патрэбы - універсаламі, акты ваенна-крымінальнага права - артыкуламі. Граматай, лістом, прывілеем зваліся асобныя заканадаўчыя акты, якія замацоўвалі правы кіруючай эліты або саслоўяў, асобных сацыяльных ці этнічна-рэлігійных групаў, а таксама пэўныя правы насельніцтва асобных частак дзяржавы, гарадоў, валасцей або нават пэўных асобаў ці сямействаў. У навуковай літаратуры прынята адзіная ўмоўная назва нарматыўных прававых актаў ХІV-ХV стст. - граматы або прывілеі [12, с. 58].

Нарматыўныя акты, у якіх знайшло адлюстраванне права  Беларусі, па сваім змесце і форме  былі вельмі розныя і ахоплівалі ўсю  разнастайнасць грамадскіх адносінаў. У залежнасці ад зместу, формы і працэдуры прыняцця гэтыя акты можна раздзяліць на наступныя групы:

1) агульназемскія і  мясцовыя (абласныя, валасныя, гарадскія)  граматы (прывілеі);

2) Судзебнік 1468 г.;

3) Статуты1529, І566, І588гг.;

4) соймавыя пастановы і іншыя нарматыўныя акты.

Характарызуючы крыніцы  права Вялікага княства Літоўскага, варта таксама адзначыць Метрыку Вялікага княства Літоўскага. Гэта былі зборы актаў (кнігі) вялікакняжацкай канцылярыі, у якіх утрымліваліся копіі нарматыўных прававых актаў, судовых рашэнняў, іншых дакументаў, якія выдаваліся ад імя вялікага князя, рады, соймаў ВКЛ на працягу ХV-ХVІІІ стст.

У цэлым развіццё заканадаўства  Вялікага княства Літоўскага можна  ўмоўна падзяліць на два перыяды - прывілейны і статутавы. Характэрнай асаблівасцю першага перыяду з'яўляецца прыняцце нарматыўных прававых актаў у форме граматаў (прывілеяў), якія працягвалі выдавацца і пасля ўвядзення ў дзеянне Статута 1529 г. Другі перыяд адрозніваўся высокім узроўнем сістэматызацыі права. Пасля прыняцця Статутаў 1529, 1566, 1588 гг. асобнымі нарматыўнымі актамі ўносіліся змяненні і дапаўненні ў дзеючае заканадаўства, аднак прыярытэтзаўсёды заставаўся за кадыфікаваным законам [12, с. 59].

Такім чынам, у залежнасці ад дзеяння нарматыўных актаў у прасторы і па колу асоб тыя граматы (прывілеі), якія дзейнічалі на ўсёй тэрыторыі дзяржавы і адносіліся да ўсяго насельніцтва, прынята зваць агульназемскімі. За час існавання дзяржавы была прынята значная колькасць гэтых актаў. Некаторыя з іх маюць найболей істотнае значэнне для далейшага развіцця прававой сферы дзяржавы.

 

 

1.2 Першыя агульнадзяржаўныя  прывілеі

 

Першымі агульнадзяржаўнымі (земскімі) прывілеямі лічыліся тры  прывілеі, выдадзеныя ў 1387 годзе вялікім  князем літоўскім Ягайлам, які ў  праваслаўным хрышчэнні называўся  Якавам, а калі стаў польскім каралём  і прыняў каталіцкую веру, то стаў называцца  Уладзіславам.

Яго першы прывілей быў  выдадзены 20 лютага 1387 года і быў  накіраваны на распаўсюджванне каталіцызму  ў Беларусі і Літве. Пачынаўся  прывілей са сцвярджэння, што нібыта людзі жадаюць прыняць каталіцкую веру, а тым, хто ўжо прыняў яе, даруюцца новыя правы і вольнасці; яны будуць мець поўную магчымасць валодаць, карыстацца, прадаваць, мяняць, дараваць згодна са сваёй добрай воляй і жаданнем замкі, воласці, сёлы, дамы і ўсё, чым бы валодалі па наследству ад бацькоў. Далей у прывілеі гаварылася аб тым, што рыцары не павінны будуць выконваць якія-небудзь работы, за выключэннем будавання новых замкаў, калі будзе склікацца насельніцтва «ўсёй зямлі», а таксама для перабудовы і рамонту старых замкаў [17, с. 45].

Згодна са старадаўнім  звычаем, вайсковы паход, які называўся па-народнаму «пагоняй», павінен быў выконвацца не толькі рыцарамі, але кожным мужчынам, якога б ён ні быў паходжання або звання, толькі б ён быў здольным насіць зброю.

У гістарычнай літаратуры распаўсюджана думка, што ўсе  гэтыя правы былі нібыта запазычаны з польскага права. Але такое сцвярджэнне з'яўляецца памылковым, бо права феадалаў рас параджацца маёмасцю, якая належала ім, існавала ўжо ў XI—XIII стагоддзях ва ўсёй Старажытнай Русі (у тым ліку і ў Беларусі) і гарантавалася старажытным правам, аб чым сведчаць шматлікія крыніцы (Руская Праўда, летапісы, граматы, дагаворы і інш.). Пацвярджэнне старажытнасці гэтых правоў змяшчаецца ў Полацкім і Віцебскім прывілеях, у якіх змяшчаліся нормы, што датычацца, як відаць, XI—XIII стагоддзяў, хоць поўны тэкст гэтых прывілеяў быў адрэдагаваны ў канцы XIV стагоддзя.

Другі прывілей, выдадзены 22 лютага 1387 года, адрасаваўся каталіцкаму  духавенству, але закранаў інтарэсы ўсяго народа і фактычна дапаўняў папярэдні прывілей ад 20 лютага. Галоўнае яго прызначэнне заключалася ў прымусовым насаджэнні каталіцкай веры ў Беларусі і надзяленні багатымі дарамі і маёнткамі каталіцкага духавенства і касцёлаў. Па гэтым прывілеі ўсё каталіцкае духавенства, касцёлы, манастыры і феадальна-залежныя ад іх людзі выключаліся з дзяржаўнай юрысдыкцыі. Гэты прывілей абавязваў усіх жыхароў Вялікага княства Літоўскага пераходзіць у каталіцкую веру з усякай іншай веры (секты), а для таго каб новаператвораныя католікі захоўвалі вернасць каталіцкай царкве, забараняліся шлюбы з праваслаўнымі да тае пары, пакуль яны не прымуць каталіцкай веры; у выпадку ўступлення ў шлюб праваслаўнай з католікам шлюб заставаўся ў сіле, але праваслаўны муж або жонка абавязаны былі пераходзіць у каталіцкую веру пад страхам суровых пакаранняў; маёнткі і іншыя даходы, перададзеныя каталіцкаму духавенству, вызваляліся ад усякага роду службаў і павіннасцей у карысць дзяржавы і гасудара [17, с. 45].

Зусім новым было выключэнне з дзяржаўнай юрысдыкцыі ўсіх людзей, залежных ад каталіцкага духавенства. Захоп каталіцкім духавенствам дзяржаўных паўнамоцтваў у адносінах да залежных людзей паслужыў першым крокам да запрыгоньвання сялян, бо яны траплялі пад поўнае панаванне каталіцкіх феадалаў. А сама каталіцкая царква станавілася па-за дзяржаўнай юрысдыкцыяй і паступова захопліваючы ўсё большыя і большыя багацці, набыла велізарную эканамічную сілу і, маючы вялікі штат сваіх агентаў, прапагандыстаў і добраахвотнікаў-фанатыкаў, стала самай уплывовай палітычнай сілай. Але паколькі каталіцкае духавенства ў Вялікім княстве Літоўскім дзейнічала ў інтарэсах рымскай курыі і замежных дзяржаў, то ўся гэтая арганізацыя працавала на шкоду інтарэсам народа і дзяржавы. Таму пры аналізе дзяржаўна-прававых актаў было б недаравальным ігнараваць такі важны дакумент, які паклаў пачатак паслабленню дзяржавы і запрыгоньванню сялян. Замацаванне аналагічных правоў за свецкімі феадаламі ў 1447 годзе было ўжо па сутнасці толькі працягам пачатай работы.

У дзяржаўна-прававым жыцці  Вялікага княства Літоўскага істотнае значэнне меў прывілей, выдадзены князю Скіргайлу (Івану), ад 28 красавіка 1387 года. Гэтым прывілеем пацвярджаліся і замацоўваліся яго правы на кіраванне ўсім Вялікім княствам Літоўскім пасля ўступлення Ягайлы на польскі прастол. Ягайла абяцаў Скіргайлу «крепко блюсти его княженья и державы». Тым самым прывілей юрыдычна замацоўваў надзяленне Скіргайлы велікакняжацкімі паўнамоцтвамі і сведчыў аб захаванні дзяржаўнай адасобленасці Вялікага княства. У гэтым прывілеі Ягайла абяцаў таксама лічыць Скіргайлу вышэй за ўсіх іншых братоў і слухаць яго больш за ўсіх іншых саветнікаў і стаяць за яго «крепко во всем» [17, с. 46].