Айчынная вайна 1812 г

    2.1.2 Маскоўскі накірунак

    Часткі 1-й арміі Барклая былі раскіданыя ад Балтыкі да Ліды, у Вільні знаходзіўся штаб. З прычыны імклівага наступлення Напалеона ў падзеленых рускіх карпусоў з'явілася пагроза быць пабітымі па частках. Корпус Дохтурава апынуўся ў аператыўным акружэнні, але смог вырвацца і прыбыць у зборны пункт Свенцяны. Пры гэтым конны атрад Дорахава апынуўся адрэзаным ад корпуса і злучыўся з войскам Баграціёна. Пасля таго, як 1-я армія злучылася, Барклай дэ Толлі пачаў паступова адыходзіць да Вільні і далей да Дрысы.26 чэрвеня армія Барклая выйшла з Вільні і 10 ліпеня прыбыла ў Дрыскі умацаваны лагер на Заходняй Дзвіне (на поўначы Беларусі), дзе цар Аляксандр I планаваў адбівацца ад напалеонаўскіх войскаў. Генералам атрымалася ўпэўніць цара ў абсурднасці гэтай ідэі, высунутай вайсковым тэарэтыкам Пфулем (або Фулем). 16 ліпеня руская армія працягнула адступ праз Полацк на Віцебск, пакінуўшы для абароны Пецярбурга 1-й корпус генерал-лейтэнанта Вітгенштэйна. У Полацку Аляксандр I пакінуў армію, перакананы да ад'езду настойлівымі просьбамі саноўнікаў і сям'і. Выканаўчы генерал і асцярожны стратэг Барклай адыходзіў пад націскам праўзыходных сіл амаль усёй Еўропы, і гэтым моцна раздражняў Напалеона, зацікаўленага ў скарэйшай генеральнай бітве.2-я руская армія (да 45 тысяч) пад камандаваннем Баграціёна у пачатку ўварвання размяшчалася пад Гродна на захадзе Беларусі прыкладна за 150 кіламетраў ад 1-й арміі Барклая. Спачатку Баграціён зрушыўся на злучэнне з асноўнай 1-й арміяй, але калі ён дасягнуў Ліды (100 км ад Вільні), было позна. Яму прыйшлося сыходзіць ад французаў на поўдзень. Каб адрэзаць Баграціёна ад асноўных сіл і знішчыць, Напалеон паслаў на напярэймы Баграціёну маршала Даву з сіламі да 50 тысяч салдат. Даву зрушыўся з Вільні на Мінск, які заняў 8 ліпеня. З іншага боку, з захаду, на Баграціёна наступаў Жэром Банапарт з 4-мя карпусамі, якія перайшлі Нёман пад Гродна. Напалеон імкнуўся не дапусціць злучэння рускіх войскаў, з тым, каб разбіць іх па частках. Баграціён імклівымі маршамі і паспяховымі ар'ергарднымі баямі адарваўся ад войскаў Жэрома, зараз яго асноўным супернікам стаў маршал Даву.19 ліпеня Баграціён знаходзіўся ў Бабруйске на Бярэзіне, у той час як Даву 21 ліпеня заняў перадавымі часцямі Магілёў на Дняпры, гэта значыць французы апярэджвалі Баграціёна, быўшы на паўночным усходзе ад 2-й арміі рускіх. Баграціён, падыдучы да Дняпра 60 км ніжэй Магілёва, паслаў 23 ліпеня корпус генерала Раеўскага супраць Даву з мэтай адкінуць французаў ад Магілёва і выйсці на прамую дарогу ў Віцебск, дзе па планах павінны былі злучыцца рускія войскі. У выніку бою пад Салтанаўкай Раеўскі затрымаў рушэнне Даву на ўсход да Смаленска, але шлях на Віцебск апынуўся зачынены. Баграціён змог без перашкод 25 ліпеня фарсіраваць Днепр у мястэчку Новае Быхава і накіраваўся да Смаленска. Даву не меў ужо сіл пераследваць 2-ю армію рускіх, а войскі Жэрома Банапарта, безнадзейна адстаўшы, усё яшчэ пераадольвалі лясіста-балоцістую тэрыторыю Беларусі.Армія Барклая 23 ліпеня прыйшла ў Віцебск, дзе Барклай жадаў пачакаць Баграціёна. Каб перашкодзіць пасоўванню французаў, ён выслаў 4-й корпус Астэрмана-Талстога насустрач авангарду суперніка. 25 ліпеня у 26 вёрстах ад Віцебска адбыўся бой пры Астраўно, які працягнуўся і 26 ліпеня.27 ліпеня Барклай адступіў з Віцебска да Смаленска, пазнаўшы аб набліжэнні Напалеона з асноўнымі сіламі і немагчымасці для Баграціёна прадзерціся да Віцебска. 3 жніўня рускія 1-я і 2-я арміі злучыліся пад Смаленскам, дасягнучы такім чынам першага стратэгічнага поспеху. У вайне наступіла невялікая разрыўка, абедзве боку прыводзілі ў парадак арміі, стомленыя бесперапыннымі маршамі.Пасля дасягнення Віцебска Напалеон зрабіў прыпынак, каб даць адпачынак войскам, засмучаным пасля 400 км наступлення ў адсутнасці баз забеспячэння. Толькі 12 жніўня, пасля доўгіх ваганняў^[7], Напалеон выступіў з Віцебска на Смаленск.

    2.1.3 Паўднёвы накірунак

    7-й саксонскі корпус пад камандаваннем Рэн'е (17-22 тыс.) павінен быў затуляць левы фланг галоўных сіл Напалеона ад 3-й рускай арміі пад камандаваннем Тормасава (25 тыс.). Рэн'е заняў кардоннае размяшчэнне па лініі Брэст—Кобрын—Пінск, распыліўшы на працягу 170 км і так невялікі корпус. 27 ліпеня Тормасаў акружыў Кобрын, саксонскі гарнізон пад камандаваннем Кленгеля (да 5 тыс.) быў цалкам разбіты. Таксама былі ачышчаны ад французскіх гарнізонаў Брэст і Пінск.Зразумеўшы, што саслабелы Рэн'е не зможа ўтрымаць Тормасава, Напалеон прыняў рашэнне не прыцягваць на галоўны накірунак аўстрыйскі корпус Шварценберга (30 тыс.) і пакінуў яго на поўдні супраць Тормасава. Рэн'е, сабраўшы свае войскі і злучыўшыся са Шварцэнбергам, атакаваў Тормасава 12 жніўня ля Гарадзечны, прымусіўшы рускіх адступіць да Луцку (паўночны захад сучаснай Украіны). Асноўныя бітвы адбываюцца паміж саксонцамі і рускімі, аўстрыйцы імкнуцца абмежавацца артылерыйскім абстрэлам і манеўрамі.Да канца верасня на паўднёвым накірунку вяліся млявапраяўныя баявыя дзеянні ў маланаселенай балоцістай мясцовасці ў раёне Луцка.Акрамя Тормасава на паўднёвым накірунку знаходзіўся 2-й рускі рэзервовы корпус генерал-лейтэнанта Эртэля, сфармаванага ў Мазыры і аказваўшага падтрымку блакаванаму гарнізону Бабруйска. Для блакады Бабруйска, а таксама для прыкрыцця камунікацый ад Эртэля Напалеон пакінуў польскую дывізію Дамброўскага (10 тыс.) з 5-го польскага корпуса.

    2.2 Ад Смаленска да Барадзіна (жнівень—верасень 1812 г.)

    Пасля злучэння рускіх войскаў генералітэт  стаў настойліва патрабаваць ад Барклая  генеральнай бітвы. Скарыстаўшыся  раскінутым становішчам французскіх карпусоў, Барклай вырашыў разбіць іх па адзіночцы і выступіў 8 жніўня на Рудню, дзе кватаравала кавалерыя Мюрата.Аднак Напалеон, выкарыстаўшы павольнае рушэнне рускага войска, сабраў свае карпусы ў кулак і паспрабаваў зайсці Барклаю ў тыл, абыйдучы яго левы фланг з поўдня, для чаго фарсіраваў Дняпро заходней Смаленска. На шляху авангарда французскага войска апынулася 27-я дывізія генерала Невяроўскага, якая затуляе левы фланг рускага войска пад Красным. Упарты супраціў Невяроўскага даў час перакінуць корпус генерала Раеўскага да Смаленска.Да 16 жніўня Напалеон падышоў да Смаленска з 180 тысячамі. Баграціён даручыў генералу Раеўскаму (15 тыс. салдат), у 7-й корпус якога ўліліся астаткі дывізіі Невяроўскага, абараняць Смаленск. Барклай быў супраць непатрэбнай на яго погляд бітвы, але на той момант у рускім войску панавала фактычнае двуначалле. У 6 гадзін раніцы 16 жніўня Напалеон пачаў штурм горада з марша. Упартая бітва за Смаленск працягвалася да раніцы 18 жніўня, калі Барклай адвёў войскі гарэўшага горада, каб пазбегнуць вялікай бітвы без шанцаў на перамогу. Барклай меў 76 тысяч, яшчэ 34 тысячы (войска Баграціёна) затуляі шлях адыходу рускага войска на Дарогабуж, які Напалеон мог перарэзаць абыходным манеўрам (падобным таму, які не атрымаўся пад Смаленскам).Маршал Ней пераследваў адыходзячую армію. 19 жніўня у кровапралітным бітве ля Валуцінай гары рускі ар'ергард затрымаў маршала, які меў значныя страты. Напалеон паслаў генерала Жуно абыходным шляхам зайсці ў тыл рускіх, але той не здолеў выканаць задачу, уткнуўшыся ў непраходнае балота, і рускае войска ў поўным парадку сыйшла ў бок Масквы да Дарогабужа. Бітва за Смаленск, якая разбурыла немалы горад, адзначыла разгортванне ўсенароднай вайны рускага народа з непрыяцелем, што адразу адчулі як радавыя французскія забеспячэнцы, так і маршалы Напалеона. Населеныя пункты на шляху французскага войска спальваліся, насельніцтва па меры магчымасці сыходзіла. Напалеон адразу пасля Смаленскай бітвы зрабіў замаскіраваную прапанову свету царц Аляксандру I, пакуль з пазіцыі моцнага, але адказу не атрымаў.Адносіны паміж Баграціёнам і Барклаем пасля выхаду са Смаленска з кожным днём адступу станавіліся ўсё напружаней, і ў гэтай спрэчцы настроі дваранства былі не на боку асцярожнага Барклая. Яшчэ 17 жніўня цар сабраў савет, які рэкамендаваў цару прызначыць галоўнакамандуючым рускага войска генерала-ад-інфантэрыі князя Кутузава. 29 жніўня Кутузаў у вёсцы Царова-Займішча прыняў армію. У гэты дзень французы ўвайшлі ў Вязьму.Працягваючы ўвогуле стратэгічную лінію свайго папярэдніка, Кутузаў не мог пазбегнуць генеральнай бітвы па палітычных і маральных меркаваннях. Бітвы патрабавала рускае грамадства, хоць залішняй з ваеннага пункта погляду. Да 3 верасня руская армія адступіла да вёскі Барадзіно, далейшае адступленне азначала здачу Масквы. Кутузаў вырашыўся даць генеральную бітву, бо баланс сіл змяніўся ў рускі бок. Калі ў пачатку ўварвання Напалеон меў трохразовую перавагу ў колькасці салдат над супрацьстаялым рускім войскам, то зараз колькасці армій былі параўнальныя — 135 тысяч у Напалеона супраць 110-130 тысяч у Кутузава. Праблема рускага войска складалася ў недахопе ўзбраення. У то час як апалчэнне дало да 80—100 тысяч ратнікаў з расійскіх цэнтральных губерніяў, не было стрэльб, каб узброіць апалчэнцаў. Ратнікам раздалі пікі, але выкарыстаць людзей у якасці «гарматнага мяса» Кутузаў не стаў.7 верасня у сяла Барадзіно адбылася буйнейшая бітву Айчыннай вайны 1812 г. паміж рускай і французскай арміямі.Пасля амаль двухдзённай бітвы, якая ўяўляла сабою штурм французскімі войскамі ўмацаванай лініі рускіх, французы коштам 30—34 тысяч сваіх салдат адціснулі левы фланг рускіх з пазіцыі. Руская армія панесла цяжкія страты, і Кутузаў загадаў 8 верасня адступіць на Мажайск з цвёрдым намерам захаваць войска. У 4 гадзіны дня 13 верасня у вёсцы Філі Кутузаў загадаў генералам з'явіцца на нараду аб далейшым плане дзеянняў. Большасць генералаў выказаліся за новую генеральную бітву з Напалеонам. Тады Кутузаў абарваў паседжанне і заявіў, што распараджаецца адыходзіць.14 верасня рускае войска прайшло праз Маскву і выйшла на Разанскую дарогу (паўднёвы ўсход ад Масквы). Бліжэй да вечара ў спусцелую Маскву ўступіў Напалеон.

    2.3 Захоп Масквы (верасень 1812 г.)

    14 верасня Напалеон заняў Маскву без бою, а ўжо ўначы таго жа дня горад быў абхоплены пажарам, які да ночы 15 верасня ўзмацніўся настолькі, што Напалеон быў змушаны пакінуць Крэмль. Пажар бушаваў да 18 верасня і знішчыў вялікую частку Масквы. Чыннік пажару засталася да канца няяснай, ці то патрыятычныя гараджане падпальвалі свой горад, ці то падпал быў арганізаваны "зверху", ці то агонь паўстаў з-за п'яных рабаванняў бязлюднага горада (насельніцтва сыйшло разам з рускім войскам). Да 400 гараджан з ніжэйшых саслоўяў былі расстраляныя ваенна-палявым судом па падазроне ў падпалах.Кутузаў, адыходзячы з Масквы на поўдзень на Разанскую дарогу, здзейсніў знакаміты Таруцінскі манеўр. Збіўшы са следа пераследваўшых кавалерыстаў Мюрата, Кутузаў згарнуў на захад з Разанскай дарогі праз Падольск на старую Калужскую дарогу, куды выйшаў 20 верасня у раёне Чырвонай Пахры.Затым, упэўніўшыся ў невыгаднай пазіцыі, Кутузаў да 2 кастрычніка перакінуў войска на поўдзень да сяла Таруціна, што ляжыць па старой Калужскай дарозе ў Калужскай вобласці недалёка ад мяжы з Маскоўскай. Гэтым манеўрам Кутузаў перакрыў асноўныя дарогі Напалеону ў паўднёвыя губерніі, а таксама стварыў сталую пагрозу тылавым камунікацыям французаў.Маскву Напалеон назваў не ваеннай, але палітычнай пазіцыяй. Адсюль ён робіць неаднаразовыя спробы пагадніцца з Аляксандрам I. У Маскве Напалеон апынуўся ў пастцы: зімаваць у спустошанай пажарам сталіцы было немагчыма, фуражоўкі за межамі горада дрэнна атрымоўваліся, расцягнутыя на тысячы кіламетраў камунікацыі французаў былі вельмі ўразлівыя, армія пасля перанесеных пакут пачынала разлагацца. 5 кастрычніка Напалеон адправіў генерала Ларыстона да Кутузава для пропуску да Аляксандра I з наказам: «Мне патрэбен мір, ён мне патрэбен абсалютна ў што бы то ні стала, выратуйце толькі гонар». Кутузаў пасля кароткай гутаркі адправіў Ларыстона назад у Маскву. Напалеон стаў рыхтавацца да адступлення пакуль не з Расіі, але на зімовыя кватэры дзесьці паміж Дняпром і Дзвіной.

    3.Адступленне Напалеона (кастрычнік—снежань 1812 г.)

    Галоўнач  армія Напалеона глыбока ўрэзалася  ў Расію падобна кліну. У то час, калі Напалеон уваходзіў у Маскву, над яго левым флангам на поўначы ў раёне Полацка вісела войска Вітгенштэйна, утрымоўваная французскімі карпусамі Сен-Сіра і Удына. Правы фланг Напалеона таптаўся каля меж Расійскай імперыі ў Беларусі. Войска Тормасава звязала сваёй прысутнасцю аўстрыйскі корпус Шварцэнберга і 7-й корпус Рэн'е. Французскія гарнізоны ўздоўж Смаленскай дарогі ахоўвалі камунікацыйную лінію і тыл Напалеона.

    3.1 Ад Масквы да Малаяраслаўца (кастрычнік 1812 г.)

    18 кастрычніка Кутузаў ажыццявіў нападзенне на французскі заслон пад камандаваннем Мюрата, які сачыў за рускай арміяй пад Таруціна. Страціўшы да 4-х тысяч салдат і 38 гармат, Мюрат адступіў да Масквы. Таруцінскі бой стаў знакавай падзеяй, якая адзначыла пераход рускага войска ў контрнаступленне.19 кастрычніка французская ярмія (110 тысяч) з вялізным абозам стала пакідаць Маскву па старой Калужскай дарозе. Напалеон у прадвер'і надыходзячай зімы планаваў дабрацца да бліжэйшай буйнай базы, Смаленска, дзе па яго разлікам былі назапашаныя харчы для французскай арміі, якая цярпела лішэнні. Дабрацца ва ўмовах расійскай бездаражы да Смаленска можна было прамым шляхам, Смаленскай дарогай, па якой французы дашлі да Масквы. Іншы шлях вёў паўднёвым маршрутам праз Калугу. Другі маршрут быў пераважней, бо праходзіў праз неразрабаваныя месцы, а смерці канёў ад недахопу фуражу ў французскай арміі дасягнулі пагрозлівых памераў. З-за адсутнасці канёў артылерыйскі парк скараціўся, буйныя кавалерыйскія злучэнні французаў практычна зніклі.Дарогу на Калугу Напалеону захіліла войска Кутузава, размясціўшыся пад Таруціна на старой Калужскай дарозе. Не жадаючы прарывацца з саслабелым войскам праз умацаваную пазіцыю, Напалеон згарнуў у раёне сяла Траецкае (суч. Троицк) на новую Калужскую дарогу, каб абыйсці Таруціна. Аднак Кутузаў перакінуў войска пад Малаяраславец, перарэзаўшы шлях адступлення французаў па новай Калужскай дарозе.24 кастрычніка адбылася бітва пад Малаяраслаўцам. Французам атрымалася захапіць Малаяраславец, але Кутузаў заняў умацаваную пазіцыю за горадам, якую Напалеон не рызыкнуў штурмаваць. Армія Кутузава да 22 кастрычніка налічвала 97 тысяч рэгулярных войскаў, 20 тысяч казакоў, 622 арудыя і больш 10 тысяч ратнікаў апалчэння. Напалеон меў пад рукой да 70 тысяч баяздольных салдат, кавалерыя практычна знікла, артылерыя была значна слабей рускай. Ход вайны зараз дыктавала руская армія.26 кастрычніка Напалеон загадаў адыходзіць на поўнач на Бароўск—Шулу—Мажайск. Баі за Малаяраславец былі для французаў марнымі і толькі затрымалі іх адступленне. З Мажайска французская армія аднавіла рух да Смаленску той дарагой, па якой наступала на Маскву.

    3.2 Ад Малоярославца да Бярэзіны (кастрычнік—лістапад 1812 г.)

    Ад  Малаяраслаўца да пасёлка Чырвонага (у 45 км да захаду ад Смаленска) Напалеона пераследваў авангард рускай арміі пад камандаваннем Міларадавіча. З усіх бакоў адыходзячых французаў атакавалі казакі Платава і партызаны, не даючы суперніку ніякай магчымасці для забеспячэння. Асноўная армія Кутузава марудліва рухалася паўднёвей паралельна Напалеону, здзяйсняючы так званы флангавы марш.1 лістапада Напалеон прайшоў Вязьму, 8 лістапада уступіў у Смаленск, дзе правёў 5 дзён, чакаючы адстаючых. 3 лістапада рускі авангард моцна пабіў замыкаючыя карпусы французаў у бітве пад Вязьмай. У распараджэнні Напалеона ў Смаленску заставалася да 50 тысяч салдат пад ружжом (з іх толькі 5 тыс. кавалерыі), і прыкладна столькі жа небаяздольных салдат, параненых і страціўшых зброю. Часці французскай арміі, моцна парадзелыя на маршы ад Масквы, уваходзілі ў Смаленск цэлы тыдзень з надзеяй на адпачынак і ежу. Вялікіх запасаў правіянта ў горадзе не апынулася, а тое, што было, разрабавалі натоўпы некіравальных салдат Вялікага Войска. Напалеон загадаў расстраляць французскага інтэнданта Сіофа, які, сутыкнуўшыся з супраціўленнем рускіх сялян, не здолеў арганізаваць збор харчавання.Стратэгічнае становішча Напалеона моцна пагоршылася, з поўдня набліжалася Дунайская армія Чычагава, з поўначы наступаў Вітгенштэйн, авангард якога 7 лістапада захапіў Віцебск, пазбавіўшы французаў назапашаных там харчовых запасаў.14 лістапада Напалеон з гвардыяй зрушыўся са Смаленска ўслед за авангарднымі карпусамі. Корпус Нея, які знаходзіўся ў ар'ергардзе, пакінуў Смаленск толькі 17 лістапада. Калона французскіх войскаў моцна расцягнулася, бо цяжкасці дарогі выключалі кампактны марш вялікіх мас людзей. Гэтай акалічнасцю скарыстаўся Кутузаў, які перарэзаў французам шлях адступлення ў раёне Краснага. 15—18 лістапада у выніку баёў пад Красным у Напалеона атрымалася прадзерціся, страціўшы шмат салдат і вялікую частку артылерыі.Дунайская войска адмірала Чычагава (24 тысячы) захапіла 16 лістапада Мінск, пазбавіўшы Напалеона буйнейшага тылавога цэнтра. Больш таго, 21 лістапада авангард Чычагава захапіў Барысаў, дзе Напалеон планаваў пераправіцца праз Бярэзіну. Авангардны корпус маршала Удына выбіў Чычагава з Барысава на заходні бераг Бярэзіны, аднак рускі адмірал з моцным войскам пільнаваў магчымыя месцы пераправы.24 лістапада Напалеон падышоў да Бярэзіны, адарваўшыся ад пераследваўшых яго войскаў Вітгенштэйна і Кутузава.