Шарт туралы жалпы түсінік

      Шарттың  мазмұны – жасалған шарт жағдайларының  жиынтығы. Жалпы ереже бойынша, тиісті шарттың мазмұны заңдармен жазылған жағдайлардан басқасын да, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша белгіленеді.

      Шарттың  ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын  нормамен көзделген реттерде, егер  тараптардың келісімімен өзгеше  белгіленбесе, тараптар өздерінің  келісімдерімен норманың қолданылуын  жоя алады немесе сол нормада  көзделгеннен өзгеше жағдайды  белгілей алады.

      Шарт жасалмас  бұрын оның барлық маңызды  жағдайларын талап етілген нысанда  келістіріп алу қажет. Шарт  мәміленің бір түрі болғандықтан; оның нысанына мәміле нысаны  туралы жалпы ереже қолданылады. Шарт, егер шарттың берілген түріне заңда нақты нысан көрсетілмесе, кез-келген нысанда жасала беруі мүмкін.

     Егер қатысушы  жақтар шартты белгілі бір  нысанда жасауға келіссе, оған  тұрақтандырылған нысанмен келіскеннен  кейін жасалды деп есептеледі. Мысалы, жолдау шарты азаматтар  арасында бір жыл мерзімге  ауызша нысанда жасалды деп  келіссе, онда жазбаша нысанда  жазылмайынша шарт жасалған жоқ  деп есептелуі мүмкін нақты  шартты жасау үшін қатысушы  жақтардың келісімімен талап  етілген нысан ғана емес, сонымен  қатар мүлікке сәйкес тапсырыс  та болады. Сондықтан да мүлікті  тапсыру бір үлгіде дайындалуы  керек. Мысалы, заем шартын азаматтар арасында жасасқанда еңбек ақының заңмен тұрақтандырылған мөлшерін 10 реттен артық көтеру сомасы көрсетілген ақшалай соманы беру заңдық қолхат арқылы жүргізіледі. Егер заңдылықты немесе жақтардың келісіміне сәйкес шарт жазбаша нысанда жасалуы тиіс болса, ол қатысушы жақтардың қол қоюы арқылы құжаттарды жасау жолымен жасалуы мүмкін, сонымен қатар жақтардан шартқа өтетіндігіне мүмкіндік беретін электрондық, телефондық, телеграфтық, почталықжәне басқа байланыстарға сәйкес құжаттарды ауыстыру жолымен де жасалуы мүмкін. Заңдармен, басқа да құқықтық актілермен және жақтардың келісімімен шарт нысанына сәйкес және талқылаудың орындалуын қамтамасыз етілетін талаптар бекітілуі мүмкін. Егер бұндай қосымша талаптар бекітілмесе, қатысушы жақтар шарт жасасарда жазбаша құжаттардағы оның реквизиттері мен орналасқан жағдайын анықтап алуға құқылы. Сондықтан жазбаша құжаттарда шарт пунктерінің жеке орналасу тәртібі оның қажеттілігіне ықпал етпейді.

      Азаматтар  мен заңды тұлғалар арасындағы  қатынастарда жазбаша шарт толтыратын  арнайы типтік бланкілер қолданылар. Бұндай типтік бланкілер жазбаша  шартты дұрыс әрі жедел толтыруға  мүмкіндік береді. Егер жақтармен  типтік бланкінің бір кестесі  толтырылмаса, бірақ бұл кесте  шарт жағдайын немесе оған  өзгерістер мен толықтырулар  еңгізуге әкелмейтін болса, шарттың  жасалғандығына немесе жарамсыздығына  әкелмейді.

      Типтік бланкілерден жазбаша шарттың толтыру порцесін жеңілдетуде қолданылатын типтік шарттардан ажырата білу керек. Бұндай типтік шарттардың жағдайлары жақтарға міндетті және оларды бұзғаны үшін шартқа еңгізілген өзгерістен мен толықтырулардың немесе толық шарттың жойылуына әкеледі.

      Шарт нысаны  оның қатысушы жақтарының келісімімен  еркіндігіне сәйкес дұрыстығын  көрсетеді және бекітілуі жатады. Кейде шарт мазмұны оны талқылауды  қажет етеді және оның қатысушы  жақтарының арасында дау тудырады. Бұл мынаны көрсетеді: шарт  мәніні және оның ішкі реквизиттері  азаматтық құқықтық және оның  толық термонологиясын иелене  алмайтын шарт қатынастарымен  анықталады. Аталған дауларды шешу мақсатында шартты түсіндіру ережесі анықталған. Шартты соттық жағдайда түсіндіру ондағы мазмұндалатын сөздер мен кескіндердің сөзбе-сөз, дәлме-дәл белгілерінің назарына қолданылады. Шарттың дәлме-дәл негізгі түсініксіз болған жағдайда басқа жағдайлармен салыстыру жолымен немесе түсініксіз толық түсінігімен тұрақтандырылады. Сондықтан щарт мазмұны түсінуде шешімді негіз оның дәлме-дәл мәтініне және одан шығатын ойға беріледі. Бұл азаматтық айналымның қатысушыларының шарт мәтінімен толық және бөлшектеп жұмыс істеудің қажеттілігін көрсетеді. Егер жоғарыда көрсетілген ереже шарт мазмұнын анықтауға мүмкіндік бермесе, онда шарт мақсатында жақтардың жалпы еркімен түсіндірілуі тиіс. Сондықтан шартты зерттеуге ғана емес, Сонымен қатар оны салыстыру негізінде толтыру қажет. Бұндай жағдайлар қатарына жақтардың өзара қатынасымен тұрақтандырылған тәжірибе, сөйлеулер мен жазбалар, қызметтік айналым салалары, жақтардың тәртібін көрсететін жағдайлар жатады.

3. Азаматтық Кодекстегі шарттың алатын орны

Азаматтық Кодексте келтірілген  зиянның орнын толтыру мақсатында міндеттемелер шартпен бірге реттеледі.

   Шартты тағайындау  мідеттеменің туындауының зөіндік  негізінде әрекет етуінен тұрады. Сонымен қоса шарттық міндеттемелер  кейде шарттық емес міндеттеменің  мақсатын қорғау мен қамтамасыз  етуде қарсы әрекет етеді.

   Мысал ретінде  меншік иесінің міндеттемелері  бола алады, яғни затын жоғалтқан  немесе басқа тұлға табылған  затты қайтарып алуға талап  етуге құқығы бар, соның ішінде жоғалған затпен байланысты келтірілген шығынның орнын толтыру мен оған сыйақы төлеуге жергілікті өзін-өзі басқару органдары да жатады. Егер табылған заттың нақты құны мен тек меншік бағалануға жатпаса, онда сәйкесінше міндеттемелер тек табылған затты кім жоғалтқанына немесе зат төлем саласының мөлшеріне келісімге жеткенде ғана туындалған деп танылып, тұрақтандырылады.

  Ұқсас жағдайлар, уйде  қадағалаусыз жануарды ұстағанда,  оның бұрынғы иесіде кодексте  белгіленген міндеттемелерде қайтарып  беруге тиісті тұлғалардың міндеттемелеріне  қосыладыжәне тартылады.

  Қайтарып беру жағдайы  жаңа меншік иесінен келісімге  келгеннен кейін анықталады.Жаңа  және бұрынғы меншік иелерін  байланыстырылатын осы жағдайлар  мен нәтижелерде міндеттемелік  құқықтық қатынастар олармен  жасалған шарт негізінде жүзеге  асырылады.

   Егер шарт мәміле  өз сипаты бойынша басқа міндеттеменің  туындауының конституциялық белгісімен  ерекшеленсе, ол әр түрлі шарт  негізінде туындаған құқықтық  қатынастар өзінің барлық әрекетімен  сәйкес келуі мүмкін, оның ішінде  заңдылық негізінде туындаған  жақтардың құқығы мен міндеттері.

   Соңғы кезеғде  шарттың бір жағдайында туындауды  жеткізіп тұрушылық, ал басқа жағдайда тараптардың еркіне тәуелсіз, жоспарлық акт немесе басқа әкімшілік актінің туралығы болады. Бірақ қазіргі кезде де құқықтық қатынастың сипатына қарай екі әр түрлі негізде туындаған бұндай бәсекелестік болуы мүмкін. Бұзылған шарт пен деликттен әрекет шығынның орнын толтыру міндеттемесі туындайды.

   Шарттар мен келісілмеген  қатынастардан туатын міндеттеменің  жақындығын айтқанда анықталған  түсіндірулер мен міндеттемелерді  қамтамасыз етудің тәсілдерін  көрсетуге болады. Азаматтық Кодексте  міндеттеменің қамтамасыз етілуінің  төрт жолы – айып, кепіл, кепілдік, зардап ереже бойынша шарттан  туындайды. Бұл міндеттемені қамтамасыз  етудің қалған әдістеріне жатпайды. Заң мен ереже бойынша туындаған  шектеулер де, сонымен бірге біржақты  мәміле негізінде қарсы банктік  кепілдік те есепке алынады.  Біоақ бұл екі тәсіл де кез-келген  шарттан болған тараптардың міндеттемелерін  қамтамасыз ету мақсатында ьолуы  мүмкін.

  Шарттың ерекше сипаты  оның ішінде түсінікке сәйкес  келетін жоғары аталған жағдайлар  да Кодекстің құрылысында көрініс  беоеді. Бұл мағынадағы негіз  ертеректігі дәл қазіргі уақытқа  дейін қолданылған 1804 жылы француздың  Азаматтық Кодексінде беріледі. Бұнда барлық шарт туралы нормативтік материалдар «менщікті алудың әр түрлі әдістері» атты кітапта мазмұндалады.

  Осы кодекстің баптары  келісім жағдайының нақтылығына  байланысты төрт негізді атайды, тараптарға міндеттемемен қатар,  щарт жасауда оның тәсілі, анықталған  зат және міндеттеменін мазмұнын  құрайтын жағдалар жатады.

  Француздың Кодексінде  қарағанда германдық азаматтық  жинақта құрылымдық келісімдер  қозғалған. Олардың басында шарт  мәміле бөлімінде, одан кейін міндеттеменің жеке түрі ретінде қарастырылады.

   Осы бағытта қазіргі  Нидерланды Азаматтық Кодексінде құрылған оның негізгі болып үш кітаптың екі бөлімінде көрсетілгендер танылады. Бір мезгілде кодексте III томдық арнайы кітапты мазмұндайды, яғни «Шарт туралы» және «Шарттың негізгі түрлері» бөлімдерін бөлетін міндеттемелік құқықтық жалпы ережелеріне арналған.

   Біздің көзқарасымыз  бойынша германдық азаматтық  жинақ пен Нидерланды Кодексіндегі  жүйелердің басымдылығы шарттарды,  режимді қоса алғанда барлық мәмілелердің бірыңғайлылығына тұрақтандырудан тұрады. Берілген жағдайда кез-келген кодификацияға міндетті ереже бар; әр түрлі құқықтық конструкцияның тамырының белгілері жалпы нормаларда мақсаттылықты бекітуі тиіс. Бұнымен тек «экономиканы құқықтық реттеу» ғана емес, сонымен бірге сол реттіліктің қажетті бірлігі де жетеді.

   Азаматтық Кодекс  белгілі жүйеде құрыгған басқа  да кодекстермен щартқа міндеттемеге арналған тарауда немесе өзінің жалпы бөлімдегі анықталған орын бөледі.

   Шарт жасасқанда  тараптар мен мімілелер туралы  басшылықпен міндеттемелер туралы  жалпы ережелерге арналған бөлімдермен,олар  шарттың қалай орындауы керектігін,орындауды  қалай қамтамасыз етуге болады  және бұзғанда қандай жауаптылық  туындайтынын анықтайды. Шарт  жағдайларына және олардың жасасу  тәртіптеріне арналған нормалармен  (бұл нормалардың бір бөлігі  шарт – мәмілерге,ал қалғандары  – шарт құқық қатынастарға арналады) бірігуі керек. Шарттың жеке түрлерін реттеуді мазмұндайтын тарауда шарттық құқық қатынастар туралы бірақ жеке нормалар сәйкес келетін шартқа, яғни мәмле ретінде жататындықтан сөз болады. Барлық осы нормалар арнайы сипатта болады.

   Азаматтық құқықтық  шарттар мен қатар көрсетілген  саланың шегінде пайдаланылатын  шарттар да бар. Олардың барлығы келісімнен туындаған құқықтық қатынастың жиынтығын құрайтын, құқықтар мен міндеттердің жинағынан туындап, бағытталатын келісімдер болып табылады.

    Азаматық заңдылық негізгі тауарлық ақшалай және басқа да мүліктік құбылыстарда қатысушылық тендігінен негізделген, сонымен қатар мүліктік емес қатынасардың мүліктік қатынастармен байланыстылығын көрсететін отбасылық, еңбектік қатынастар мен табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау да, егер бұл қатынастар сәйкесінше салаларда реттемеген жағдайларда қолданылады. Сонымен бірге көрсетілген қатынастарға азаматтық құқықтық нормаларды қолданудың субсидиарлық қағидасы әрекет етеді.

  Әкімшілік және басқа  да билікке соның ішінде салықтық  және басқа да бюджеттік қатынастарына  басқа жағдайда заңдылықпен көрсетілмесе  азаматтық заңдылық қолданылмайды.

   Жаңа Азаматтық  Кодекс азаматтық құқықтың сыртында  болатын тек бір ғана мүліктік  қатынастардың ерекшелігін көрсетті. Бірақ көрсетілген норма әр  түрлі саладағы шарттардың түрлеріне  шек қояды, егер тараптар арасындағы  билік пен бағынушылық қатынастары  тек азаматтық заңдылықтардағы  мүмкіндікті қолдану қағидасына  ғана емес, сонымен қатар шарттың  үйлесімділігіне де тартылмайды.

   Шарт (келісім) тек  нақты жағдайда теңдік негізде  болатын субъектілердің арасында  болуы мүмкін. Мысалы: мүлікті басқа  мемлекеттің кәсіпкеріне жалға  беру, сол мемлекет субъектісі  қатысуымен немесе муниципалдық  білімдер, олардың атынан әрекет  ететін билік және басқару  органдары немесе мемлекеттің қатысуымен өнімдер – әр түрлі шарт нысандары болуы мүмкін. Бәрібір шарттар өздерінің сипатына қарай жай азаматтық құқықтық шарттар болып табылады.

    Бұл мағынада  су кодексінің маңызы зор. Кодекстің өзінде шарттың үш түрі көрсетілген:су объектілерінің ұзақ мерзімге пайдалану; су объектілерінқысқа мерзімгепайдаланужәне жеке су сервитутын тұрақтандыру. Бұл жерде егер айтылған бірінші шартта атқарушы билік органдарының қатысуы міндетті болатын болса, ал соңғысында –жеке су сервититы шарты су объектілерін пайдалануда құқығына шек қойылатын су пайдаланушы тұлғамен жасалады.

   Соңғы уақытқа  дейін отбасылық және азаматтық  құқықтық байланыстарда шарттар  туралы заңдылық негізінде сұрақтар  пайда болды. Бірақ отбасылық  кодексте кейін шарт институтына  еңгізді. Бұл шарт некеге тұрған  тұлғалардың келісімін немесе  ерлі-зайыптылардың некедегі мүліктік  құқығы мен міндетін және некені  бұзу жағдайын анықтайтын келісімдермен  көрсетіледі. 

   Азаматтық заңдылықтың  отбасылық қатынастарға қолданылатын  жалпы нормалары субсидиярлық қағиданы бекітеді. Бұл заңдылық көрсетілген қатынастарды екі жағдайда жүзеге асырады: отбасылық заңдылықтармен реттелетін отбасылық қатынастар, сонымен қатар азаматтық заңдылықты тарту отбасылық қатынастың мәнін өзгертпейді.

   Азаматтық Кодекс  «еңбектік келісім» сұрақтарына өзінің көзқарас білдіреді. Азаматтық Кодекс және коммерциялық құпияны сақтау тәртібін тарататын, сонымен қатар «еңбектік шарт, соның ішінде келісім» құпияларын жариялаған тұлғаларға жауаптылық белгілдейді. Заңды тұлғаға оның қызметкері арқылы зиян келтірілсін, « еңбек шарты негізінде» жұмысты орындайтын азаматтарға нормаларға сәйкес жауапкершілік бкітіледі.