Мемлекеттің пайда болуы теориясы

ЖОСПАР

Кіріспе

1.«Неолиттік төңкеріс» және мемлекет

2.Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары

3.Мемлекеттің анықтамасы. Мемлекеттің белгілері, функциясы және органдары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Мемлекет қоғамдық институт тұрғысында қалай пайда болды? Бұл  сұрақ бәрімізге де қызықты. Мемлекеттің  қоғамдық институт тұрғысында тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу жолдары –қазіргі құқық тану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің бірі болып табылады.

Бәрімізге белгілі жас  мемлекетпіз – Қазақстан Республикасының  өз алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына он алты жыл болды. Көп күткен тәуелсіздігіміздің арқасынада қазақ топырағында мемлекеттік билік органдары қалыптасты. Тәууелсіздік алғанан бергі он алты жыда еліміздегі  мемлекеттік билік органдары тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес алты жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттің пайда болуы, туралы  ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айқанымыз орынсыз болады. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпесе, еліміз тыныш,халқымыз аман болса келешекте  ғалым, заңгерлерсіз мемлекеттің пайда болуы туралы әлі талай енбектер жазылады.

Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы  орайда заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша , әр түрлі жағдайларға және факторларға негізделген концепцияларға мен көзқарастардың алуан түрлі әрекет етеді. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: нақты тарихи кезең, нақты құқықтық ілімінің туған жеріндегі, яғни мемлекеттегі тарихи құқықтық ахуал. Ал субъективті белгілерге ілімінің негізін қалаушы  заңгер –теоритиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік топқа жатуын келіруге болады.

Жұмыс барысында мемлекеттің  пайда болу хақындағы жинақталған  білімді саралаймын.

 

 

1. «Неолиттік төңкеріс» және мемлекет

Мемлекет – саяси жүйенің басты институты және оның қызметінде саясаттың негізгі мағынасы топталды.

«Мемлекет» атауын екі  мағынада ұғынауға болады. Сонымен, кең  мағынада «мемлекет» тиісті бір территорияда орналасқан және жоғарғы үкімет органдары бар ел, қоғам, халық ретіндегі түсінікті білдірді. Екінші мағынасында мемлекет атауы тиісті бір территорияда жоғарғы үкіметке ие болған ұйым.

Мемлекеттің пайда болып, дамуына мүмкіндік еткен себептерге көңіл ауджарған жөн. Мысалы:

• Қоғамдық енбекті дамыту, басқару енбегін әдеі салаға бөлу.
• Қоғамдық басқару ісін күшейтуге құштарлық пайда болуы және ол үшін мемлекет құруды талап етушілік.
• Қоғамдық өндірістің барсында  жеке меншіктің, таптар мен қанаушылықтың пайда болуы.
• Бір халықты басқа халықтың жаулап алуы.
• Халықтың саны мен тығыздығының өсуі, халықтардың көпшіліктен отырықшы өмірге көшуі
• Жағрапиялық жай-күйі, ауа-райы жағдайы сол сияктылар.

Мемлекет пен құқықтың танымен мемлекеттің пайда болуы  туралы сұрақтан бастау қажет- адамзат  қоғамның тарихында бұл әлеуметтік институт әрдайым болды ма, әлде ол қоғамның дамуының анықталған денгейінде бола ма? Тарихи логткалық қағидасын жүзеге асыратын осы әдістемелік қөзқарас қана, мемлекеттің пайда болуының себептері мен нысандарын, оның сипаттық мүмкіндік белгілерін, қоғам өмірінің алдынғы ұйымдастырушы нысандарынан айырмашылығын білуге мүмкіндік береді.

Осы себептен алғашқы қауымдық қоғамның жақтарының мінездемесінен бастау, тікелей осы қоғамды зерттейтін археология мен этнографияның мағлұматтарын  пайдалануға тура келді.

Қазіргі таңда археология мен этнографияның жетістерінің арқасында алғашқы қауымдық қоғам  туралы, оның дамуының сатылары туралы білім едәуір байыды.

Алғашқы қауымдық қоғамның бұл жаңаша түсінуінде ең алдымен осы қоғамның дамуы мен алашқы қауымдық тарихтың кезеңдігін сипаттайтын білімдерді ажырату қажет.

Басқаша айтқанда, бұл қоғмның  өзі ешқашан баптық болған жоқ, ол дамыды және түрлі деңгейлерден өтті. Бұндай кезеңдіктің бірнеше түрі ажыратылады – жалпы тарихтың археологиялық, антропологиялық. Мемлекет пен құық теориясы үшін  археологияның жаңа мағлұматтарын негізге алатын және алғашқы қауымдық қоғамныңдамуының ең негізгі шегі ретінде  «неолиттік төңкерісті» ажырататын кезеңділік айрықша әдістемелік құндылықа ие.

Неолиттеиемденушіден өндіруші шаруашылыққа өту кезінде калыптасқан  адамзат өмірінің барлық салаларындағы  қағиданың сапалы төңкерісті смпаттай отырып, бұл түсінікті тарихи ғылымға  XX ғасырдың ортасында енгізілді.

Алғашқы қауымдық қоғам өмірінің барлық материалдық негізін, оның әлеуметтік және рухани құрылымын өзгерткен бұндай көшу, бірнеше мыңжылдықтарға созылып кеткенімен, әділетті түрде төңкеріс деп аталады.

Бұл кезеңділік қай алғашқы  қауымдық қоғам туралы,ол қандай уақыт  шегінде өмір сүргегдігі туралы, қоғамның әлеуметтік және рухаи құрылымы қандай болғандығы туралы, адамзат қандай өмір сүруің нысандарын пайдаланғандығы  туралы нақты белгілеуге мүмкіндік  береді. Мемлекет пен қоғам тоериясы үшін иемденуші экономкасы бар қоғамда және өндіруші экономикасы бар қоғамда қандай әлеуметтік – жүйелер мен билікті ұйымдастырудың қандай қызмет еткендігін нақтыанықтауға мүмкіндік туды.

«Неолиттік төңкерістің» әлеуметтік экономикалық экологиялық  мәні мынада болады – өз қажеттіліктерін  қанғаттандыру үшін адамзат дайын  жануарлық және өсімдік нысандарын иемденумен тағам өндіруге бағытталған  шынайы еңбектік қызметке; жаңа  жануарлық  өсімдік нысандарын тауып, олармен  табиғи  қарапайым нысандарды алмастыруға  көшті. Бұл көшу жер шарындағы  ғана емес, сонымен қатар ең алдымен  керамикалық бұйымдарды дайындау, металлургия, металл өңдеу тәрізді өзге де өңдірістік қызметпен ұштасты.

4-3 мыңжылдықтарға қарай  өңдірістіа экономика адамзаттың  өмір сүруінің 2 негізгі әдісі  болып табылады. Өндірістік экономикаға  көшудің негізіне азаматтық өмірсүруіне  қауіп төндірген дағдарыстық  құбылыстар жатыр. 

Барлық өзінің әлеуметтік және шаруашылық ұйыдастыруының қайта құруымен жауап беріп адамзат глобалді экономикалық дағдарыстан шыға алды.Бұл қайта құруға биліктік қатынастардың жаңа құрылуы да кіреді, яғни, мемлекеттік бірлестіктер мен ертетаптық қане мемлекеттер.

  «Неолиттік төңкерістің» нәтижесі болып жер шарының кейбір аймақтарында ерте жер өңдеуші қоғамдардың пайда болуы табылады. Әлеуметтік экономикалық дамудың келесі сатысында ертен жер өңдеуші қоғамдардың өркендеуі орын алды.Олардын негізгі алғашқы өркениеттер мен ертетаптық қоғамдардың қалыптасуы болды. Осылайша «Неолиттік төңкерістің» - адамзаттың өндіруші экономикаға көшуі – алғашқы  қоғамдық қауымды обьективті түрде өзінің ішкі дамуының әсерінен финалды шекке, яғни, қоғамның әлеуметтік қабаттануына, таптардың пайда болуына, мемлекеттің туындауына жетті.

Әдетте, ежелгі мемлекеттік  құрылымдар заңды түрде ерте жер  өңдеуші қоғамның әлеуметтік негізінде  пайда болғандықтан ертетаптық мемлекеттер  ретінде сипатталады.Бастапқы олар қала мемлекеттерретінде пайда болды. Еркін одақтастар – жер өңдеушілер тұратын ауыл, енді рулық емес, көршілік  одақты ұсынады. Ол алғашқы ауылдар  тобынан шаруашылық діни орталыққа  бөлініп шығып, әлеуметтік шаруашылық діни қала орталыққа айналады. Қала мемлекеттік әлеуметтік дифференциацияны, мүліктік қабаттануды нақты біледі.Бұнда ең бірінші бөлінісі территориялық болып бекітіледі, құмырашылар, мысшылар т.б қолөнершілер квартаодары пайда болды, беделділер бөліне  бастады, басқарудың бастапқы аппараты – өндірісті ұйымдастырудың, есеппен қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруы, қоғамдық қорлардан алынатын төлемдер тағы басқаларыымен айналысатын тұлғалар қалыптасты.

Қала  мемлекетте әкімшілік  идеологиялық басшылықты 3 басқару  орталығы ұйымдастырылады: қалалық  одақ, сарай, храм. Қала басқа шектесетін ауылдарға қатысты мемлекеттік  басқару қызметін атқара бастады. Бұл қызметтер алуан түрлі қауымдық жер өңдеу, жер иеленуді басқару, қоғамдық ритуалды дәстүрлерді орындау.

Осылайша, мемлекеттік адамзат  өндіруші экономикаға көшетін неолиттік  төңкеріс нәтижесі, яғни қоғамдық өмір сүруінің материалдық жағдайларының  өзгеруі осы өмірдің жаңа ұйымдастырушысы  еңбек нысандарының қалыптасуы үрдісінде  қоғам өмірінің ұйымдастырушысының нысаны пайда болды. 

2. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары.

    Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған. Мемлекет мәңгілік табиғатқа ие емес, ол алғашқы қауымдық құрылыста болған жок, тек осы қоғамның дамуының финалды негізінде аламзаттың өндірістік жәнк өмір сүруінің жаңа ұйымдық – еңбектік үлгісімен байланысты себептерде пайда болған. Мемлекеттік билік оның шығу тегі теориялық зерттеудің маңызды обьектісі. Ерекше айта кететін жайт, қазіргі кездегі мемлекет теориясында билкарасындвғы, олардың ұйымдастырылуы және экономикалық иемдену және экономикалық өндіруші қоғамында, топқа дейінгі және топтық қоғамда жүзеге асырушы үшін арасында ерекшеліктерді жүргізу керек.

Батыстағы отандық мемлекет пен құқық теориясына эквивалении  қоғам ғылымдардың кейбір шеңберінде, бірақ мұндай ерекшеліктер әрқашан  ескерілмейді, алғашқы қоғамдық қоғаммен ерте таптық қоғам билігі арасындағы шекара өшіріліп қалады.Былайша билік ерте таптық қоғамда мемлекеттік болады, қанушылық қатынасын бекітуі мүмкін, озушылықтың артықшылығын бекітіп, қамтамасыз етіледі,оның көмегімен негізгі өндірістік салаларға белгілі бір топтың меншігі бөлінеді және осы тап билік етушіге айналысатыны толық анықталмайды. Осылайша, тапқа дейін эгалитарлық қоғамға қарағанда (эголите- тендік) таптық қоғамда билік саяси болады. Бұл топқа дейінгі және топтық қоғамдағы биліктердің қағидалы ерекшеліктеріне негізделеді. Мысалы, бұл жерде тікелей өндірушулердің енбегіне басқарушы бойынша енбекті ауыстыру болады және осы ауыстырудың басшылық етуі бойынша енбекке сыйақының ұйымдастырушылық үлгісі туралы ғана әнгіме болуы мүмкін. Осылайша мемлекеттік билік әр түрлі жолдармен тарихи дамиды: әскери-иерархиялық құрылым арқылы, қоғамдық лауазымдардың династиялық монополизация (аристократиялық жол) және экономикалық билік етуші таптың артықшылығын, жағдайын бекіту жолы (плутократиялық жол). Енді, мемлекеттің пайда болумен тағы бір маңызды қоғамдық дамуды ерекшелігі бар. Бұнда ангіме қоғамдық дамудың бірдей еместігі туралы, яғни азамзаттың белгілі бір тарихи кезеңдерді отрядтармен өтуі туралы. Бұл процеске объективті ғана сәйкес, субъективті факторлардың да әсер етуі туралы, бұл ең бір фундаментальді заңдылықтардың бірі. Осы заңдылық мемлекеттің пайда болуының әртүрлілігне әкеп соқтырады.

Бұл заңдылық топтың қоғам  мен алғашқы қауымдық арасында жүрген қадамдар арасындағы байланыстың пайда  болуына көмектеседі.Оларға сауда, әскери, мәдени, технологиялық байланыс жатады.осында мемлекеттік байланыс та жатады.