Банктердің пайда болуы

Жоспар

I.КІРІСПЕ  

1III. ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                           I бөлім. Банктердің пайда болуы мен дамуы.

1.1 Банктердің пайда болуы мен дамуы

     Бірқатар  ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының мануфактуралық сатысында - XIV және XV ғасырларда Италияда несие қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде пайда болды деп есептейді.

     «Банк» сөзі «үстел» мағынасын беретін италияндық «Ьапсо» сөзінен шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы Қызу жүретін аландарға қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда шақа соғылатын (чека-нившихся) эр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімеп нарыктарда отырады. X ғасырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі Грецияда (трапезиттер ден аталған, «трапеза» -үстел), Ежелгі Вавилонда және басқа да елдерде кеңінем тарайды.

     Әр  түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшіи олардың қоры болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастаушы-үйге айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.

     Алайда  ақшаыың табиғатын валюталарды айырбастау бойынша операциялармен қатар қою банктердің шығу тегін жаңсак (қате) ұктыруға әкеп соқтырады. Бұл өз кезегінде банктерді акшаның әлемдік акша қызметсын орындай бастағанда ғана пайда болган тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек - акшаның ішкі нарықтагы айналыста жүрген кезецде банктерді мүлдем болмаған етіп көрсетеді.

     Ғалымдардың пікірінше, біздің арамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі Вавилонда салым ақшаларды қабылдау жэне осьі акша бойынша пайыз төлеу тэжірибеде кездескен. Мүндай валюталық жэне несиелік операциялар біздің арамызға дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.

     Тарихшылардың пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де, шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құидылықтарды сақтаудың сенімді орнына айналады, өйткеиі ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан да үлкен семімге ие болган еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді акшалай опе-рацияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге асырылатын есептік және есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажететті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және сақталатындай әрі бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен күмістер ие болды.

Храмдар негізгі ақшалай операциялармен катар қарыз (ссуда) берумен де айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай оты-рып ресімдеді әрі берілген қарыз үшін пайыз өндіріп алды. Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде жинақталған ақшаның айнапыска түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша пайдалануға беріп, одан пайыз апудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорнын ашудыңтиімді болатынын даұқты.

     Міне, осы уакытша несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен жасасқан жеке келісімі жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие берушілердің пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық агенттіктері де әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамкаралар деп аталған. Олар металл қүймалары түріндегі ақшаны сатумен және сатып алумен айналысты, басқа мемлекеттермен сауда-саттық жүргізді. Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері жэне сауда-саттық агенттіктері жүзеге асырған барлық акша операциялары банктердің қалыптасуына себепші болды. Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы толық болуы кажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай өсімкорлық та тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша есеп айырысу жэне басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша, есеп айырысу операцияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша шаруашылыгының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII ғасырда пайда болды.

     1619 жылы Венеция каласындагы қоғамдық серіктестік жиробанк (латынша §іго - айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды. Еуропа мемлекет құрған экономикалық кызметке, банктердің пайда брлуына тән ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банкісінің шынайы мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық тәжірибесі өзіндік банктерді құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.

     Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң  ол депозиттік банкке жэне жиробапкке, ақыр аягында ссуда банкісіне айналды. Германияда италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып, одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды жэне т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда болып үлгерді.

     Ежелгі  банктердің несие операцияларымен  катар трансферит деп аталатын операцияның  көмегімен есеп айырысу да біртіндеп  дамыды, яғни акшалай қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кезінен қолданыла бастады. Банктер клиенттермен өзара жэне клиенттер арасында келісімшарттар бекітіп, сауда мэмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін банк билеттерін (һисіи - «гуду») шыгарды.

     Осылайша, несие, ақша жэне есеп айырысу операциялары бір орталыққа (банкке) шоғырлана  бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.

     XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдың басында оған елдің эмиссиялық банкісі деген атак (статус, мәртебе) берілді. Оның банкінттары телемнің әмбебеп, зацды құралына айналды.

                      1.2. Банктің мәні және оның қызмет ету аясы.

     Банктің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның осы заманғы ұғымын қарастырып көрелік. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп жаңсак әрі үстірт ойлап калуы мүмкін. Банк қызметтері әр түрлі. Сондықтан да адамдардың банк туралы түсініктері деәэр қилы.

     Кейбіреулер оны мекеме, енді біреулері оны  ұйым, үшінші біреулер оны экономикалық басқарудың органы деп санаса, ал тағы біреулері оған делдалдық ұйым ретінде  қарайды жэне т.б. Банктің мұндай анықтамаларын оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерден, кезеңдік баспасөзден, тіпті заң, ереже, нұсқау секілді рес-ми құжаттардан да кездестіруге болады. Алайда, банктің мэнін терен, зерделеген И.О. Лаврушин айтып кеткендей, осы заманғы банк ұғымына қатысты жоғарыда аталгандардың барлыгы дерлік шындыққа толық сәйкеспейді, әрі банктің мәнін ашып көрсетпейді.

     Ол  банк мәнін зерделеудің мынадай әдістемелік негіздерін ұсынады:

    - банк мәнін макродеңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;

    - оның мэнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас жүйесі ретінде карастыру;

    - банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды қажететеді;

    -    банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді кажет етеді.

     Әрине, банктің мәнін оның қандай да бір клиентке катынасы бойынша қызметін карастыру арқылы түсінуге болмайды. Банк нақты клиентке қатынасы бойынша бірқатар өз қызметін орын-дауы мүмкін, бірақ бұган қарап оны банк деп ұғуға болмайды. Нақты клиентке банк көрсететін 100-120 қызмет түрлерінің бэрі бірдей кажет бола бермейді. Сол себепті де банктің мэнін талдағанда жеке бір банктің операцияларымен шектеліп қалмау керек. Бүл мағынада оның мәні дерексіз үғымға айналып шыға келеді, ол нақты банк қызметінің бүкіл сипаттамасып біртұтас ретінде қарастыруы мүмкіи. Оның мәнін тұтас экономикаға бай-ланыстырып, макродеңгейде қарастырғанда ғана мақсатқа лайыкты болады. Бұл жагдайда банк нақты қызмет жиынтығы болатым мекемені емес, керісінше, белгілі бір қызметсы бар институтты білдіреді.

     Банктің мәні банктердіц тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңгай болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвестициялық банкке де, эмиссиялык банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тэн болып табылады. Бұл аталған банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да жэне т.б. бір-бірінен өзгеше болады, бірак бұл арадағы оның (банктің) мәні өзгеріссіз қалады және олардың барлыгына бірдей тән. Бүл ерекшеліктер біртұтас ретінде банктердің әр түрлілігін көрсетеді.

     Әдістемелік тұрғыдан алғанда бамктің мәні туралы мэселе оны басқа экопомикалық институттардап айрықшалайтыи өзіндік ерекшеліктерін анықтауды қажет етеді. Мэселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген қаржылық, кеңес беру жэне т.б. қызмет түрлерін (200-ден астам) басқа экономикалық инсти-туттар, оның ішінде, банк институты өз клиеиттеріне көрсете алады. Оның үстіне, банк атқаратын жүмыстардың көбісін баска институттар да орындайды. Мүндай ахуалдан шығу үшін операциялардың ішінен тек банктің өзіне ғама тэн операциялар мен қызметтерді бөліп көрсету керек.

     Банк  езіидік ерекшелігі бар кэсіпорыи ретінде материалдык өндіріс сагіасындағы өнімдердеи көп езгешеліп бар өнімді өндіреді. Ол тек жай ғана тауарды емес, ақша және төлем құралдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді. Қолма-кол ақшаны шығару - бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.

     Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі  өніміне заттай өндіріс, тұтыну заттары  емес, несие ұсыну жатады. Әрі-беріден  соң несие қандай да бір соманы білдіріп коймайды, ол ссудалык пайыз түрінде пайда әкелетін капитал ретінде аныкталады.

     Банктің уакытша пайдаланылмайтын, шоғырланган бос (еркін) ресурстары ұдайы өндіріс пайызында өнімді пайдаланылады.Банк өперкәсіп және сауда кәсіпорындарынан өз өнімінің өзіндік ерекшелігімен айрықшаланса да ол мекеме мен ұйымға қараганда кэсігюрыиға ұқсайды, өйткені оиыц қызметі үлкеи деңгейде өндірушілік сипатымеи алга щығады.

     Несие ісі - банк негізі, бұл оның негізгі ісі болып табылады. Әріберіден соң, ол шаруашылык жүргізуші субъектілердің және жеке түлғалардың төлем айпалымыи қолма-қол ақша формасыида және қолма-қол акшасыз формада реттейтін аса ірі несие институты болып табылады.

     Банктің мәні оның кұрылымымен тығыз байланысты. Бамкке өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорыи (институт) ретінде жұмыс істеріне мүмкіндік беретін қүрылгыпы оиыц қүрылымы ретінде ұғуга болады. Бүл мағынада банк құрылғысы төрт міндетті блокты камтиды. Бапк бұл блоктарсыз банк ретінде болмайды эрі дамымайды:

- банк  капиталы сауда және өнеркәсіп капиталыман босаған өзіндік ерекшелігі бар капитал ретінде, сондай-ақ қарыз формасында артықшылыққа ие капитал ретінде болады эрі ұдайы қозғапыста болады;

-    өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорыпдар меи институттардың кызметіпен айрықшаланатын банк қызметі;

-   банк ісі мен баикті басқару саласыпда өзіндік ерекшелігі бар >жұмыспен айналысатын адамдардың айрықша тобы;

-    банк техиикасын, үй ғимаратын,  байланыс және коммуникация құралын, құрылғыларын, ішкі жэне сырткы ақпаратын, өндірістік материалдардың белгілі бір түрлерін қамтитыи өндірістік блогы.

     Банктің өзіндік ерекшелігін, оның негіздеріне жэне баик құрылымына жүргізілгеп талдаудыц негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы жеке қолма-қол ақша формасындағы және қолма-қол акшасыз формадағы төлем айналымын реттеуді жүзеге асыратыи кәсіпорын немесе ақша-несие институты ретінде анықтауға болады.

     Банк  оның (банк) жүйесінің мегізгі элементі болып табылады. Бүл оның мынадай болуы керектігің үйғарады:

-    оган біртүтастыц органикалық  белігі болуға, жалпы ойын ережесі бойынша әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғаиа тән өзгешелікке ие болуы керек;