Жапонияның экономикалық – географиялық сипаттамасы

 Атап айтқанда, қазір  халықтың негізгі бөлігі үлкен  қалалар мен қалалық агломерацияларға  шоғырлануда. Олардың ірілері  Хонсюдың оңтүстік жағалауын  бойлап үзіліссіз тізбек түрінде  созылып жатыр. Олардың ішінде  Токио, Осаки және Нагой қалаларының  айналасына шоғырланған «үлкен  үштік» агломерациясы ерекше  көзге түседі.

 

1.3 Өнеркәсібі және шаруашылығы

 

Көптеген  ғасырлар бойы Жапония дамып отырған. Мемлекетке Қытай мен Корея мемлекеттерінің  мәдениеті күшті әсер еткен және де Жапония осы мемлекеттермен ғана қарым-қатынаста болған. XV-XVI ғ. Жапонияға  португалдық және испандық миссинерлердің енуіне байланысты елге христиан діні мен еуропалық мәдениет енді. Алайда, ХVII ғ.  Токугава сёгунаты елді бірыңғай мемлекетке айналдырды. Оған себеп, еуропалық  мемлекеттер Азияға және басқа дүние  бөліктеріне отарлау саясатын жүргізуі болды. Сонымен қатар, осындай іс-әрекеттер  Жапонияда да жүргізілуі мүмкін болды. Токугава мемлекеттің жабылуы туралы бірнеше бұйрықтар шығарды. Голландия  мен Қытай мемлекеттерінен басқа  елдермен жүргізілетін христиандық  мен сауда мүлдем тиым салынды. Жапонияның басқа мемлекеттер үшін жабылуы 200 жылға созылды [10].

150 жыл бұрын өзіндік  изоляция тоқтатылып, Жапония Америка, Ресей, Англия, Франция және т.б. елдерге есігін ашты. Ол кезде Азиядағы отаршылдық қарқын дамып жатты. Еуропа елдері мен Америка Құрама Штаттарымен бір қатарда болу үшін Мэйдзи үкіметі Жапонияға «бай мемлекет, қуатты әскер» саясатын енгізді.

Еуропа мен Америкадан ғылыми білімді, технологияны өздеріне өткізіп алу, өнеркәсіпті жылдам дамыту, қарулы күшті күшейту керек болды. Мэйдзи үкіметі бұл  жолы табысқа жетті. Қытай мен  Ресейге қарсы соғыстан кейін Жапонияда ұлтшылдық пен милитаризм бас көтерді. Жапония өзі дүниежүзілік державалармен испериалисттік тайталасқа түсіп, Кореяны отарға алды, Қытайдағы басқыншылықты жүзеге асырып, екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты. Соның  нәтижесінде Жапония оңтүстік-шығыс Азиядағы көптеген территорияны жаулап алды.

Жапония өзі де 3 млн-нан  астам адамынан айырылып, Хиросима және Нагасаки қалалары атомды бомбылауға душар болды. Соғысты  жеңілген соң, Жапония соңғы 2000 жыл  ішінде достастық құрған елдердің отарына ұшырады [12].

Елдiң ұлттық байлығын 1945 жылдағы соғыстың аяқтауы кезіне қарай жойылып, Дзайбацу" өндірісі қарусыздандырумен қатар жер реформасының өткiзуiне, қаржылай-өнеркәсiптiк олигархиялық топтарының таратуына, американдық қолбасшылықтар мен демократиялық өрнектеулерге, жұмысшы қозғалысы либерализациға ұшырады. Сөйтіп, Жапония қоғамында «американдық» демократия қағидасына негізделген реформалар өтті, бiлiмнiң ұзақтығы 6-дан 9 жылға дейiн жоғарылатылды. Бұл өзіндік революция болып, экономиканың дамуына негіз болды.

Міне, осылайша, Жапония дүниежүзілік экономикалық державаға айналды. Соңғы 100 жыл ішінде дәстүрлі феодалдық –әлеуметтік экономикалық жүйеден нарық экономикасының даму жолына түсті. 1950 ж. Жапонияның ЖІӨ дүниежүзілік көрсеткіштің 1% құраса, қазіргі кезде бұл көрсеткіш 43%-ға тең. Жапонияның алтын валюталық қоры 200 миллиард доллар және соңғы төрт жыл бойы 1 орынды алып келеді. Жапон азаматтарының меншiктерiнде 10 трлиллион АҚШ долларына тең қаражат бар. Жыл сайын Жапония басқа мемлекеттердің дамуына көмек ретінде 11млрд АҚШ долларын жіберіп отырады. Соңғы бірнеше жыл ішінде Жапония басқа елдерге көмек көрсетудегі ең iрi дүнижүзілік донор болып табылады. Жапонияның барлық әлемдiк экономиканың тұрақтылығының қамтамасыз етуiне де мүмкiндiк туғызады.

XXI ғ-ға барар жолда. 50 – жылдардан бастап ширек ғасыр бойы жапон экономикасы өте жоғары қарқынмен өсуде болды. Ел қысқа мерзім ішінде ғылымда, техникада, білім беруде, өнеркәсіп пен саудада үлкен жетістіктерге жетіп, қарыштап алға басты. Жапония дүние жүзіндегі ең басты несие беруші елге айналды. Елде экономикалық өмірдің барлық саласында түбегейлі қайта құрулар елеулі дәрежеде жүзеге асырылды, постиндустриялы қоғамның негіздері жасалды [13].

Жапонияның өнеркәсібі алғашында негізінен эволюциялық жолмен дамыды. Энергетика, металлургия, автомобиль және кеме жасау, химия, мұнай-химия, құрылыс өнеркәсібі сияқты базалық салалар импорттық шикізат арқылы қайта құрылған болатын. Бұлардың бәрі техника мен технологияның ең жаңа жетістіктерімен жабдықталды, бұл кезде көптеген патенттер мен лицензиялар шетелден, әсіресе АҚШ пен ГФР-ден сатып алынып, жергілікті жағдайға бейімделіп құрылды.

Қуат және шикізат көздерінің дағдарысынан кейін, яғни 70-жылдардың ортасында өнеркәсіп дамудың революциялық жолына түсті. Ел импортқа тәуелді отын мен шикізатты қажет ететін өндірістерді (қуат көзі мен металға қатысты болып келетін) барынша азайып, ал ең жаңа ғылымға тікелей қатысатын салаларды барынша көбейте бастады. Ғылым электроника, жұмыс техникасы, биотехнология салаларында жетекші орынға ие болып, дәстүрлі қуат көздерін пайдалануға кірісті. Жапония ғылымды қаржыландыру үлесі жағынан дамыған елдердің ішінде бірінші орын алады, ал ғылыми қызметкерлірдің саны жағынан ГФР, Ұлыбритания және Францияны қосып есептегендегіден асып түседі [14].

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ауыл шаруашылығын да түбірімен қайта құруға тура келді. 1929 жылы Н.И. Вавилов осы елге жасаған сапарынан кейін өзінің «Пять контингентов» дейтін кітабында былай деп жазды: «Жапониядағы егіншілік өзінің өнімділігімен таң қалдырады. Орталық және Оңтүстік Жапонияда жердің әрбір кішкентай пұштағы жете пайдаланылған». Әрине, қазір дәстүрлі шаруашылықтағы өнімді еңбек әлі сақталып отыр. 40-жылдардың аяғындағы аграрлық реформадан кейін помещиктік жер иеленушілік жойылып, жер шаруалардың меншігіне берілді де, негізгі өнім өндірушілер фермерлер болып шықты.

Ауыл шаруашылығының құрылымы да өзгерді. Жапония әрқашан да таза егінші ел болатын. Егістік жердің тең жартысын алып жататын күріш бұрынғысынша дәнді дақылдардың ішіндегі жапондардың негізгі наны болып қала берді. Бау – бақшамен айналысу, мүйізді ірі қара мал (сиыр), шошқа, құс өсіру жақсы дамыды. Жапондардың тамақтану рационы еуропалық және американдық рационға жақындай түсті.

Жапондық шаруашылықтың  тағы бір дәстүрлі саласы – балықшылық. Балық аулау жөнінде Жапония алғашқы орындардың бірінде тұр. Елде 3 мыңнан астам балық аулау аймағы бар. Теңіз жағалауының жануарлар дүниесі мол және әр алуан болуы тек балықшылық қан емес, теңіз өнімдерін дайындауды дамытуға да мүмкіндік берді. Балық пен теңіз өнімдері жапондардың азықтық рационында үлкен орын алады. Сондай-ақ онда інжу-маржан кәсібі дамыған.

Жапонияда өзен қатынасы мен құбыр тартудан басқа көлік түрлерінің бәре де жақсы дамыған. Өзінің көлік-жол торабы бойынша бұл ел Батыс Еуропа елдерін еске түсіреді, бірақ жүк, әсіресе жолаушылар тасымалдауда олардың кез келгенінен асып түседі. Ал, жолаушылар тасымалдайтын темір жолдарының молдығы жөнінен дүние жүзінде бірінші орын алады. Жапония сондай-ақ аса ірі және ең жаңа теңіз сауда кемелеріне ие болып отыр. Олар кеңінен қолданылады және өзінің ¾ салмағындай жүк көтеріп жүзетін «арзан көлік» [15].

Жапония шаруашылығының аса маңызды ерекшелігі – оның халықаралық экономикалық байланысқа айрықша кеңінен тартылуында. Елдің нашар қамтамасыз етілуі — өз отыны мен шикізатының жетіспеуінде, сондықтан оның 9/10 бөлігін сырттан алады. Екінші жағынан, елдің экономикасы дайын өнімдерді экспорттауға төтенше тәуелді. Жапония белсенді сауда балансына ие. Дүние жүзінің көптеген елдері жапон фотоаппараты, бейне үнтаспалары, калькуляторы, сағатың автомобилі мен мотоциклін сатып алады. Жапония – барлық Азия – Тынық мұхит аймағы елдерінің басты сауда серігі. Жапон бизнесмендерінің айтатын сөзі – «сауда жасау немесе өлу». Соңғы кезде бұл ел тауар экспорттаудан капитал экспорттауға көбірек ойысып барады. Жапондық тікелей инвестиция негізінен Солтүстік Америкаға, Еуропаға, Азияның басқа да елдеріне бағытталған.

Шаруашылығының жер аумақтық құрылымы: екі «жақты» ел. Жапония «алдыңғы» және «артқы» (немесе «күнгей» және «теріскей») дейтін мүлде әр басқа екі бөліктің өзара сәйкестенуімен ерекшеленеді. Жапонияның «алдыңғы бетін» ең алдымен Хонсю аралының жағалау – ойпаты бойынша өтетін аса кең емес (15-65 км) Тынық мұхит белдеуі құрайды. Бұл белдеу – елдің әлеуметтік – экономикалық кіндігі. Басты өндірістік аудандар Токио, Осаки, Нагой, Китакюсю, шикізат пен отынды импорттауға сүйенетін ЖЭС пен АЭС – тің, металлургиялық, мұнай өндейтін және химиялық комбинаттардың, машина жасау завоттарының басым бөлігі осы арала орналасқан. Құрылыс аландарының жетіспеуі салдарынан көптеген, оның ішінде аса ірі кәсіпорындар бүкіл жағалауды бойлай созылып жатқан теңізден «жаулап алынған» учаскелерге салынған.

Тынық мұхит белдеуі Жапонияның өнеркәсіп белдеуі деген атқа ие болды, бірақ бұл мүлде осылай деп кесіп айтуға келмейді. Оның маңында өнімді ауыл шаруашылығының көптеген басты аудандары, басты-басты көлік магистральдары және елдің аса маңызды аймақтары орналасқан. Жапонияның негізгі көлік қатынасының күретамырын бүкіл Тынық мұхит белдеуін ұзынынан басып өтетін «Синкансен» жүрдек темір жол магистралі құрайды.

Жапонияның «артқы бөлінгін», ең алдымен шеткі аймақ деп аталатын таулы – орманды Хонсю құрайды. Бұл жерде ағаш дайындалады, мал өсіріледі. Мұнда, әсіресе курорттық демалыс пен туризм жақсы дамыған. Жапонияда адамдардың «орын ауыстыруға құмарлығы» сонша – үлкендер де, мектеп оқушылары да көпшілік болып туристік сапармен бір жерден екінші жерге үздіксіз ағылып жатады. Соңғы кезде Жапонияның мемлекеттік аймақтық саясаты бұл экологиялық жағынан таза шеткі аймақты игеруге қатты мән беріп отыр. Тынық мұхит белдеуінің жүгін жеңілдету мақсатымен барлық технополистердің жартысы – ғылым мен ғылым тікелей қатысатын өндірістердің жаңа орталықтары шеткі зона – Хонсю аралында құрылуда. Таяу уақытқа дейін шеткері қалып келген Хоккайдо аралын игеру дүние жүзіндегі ең ұзын Сейкан темір жол туннелін салуға мүмкіндік береді. Алайда, тұтастай алғандағы жер аумағының сәйкессіздіктері баяу шешілуде [13].

Жапонияның ірі корпорацияларының  секторы - 2, 4 мың акционерлiк серiктестiк. Акционерлiк серiктестiктердің жалпы  саны - 800 мыңға жуық. Орташа және ұсақ кәсiпорындар дисперсиясысыз жұмыс iстейдi және жабулы акционерлiк серiктестiк  және серiктестiктер сияқты жүргiзiледi.

Iрi корпорациялардың әрбiрi «кэйрэцу» деп аталатын топтардың ядросы болып табылады. Жапон кэйрэцуiнде байланыстыратын элемент болып меншiк қатынастар және шарттар болып табылады. Заң бойынша банктерге акциялардың 5% көп мөлшерде ұстауына тиым салынады. Сондықтан «кэйрэцу» қаржылай-өнеркәсiптiк топтармен банктердiң құзыры болып табылмайды.

«Кэйрэцу» арасында технологиялық негіздегі тік интеграциямен қоса конгломераттар да бар. Машина жасау корпорациялары 300-400 жуық компанияларды иеленіп отыр. Олар: «Мицубиси дзюкоге», «Комацу», электрические «Хитати», «Тосиба», «Сони», «Мацусита дэнки».

Жапония корпорацияларының қаржы құрылымының капиталы 30% кем. Банктер кезiнде елдiң өте қарқынды индустриалды дамытуын қаржыландыру бойынша негiзгi жүктемелердi алып жүрдi [18].

Орталық басқару үкіметіне  бес үкіметтік өндіріс орындары( соның ішінде Ақша жасау орталығы және мемлекеттік орман шаруашылығы) он үш банк,бірнеше жоғары оқу орындары және 73 коммерциялық емес ұйымдар қарайды. Олардың құрамына ғылыми зерттеу институты, зертханалар және ақпаратты ғылыми-техникалық орталығы, Жапондық мәдени айырбас қоры, сонымен қатар орман ресурстарын өңдеуге көмек көрсететін өндіріс орындары, мұнайды барлау орындары, ауыл шаруашылығын дамыту жатады. Автокөлік жолдары, көпір, дамба, соңғы үлгідегі инженерлі құрылыс орындарын (Хонсю мен Сикоку аралдарының арасын жалғап тұратын Ішкі теңіз арқылы өтетін көпқабатты көпір) салуға маманданған кәсіпкерлік топтар бар.

Жапония – шаруашылық құрылымын  ешқандай мемлекеттік органдардың қатысуынсыз іске асыратын, экономикалық саяси дамыған мемлекет; оның қарамағында салықтық-қаржы және ақшалай несие- орталығы, сыртқы сауда-саттықты кедендік-тарифті түрде қадағалау, нарықтағы бәсекелестікті тепе-теңдікте ұстау.

Жапонияның ЖІӨ мемлекеттік қаржы шығынының 26-27% құрайды. Салықтың деңгейі – 22-23%.

Жапонияның қаржы шығынының  ерекшелігі – ұлттық қоғанысты қаржыландыруда өте төменгі деңгейді көрсетуі ( жалпы шығынның 6% шамасында, немесе ЖІӨ 1% төмен). Ең көп шығынның сатысы әлеуметтік сақтандыру және зейнетақыға кетеді (18-20%), аудандың әкімшілік префектураларына (16-18%), сонымен қатар инфрақұрылымды мемлекеттік қаржыландыру жатады (Қосымша А; сурет 2). 

Жапония Банкі – ақшаны қолдану барысы мен банктердің несие  беру қызметін қадағалаумен айналысады. Сонымен қатар, ол жеңілдік беру арқылы, ақша нарығының барлық жүйелі сатыларын басқарып отырумен айналысты. Дәл қазіргі жағдайда, ақша нарығының сатылары еркін түрде жүзеге асады, ал Жапония банкінің жұмыс істеуінің басты жүйесі болып ақша көлемін анықтау мен оларды шығару болып табылады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Жапонияның машина жасау өнеркәсібінің дүние жүзінде алатын орны

 

2.1 Жапонияның машина жасау өнеркәсібінің салалары

 

Машина жасау жапон  өнеркәсiбiнiң өзегi болып табылады. Елдiң бұл саланың өнiмiнiң құндары  бойынша тек қана АҚШ-қа жол бередi, өнеркәсiптiң құрылымы бойынша 3 орын (37% ), оның (64% ) экспорты бойынша - әлемде 1орынға ие.

Машина жасау кешенінің  құрылымы аса күрделі. Мұнда жаппай экспортқа бағдарланған кеме және автомобиль жасаусияқты байырғы салаларымен  қатар ең жаңа, ғылымға негізделген  салалар дамуда. Машина жасау кешені жалпы өнеркәсіп өнімінің 44% - ын береді, оның 20%-ы радиоэлектроника мен электр техникасын жасау өнеркәсібіне тиесілі.

Жапон машина жасау өнеркәсібінің  қарқынды дамығандығын біз Жапон кемелері, фотоаппараттары, транзистор қабылдағыштары және тiгiн машиналарының әлем нарығында жоғарғы сұраныста болғанынан көре аламыз. Жапон автокөлiктерi, автобустар, жүк машинасы және темiр жол жылжымалы құрамы ғаламшардың 5 континенттерiнiң жолдарындағы тасымалдауларын жүзеге асырады.

Жапония iстеп шығарған электр генераторлары Азиядағы өнеркәсiптiк кәсiпорындарын, Африкаға, Австралия, Солтүстік және Оңтүстiк Америка елдерін үйлерін және өндіріс орындарын жарықпен, энергиямен қамтамасыз етедi. Жапон иiретiн және тоқымашы жабдығы Азия елдерi және басқа континенттердiң тоқыма өнеркәсiбін дамуына әсер етіп отыр. Электр аппараттарының өндiрiсi машина жасауды өте өскелең саласы болып табылады. Бұл саланың қиял-ғажайып тез өсуi елдiң энергетика және ауыр өнеркәсiбi үшiн қуатты электр агрегаттар керек болуы, сонымен бiрге тұрмыстық электроприборларына сұраныстың өсуі әсер етті. Электр аппараттары, электрондық өнеркәсiптiң өнiмдері негiзiнде Солтүстiк Америка, Азия және Еуропаға экспортталады [19].