Қазақстанның газ өнеркәсібі

Газ құбырларының тозғандығынан  жүйеде қысым жобалықтан төмен, өйткені  қысымды жобалыққа дейін арттырған  жағдайда газдың шығуы артып, әбден  тозығы жеткен ГРП мен ШГТП жабдығы  іске қосылып кетеді (іске қосылмай қалады).

Осы газ құбырларын пайдалану  қосымша шығыстарды, оның ішінде авариялық  өтінімдерді орындау және жою  қажеттігімен байланысты шығыстарды талап  етеді. Қосымша құрылыс техникасын сатып алу, техникалық персонал штатын ұлғайту, авариялық құбыр қорларын және тиекті арматураны сатып алу  қажеттігі қоса жүретін жер жұмыстарының көлемі ұлғаюда. Таяу жылдары газ  құбырларының қирауы, әсіресе сейсмикалық  қауіпті аудандарда және топырағы жоғары тоттану белсенділігімен ерекшеленетін  аудандарда жүйелі сипат алуы мүмкін.

Сонымен қатар, өнеркәсіптік кәсіпорындардың дамуына және тұрғындардың өсуіне байланысты газдың тұтынылуы  өсіп келеді. Бұл жағдайда, Қазақстан  Республикасының газ тарату желілерін  жаңғырту мәселесі өткір болып табылады. Газ тұтынушыларын газбен сенімді  қамтамасыз ету және пайдалану шығыстарын азайту үшін жаңғырту бағдарламасын  әзірлеу мақсатында газ тарату желілеріне кешенді диагностика жүргізу  талап етіледі.

Облыс әкімдерінің деректері  бойынша болжамды газ тұтыну көлемі 2014 жылы 13,8 млрд. текше м. құрамақ, бұл 2009 жылғыдан 1,6 есе көп.

Газ саласындағы энергия  үнемдеудің негізгі бағыттарының бірі газды өз мұқтаждықтарына жұмсау және шығындарын азайту негізінде елдің  газ көлігі жүйесіндегі энергия  үнемдеу саясатын жүргізу болып  табылады, бұл газ транзитінің  өзіндік құнын азайтуға және атмосфераға  шығарылатын зиянды заттардың шығарындыларын төмендетуге мүмкіндік береді.

Бұл ретте газ көлігі жүйесінде  қазіргі Газ өңдеуші агрегаттардың (бұдан әрі - ГӨА) пайдалы әрекеттері коэффициентін (бұдан әрі - ПӘК) ұлғайта  отырып жаңғырту, ГӨА жану камераларын  жаңғырту, регенераторды неғұрлым тиімділеріне ауыстыру, орнатылған және пайдаланылып жүрген жабдықтардың (ГОА, сорғылар мен  желдеткіштердің электржетектері, жандыру қондырғылары, жылумен жабдықтау  жүйелері) жұмысын оңтайландыру және басқа да шаралар көзделуде.

Салалық бағдарламаның шеңберінде іске асыру жоспарланатын мұнай-химия  өндірістерінде халықаралық нарықтың жетекші лицензиялық жоғары технологиялық  және энергия үнемдейтін технологиялары пайдалаңылатын болады.

«Біріктірілген газ-химия  кешенінің құрылысы» инвестициялық  жобасында мынадай энергия үнемдейтін технологиялар мен қондырғытар  пайдаланылатын болады: газ өңдеу - ABB/CBI, Linde; булы крекинг - Linde, АВВ/СВІ, TECHNIP, Stone & Webster; пропанды дегидрирлеу - UOP, АВВ/СВІ, Uhde; этиленді димеризациялау - Axens, Bazell/Borealis технологиясы бойынша  полиэтилен мен полипропилен шығару.

 

Саланы дамытудың қолданыстағы мемлекеттік реттеу саясатының негізгі  бағыттары мыналар болып табылады:

• Ішкі газ нарығын реттеу

Газ нарығының субъектілері, яғни тұтынушылар мен жеткізушілер арасындағы қатынастар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 11 маусымдағы № 568 қаулысымен бекітілген Табиғи газды  жеткізу, тасымалдау және сату ережесімен, сұйытылған көмірсутекті газдарды жеткізу, тасымалдау және пайдалану ережесімен (бұдан әрі - Жеткізу ережесімен) реттеледі.

Елдің индустриялық-инновациялық дамуына байланысты газ тұтынудың  өсу үрдісі газға деген сұраныстың ұлғаюын көздейді және газ бағасының  өсуіне алғышарт болады. Газ сату бойынша  баға саясатын бірте-бірте реформалауды жүргізу қажет. Қазіргі уақытта  Қазақстандағы газдың өткізу бағасы еуропалық газ нарығымен салыстырғанда едәуір төмен және өңірге байланысты мың текше метрі 23-тен бастап 143 АҚШ долларына дейін құбылып тұрады.

2020 жылдан кейін елдің  ресурстық мүмкіндіктері күрт  шектеледі және бүгінгі күннің  өзінде Еуропа елдері нарығындағы  мың текше метрі 250-340 АҚШ долларын  құрайтын жоғары бағаларды есептегенде,  Қазақстанда газ бағасы шарасыз  өсе бермек.

• Шектес елдердің (Ресей Федерациясы және т.б.) газ бағасын ырықтандыру.

Шектес елдердің (Ресей  Федерациясы және т.б.) газ бағасын  ырықтандыру.бағытын қабылдауына  байланысты Қазақстанда газ бағасын  кезең-кезеңмен ырықтандыруды енгізу бойынша дайындық жүргізу қажет.

Бұл ретте ішкі нарықтың бағасы Еуропа нарығының бағасы деңгейінен көліктік шығындарды алып тастағанда, сондай-ақ тағы 20-25% алумен анықталатын  болады.

Жылу энергиясы тарифында  отын құрамының (газ) 70%-ға дейінгісін құрайтынын ескере отырып, газға бағаның еуропалық  деңгейге дейін (мың текше м-ге 250-340 АҚШ долл.) өсуі газдың түпкілікті құнының  өсуіне, сондай-ақ электр және жылу энергиясы  құнының өсуіне әкелуі мүмкін. Қазақстан  Республикасы Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігінің деректері  бойынша газға бағаның өсуі жағдайында жылу энергиясына тарифтер 140%-дан (Алматы, Оңтүстік Қазақстан облысы) 200%-ға дейін (Қостанай облысы) ұлғаюы мүмкін.

Осыған байланысты, осы  ықпалды біркелкілеуге мүмкіндік  беретін іс-шараларды, бірінші кезекте  тұрғындардың әлеуметтік ең осал топтары  үшін дайындау орынды.

Сұйытылған газ нарығы негізінен бәсекелестік ортаға жатады және тиісінше белгілі бір тауар  нарығында үстемдік (монополиялық) орынға ие компанияларды қоспағанда, нарықтық қатынастар негізінде қалыптастырылады. Тауар нарығында 35%-дан жоғары орынға ие субъектілер Тізілімге енгізіледі және олардың бағалары реттеуге жатады.

Табиғи және сұйытылған газдың ішкі нарықтағы перспективасы Ішкі газбен жабдықтау инфрақұрылымын дамыту мақсатында сомасы 64,3 млрд. теңге инвестициялық  жобалар іске асырылатын болады:

«Оңтүстік Қазақстан облысының  газ тарату жүйесін қайта құру» - 16,5 млрд.теңге. Жобаны іске асыру Шымкент  қаласының және Оңтүстік Қазақстан  облысының қазіргі бар және жаңа тұтынушыларын табиғи газбен үздіксіз және авариясыз қамтамасыз етуге  мүмкіндік береді.

«Алматы қаласы мен Алматы облысының газ құбырларын қайта  құру» - 15,9 млрд.теңге. Жобаның мақсаты  Алматы қаласы мен Алматы облысында  табиғи газды тұтынудың болжамды өсуін қамтамасыз ету болып табылады.

«Алматы қаласының шағын  аудандарын және Алматы облысының елді мекендерін газдандыру» - 983,2 млн. теңге.

«Алматы - Байсерке - Талғар»  магистралдық газ құбырын салу» - 6,3 млрд. теңге;

«Жамбыл облысының газ  тарату желілерін жаңғырту». Қаралып  отырған кезеңде жобалау жұмыстарын жүргізу жоспарлануда.

«Қостанай облысының Қамысты, Федоров және Қостанай аудандарында елді мекендерді газдандыру үшін магистралдық газ құбырларын салу» - 7,3 млрд. теңге;

«Бухара газды ауданы-Ташкент-Бішкек-Алматы»  магистралдық газ құбырының бойында  орналасқан Жамбыл облысының елді мекендерін газдандыру» - 2,7 млрд. теңге;

«Ақтөбе облысының елді мекендерін газдандыру» - 4,8 млрд. теңге;

«ҚазТрансГаз Аймақ» АҚ қолданыстағы газ тарату желілерін тиісті жағдайда күтіп-ұстау» - 8,8 млрд. теңге;

«Алматы қаласының автокөлігін  компримирленген табиғи газға ауыстыру»  пилоттық жобасын іске асыру» - 470 млн.теңге;

• Қазақстанның экспорттық және транзиттік әлеуетін дамыту.

2007-2009 жылдар кезеңінде  мынадай халықаралық келісімдерге  қол қойылды:

Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 14 мамырдағы № 160-ІV ҚРЗ Заңымен  ратификацияланған Қазақстан Республикасының  Үкіметі, Ресей Федерациясының Үкіметі  және Түрікменстанның Үкіметі арасындағы Каспий жағалауы газ құбырын салудағы ынтымақтастық туралы келісім;

Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 4 желтоқсандағы № 218-ІV Заңымен  ратификацияланған Қазақстан Республикасының  Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының  Үкіметі арасындағы Қазақстан - Қытай  газ құбырын салу мен пайдаланудағы  ынтымақтастық туралы келісім;

Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 5 ақпандағы № 18-ІV Заңымен  ратификацияланған Қазақстан Республикасының  Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы Орынбор газ  өңдеу зауытының базасында шаруашылық қоғам құрудағы ынтымақтастық туралы келісім;

«Атасу-Алашанькоу» магистралдық мұнай құбырын пайдалану кезінде  кейбір ынтымақтастық мәселелері туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі  мен Қытай Халық Республикасының  Үкіметі арасындағы 2007 жылғы 18 тамыздағы  келісім;

Қазақстан Республикасының  Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының  Үкіметі арасындағы мұнай және газ  саласындағы жан-жақты ынтымақтастықты  дамыту туралы 2004 жылғы 17 мамырдағы  Негіздемелік келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы 18 тамыздағы хаттама;

2009 жылғы 14 қазанда Қазақстан  Республикасының Үкіметі мен  Қытай Халық Республикасының  Үкіметі арасындағы Қазақстан  - Қытай газ құбырын салу мен  пайдаланудағы ынтымақтастық туралы  келісімге өзгерістер мен толықтырулар  енгізу туралы» 2007 жылғы 18 тамыздағы  ҮАК Хаттамасына қол қойылды;

2009 жылғы 14 қазанда Қазақстан  Республикасының Үкіметі мен  Қытай Халық Республикасының  Үкіметі арасындағы мұнай және  газ саласындағы жан-жақты ынтымақтастықты  дамыту туралы 2004 жылғы 17 мамырдағы  Негіздемелік келісімге өзгерістер  мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы 18 тамыздағы хаттама;

 

Саланың мықты және осал жақтарын, мүмкіндіктері мен қауіптерін талдау SWOT - мұнай-газ саласының талдауы

Мұнай-газ саласының жағдайын талдау оның мықты және осал жақтарын, мүмкіндіктері мен қауіптерін анықтауға  мүмкіндік тудырды.

 

Мықты жақтары	Осал жақтары
Саяси тұрақтылықты қамтамасыз ететін және экономикалық дамудың жоғары қарқынын қолдауға ықпал ететін Қазақстан  Республикасының серпінді әрі конструктивтік ішкі және сыртқы саясаты. Қолайлы инвестициялық климат, шетелдік инвесторлардың Қазақстан  Республикасына келуге дайын болуы. Инвестициялық белсенділіктің жоғары деңгейі. Бай табиғи минералдық-шикізаттық ресурстар және тереңдетіп өңдеу  үшін оның экономикалық тартымды құрамы. Азия мен Еуропа нарықтарын біріктіретін интеграцияланған мұнай-газ  тасымалдау инфрақұрылымының болуы. Жаңа мұнай-газ тасымалдау қуаттарын дамыту жөніндегі әлеует. Жер қойнауын пайдалану саласындағы  дамыған заң шығару базасы. Жер қойнауын пайдалануды  реттеудің қалыптасқан келісімшарттық жүйесі. Мұнай газ саласында сатылай  интеграцияланған, оның ішінде ҚМГ  және еншілес компаниялары тобы атынан инфрақұрылымдық құрылымдардың  болуы. Мемлекеттің қолдауы.	Күрделі гидрологиялық және климаттық жағдайлар. Тарихи ластану, ілеспе мұнайлы  газды және оның құрамдас бөліктерін (күкірт) кәдеге жарату проблемалары. Негізгі әлемдік нарықтардан  қашықтық. Еуропаның және үшінші елдердің нарықтарына шығу үшін транзиттік елдерге  тәуелді болу. Жобалардың жоғары қаржы  сыйымдылығы мен қаржы нарықтарындағы дағдарыс салдарынан инвестициялық  ресурстардың тапшылығы. Мұнай-газ құбырларының, мұнай өңдеу зауыттарының негізгі  қорларының әбден тозуы. Жұмыс істеп тұрған МӨЗ-дің  ескірген жабдықтары, мұнай өңдеу  тереңдігінің төмендігі және шығарылатын  мұнай өнімдерінің еуростандарттарға  сәйкес келмеуі. Ресей мұнайының жеткізілімдеріне тәуелді болу. Каспий теңізінің қазақстандық секторы (бұдан әрі - КТҚС) үшін инфрақұрылымның  жеткіліксіз дамуы. Мұнай-газ кен орындарын  игерудегі ұлттық компанияның қатысу үлесінің төмендігі. Ішкі нарықтың солтүстік  және орталық аймақтарын табиғи газбен қамтамасыз ету үшін қажетті дамыған  газ-көлік инфрақұрылымының болмауы. Батыс өңірлерден өз газын  жеткізетін газ құбырының болмауы  салдарынан Өзбекстан мен Ресейден табиғи газ жеткізілімдеріне тәуелді  болу. Республиканың газ саласының  тиімді дамуын қамтамасыз ететін жеткілікті заң шығару базасының болмауы. Республиканың өңірлерін  газдандыру жобаларын бюджеттік қаржыландырудың жеткіліксіздігі. Жұмыстарды қаржыландыру және газ тасымалдау желілеріне қызмет көрсету бойынша өңірлік атқарушы органдарды бюджетпен қамтамасыз ету  жөніндегі нақты бағдарламаның, сондай-ақ халық пен заңды тұлғаларды газбен жабдықтауды қамту аймағын  кеңейту жөніндегі жұмыстарды қаржыландырудың  болмауы. Қазақстан экономикасында өндіру және табиғи газды пайдалану технологияларын (көмір қабаттарынан метан шығару, ілеспе газды кәдеге жарату, көлікті  газға ауыстыру және т.б.) кеңейту  бойынша заңнамамен белгіленген  салық жеңілдіктерінің болмауы. Жер қойнауын пайдаланушы  үшін тартымды экспорттық жеткізілімдер  болған жағдайда, мұнай-химия өндірісі үшін қажетті газ көлемдерімен қамтамасыз ету қиындықтары. Қазақстандық газды үшінші елдерге тасымалдау үшін ресей газ-көлік  жүйесіне тең қол жеткізу және қазақстандық газға әділ нарықтық бағаны белгілеу бойынша «Газпром» ААҚ-пен  келіспеушілік. Қазақстандық мұнай-химия  өнімінің түпкілікті бағасында тасымалдау құрамының елеулі үлесі.
Мүмкіндіктері	Қауіптері
Дамып келе жатқан елдердегі  экономикалық өсудің қалпына келуі  энергия тасығыштарға сұраныстың көмірсутектердің жаңа қорларының молаюынан асып түсу үрдісін тудырады. Көмірсутек шикізатын  іздеуге бірқатар перспективті объектілердің  болуы. Әлемдік көмірсутек ресурстары қорларының шектеулілігі. Ірі әлемдік мұнай өндірушілердің бағалардың экономикалық тұрғыдан дәлелді  деңгейін қамтамасыз етуге ұмтылуы. Әртүрлі көлік түрлері, мұнай-химия  өндірісі үшін ресурс ретінде көмірсутектерге  жоғары сұраныс. Өңірлік халықаралық нарықта (Орталық және Шығыс Азия) мұнай-химия  өніміне, оның ішінде off-take жеткізілімдеріне болжамды сұраныстың болуы. Тұтыну тауарларын қоса алғанда, қосымша құны жоғары өнімді шығару. Каспий өңірімен (РФ, Түрікменстан, Әзірбайжан, Иран) интеграциялану. Халықаралық санкция алынған  кезде көмірсутектер экспортында  Иранның аумағын пайдалану. Қытайдың батыс өңірлерінің  серпінді даму бағдарламасына қатысу мүмкіндігі. Қазақстандық тауарлар мен  қызметтердің жеткізілімін ұлғайту, Қазақстанның халқын жұмыспен қамтамасыз ету. Шектес - машина жасау, құрылыс  индустриясы, сервистік компаниялар, теңіз флоты салаларын дамыту және жаңғырту.	Техногендік авариялар тәуекелі. Каспийдің экологиялық сезімтал аймағында мұнай өндіру. Жоғары қойнауқаттық қысым  және мұнайдағы күкіртсутегінің  жоғары құрамы. Кен орындарын ұтымсыз игеру, жер қойнауын пайдаланушылардың бекітілген технологиялық құжаттардың талаптарын орындамауы. Транзиттік елдер тарапынан  мұнай мен газ транзитіне қатысты  саясаты мен тарифінің өзгеру ықтималдығы. Жобаларды іске асыру мерзімдерін  кідірту және олардың құнының  қымбаттауы. Орта азиялық газ транзиті көлемдерінің төмендеуі. ҚР аумағын  айналып өтумен газ тасымалдау жобаларын  дамыту. Саланың шикізаттық және отындық  бағытта дамуын сақтау. Теңіз кен орындары көмірсутектерін  игеру мен жағадағы инфрақұрылымды дамыту тәсілдеріндегі теңгерімсіздік. Көрші елдерде (Әзірбайжан, Ресей) теңіз жобалары саласындағы  артық қуаттардың және жинақталған  үлкен тәжірибенің болуы, бұл  олардың бәсекелестік артықшылықтарын  күшейтеді. Өңірлер бойынша енгізілетін  мұнай-химия өндірістері санының  ұлғаюы бәсекелестіктің өсуін тудырады. Ресейден мұнай өнімдері жеткізілімдерінің шектелуі немесе осындай жеткізілімдерге қатысты  экспорттық баж алу. Өзбекстан мен Ресейден жеткізілімдердің шектелуі салдарынан болуы мүмкін ықтимал  газ тапшылығы. Жеке инвесторлардың салада шоғырлануын күшейту. Кадрлардың, техникалық персоналдың, орта және жоғары буындағы инженер  мамандардың жетіспеушілігі.