Қазақстанның газ өнеркәсібі

Қазақстанның  газ өнеркәсібі

Дүниежүзілік шаруашылық жүйесінің негізгі салаларының  бірі — отын-энергетика кешені. Бастапқы энергетика байлықтарын дүние жүзі бойынша өндіру және тұтыну ұдайы  өсіп келеді. Ол 1900 жыл 1 миллиард тонна шартты отыннан 1990 жыл 10 миллиард тоннаға дейін өсті, ал 2000 жыл 14 миллиард тоннаға жетті.

Алдымен Дүние жүзіндегі  газ өнеркәсібіне тоқталатын болсақ, Газ өнеркәсібі – табиғи газ кен орындарына барлау жүргізуді, мұнай, көмір мен тақтатастан жасанды газ өндіруді, өңдеуді, газды тасымалдау және оны өнеркәсіп пен коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықта пайдалануды қамтитын отын өнеркәсібінің бір саласы. Газ өнеркәсібі әсіресе, АҚШ-та, Канадада, Мексикада ерте кезден дамыған. Англия, Франция, Бельгия, т.б. елдер 18 ғасырдың соңында тас көмірден жасанды газ өндіру ісін жолға қойды. Ресей мен Қазақстанда 20 ғасырдың алғашқы жартысына дейін табиғи газ өндірілген жоқ, тек мұнай кәсіпшіліктерінен аздаған газ алынып тұрды.

 Содан соң газ өнеркәсібі 20 ғасырдың 2-жартысында айтарлықтай дамыды. 90-жылдардың ортасында дүние жүзінде орта есеппен 2 триллион тонна газ өндірілді. Ол жақын уақытқа дейін, негізінен, экономикасы дамыған елдерге шоғырланған болатын. Бірақ, соңғы 20 жыл ішінде газ өндіру дамушы елдерде де өсе бастады. Бұл елдер газды сұйытылған күйінде, сондай-ақ, құрлықаралық су асты газ құбырларымен экспортқа шығаруды жолға қойған. Ірі газ өндіретін елдер (миллиард/м3): Ресей (640), АҚШ (500), Канада (120), Нидерланд (75), Ұлыбритания (50). Қазақстан газ қорының көлемі (1,4 триллион/м3) жағынан дүние жүзінде алдыңғы орындардың бірінде, ал газ өндіруден (10 миллиард/м3) 40 — 45 орындарда.

Қазақстанның газ өнеркәсібінің  дамуы жақында ғана, өткен ғасырдың 70-жылдары дами бастады десе болады. 1981 жылғы «Қазақ Совет энциклопедиясында» былай делінген:

табиғи газдың көптеген өнеркәсіптік қорының болуы, оны пайдаланудың жоғары тиімділігі мен салыстырма түрдегі  төмен капитал сыйымдылығы қысқа  мерзімде республиканың отындық  баланс құрылымын газға қарай  өзгертуге мүмкіндік туғызады. Қазақстанда газ өнеркәсібінің даму болашағы зор…

КСРО-да бірегей халық шаруашылығы кешенін құру Қазақстанның аумағында Бұқар-Орал, Орталық Азия-Орталық және Бухара-Ташкент-Фрунзе-Алматы ірі магистралдық газ құбырларын салуға себеп болды, олар бойынша осы уақытқа дейін тұтынушыларға көгілдір отын жеткізілуде.

Бірегей газ тасымалдау жүйесі орталықтан басқарылды, республикада негізгі басқаруды  Қазбасгаз жүзеге асырды. Түрікмен мекн өзбек газын Қазақстан аумағы бойынша солтүстікке жеткізу  керек болды. Магистралды газ  құбырлары қазақстандық көмірсутегінің негізгі кен орындары орналасқан Қазақстанның батыс өңірлері бойынша  жобаланып, өткізілгендігін атап өткен  жөн.

Қазақстанның тәуелсіздік алуымен  бірге газ тасымалдау жүйесінің  магистралдық жүйесін басқарумен «Қазақгаз» отандық мемлекеттік құрылымы айналысты . Алайда тиімді шаруашылық ету жедел  жұмыс жасау және желілерді жарамды  күйінде ұстау үшін ғана емес, оларды дамыту үшін де күрделі салымдарды талап етті. «Қазақгаз» қалыптасқан  жағдайға байланысты осы проблемаларды  шеше алмады да үкімет деңгейінде шетелдік инвесторларды тарту туралы шешім  қабылданды.

1997 жылдың жазында бельгиялық  «Трактебель С.А.» компаниясы  мен Қазақстан Республикасы Ішкі  және халықаралық газ тасымалдау  жүйелері концессиясы шартын  жасасты. Шартта бастапқы мерзім — барлық талаптар сақталған жағдайда ұзарту мүмкіндігімен 15 жыл көзделді. Жүйенің айтарлықтай бөлігі — 10 магистралдық газ құбыры, газ қотару қондырғыларымен 21 компрессорлық станциясы мен үш жер астындағы газ қоймасы концессияға түсті.

Әлеуетті инвестор әдейі шартқа арнап екі компания құрды — «Интергаз Орталық Азия» (газ құбырларының операторы) және монополист «Алматы Пауэр Консолидейтед». Сонымен бірге, концессионердің пайда болуымен елімізде газдың тұтынылуы күрт төмендеді, өйткені инвестор өздерінің ішкі резервтерінен газ жеткізілімімен емес, оны тасымалдаумен ғана айналысты. Тұтынушылар үшін бұл беріліп отырған газ бен электрэнергиясы бағасының көтерілуін білдірді. Әлеуметтік қорғауға үйренген тұтынушылар жалақысын уақтылы алмағанына байланысты ақы төлемегені үшін, сондай-ақ жеткізушілермен соттық дау-дамайлар үшін жылу және элетржабдықтауды өшіріп тастауға ұшырады. Үш жыл бойына оңтүстік қалалар газ бен жылудың жетіспеуінен айтарлықтай зардап шекті, осыған куә болғандардың айтуы бойынша, суықтан тоңған халық саябақтардағы ағаштарды шаба бастаған. Алматыда наразылық митингілері өтетін болды, әсіресе зейнеткерлердің «Ұрпақ» қозғалысы ерекше көзге түсті.

Жағдайының тұрақсыз екенін сезінген «Трактебель» компаниясы бұл салаға қаражат салуға ұмтылмады , 1999 жылы компания басшылығы Қазақстаннан кету туралы ойлана бастады. Газ тасымалдау жүйесін басқару проблемасын  шұғыл тәртіпте шешу керек болды, оның үстіне өзбекстандық жеткізушілер жиі-жиі газдың бағасын көтеруге тырысты.

2000 жылдың ақпан айында «ҚазТрансОйл»  ұлттық газ тасымалдау компаниясы  «ҚазТрансГаз» еншілес құрылымын құрды , ол «Интергаз Орталық Азия» компаниясы акцияларының 100%-іне ие. «ҚазТрансГаз»-ға еліміз бен әлемде мемлекеттің газ рыногының мүдделерін білдіру міндеті артылған. Компания магистралды газ құбырлары бойынша табиғи газды тасымалдауды басқарады, ішкі және сыртқы рыноктарда газды сатумен айналысады, құбырлары мен газ қоймаларын әзірлейді, қаржыландырады, салады және пайдаланады. Еліміздің газ нарығында болған үш жылдың ішінде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді.

Қарашығанақ кен орнының  ашылуы

1979 жылы ашылған Қарашығанақ  кен орны әлемдегі ең ірі  газ конденсат кен орындарының  бірі болып табылады. Кен орны  Қазақстанның солтүстік-батысында  орналасқан және 280 шаршы километр  аумақты алып жатыр. Мұндағы  көмірсутектердің есептелінген  бастапқы баланстық қоры 9 миллиард  баррель конденсат пен 48 триллион  текше фут газды құрайды, ал  бағаланған жалпы қор көлемі 2.4 миллиард баррель конденсат пен  16 триллион текше фут газдан  асады.

Қарашығанақ кәсіпорнында бес  ірі мұнай газ өндіру компаниялырының - BG Group (29.25 пайыз), ENI (29.25 пайыз), Chevron (18 пайыз), Лукойл (13.5 пайыз) және ҚазМұнайГаздың (10 пайыз) жоғары деңгейлі мамандары  қызмет атқарады. Олар Қазақстан Республикасында  осы ресурстардың құндылығын ішкі нарықта  және экспортқа шығаруда барынша  арттыру үшін өз тәжірибесі мен білімімен  бөлісуде.

1997 жылы серіктес-компаниялар  Қарашығанақ кен орнының аумақты  қорын игеру үшін Қазақстанның  бұрынғы Мұнай және Газ өкілетті  мекесімен бірлескен жиналыс  өткізді. Қарашығанық кен орнын  2038 жылға дейін өндіру бағдарламасын  анықтайтын Өнімді Бөлу туралы  Түпкілікті Келісімге (ӨБТК) қол  қойылды. Бұл келісім күшіне  енгеннен кейін Қарашығанақ кен  орнын өндіру мен игеру үшін  шамамен 14 миллиард доллар жұмсалынды  және әлемдегі ең күрделі коллектор  қабатын өндіру үшін ең үздік  технология енгізілді.

Қазіргі таңда Қарашығанақ  кәсіпорны Қазақстан Республикасының  барлық газ өндірісінің шамамен 45 пайызын және сұйық көмірсутектер  өндірісінің 16 пайызын құрайтын газ  және конденсат өндірісіндегі рекордты көрсеткіштерге ие ірі жетекші мұнайгаз компаниялардың бірі болып есептеледі. Кәсіпорын 2011 жылы 138.5 миллион баррель  мұнай өндірді.

Кәсіпорын туралы

Манғышлақ өнiрiндегi мұнай  мен газдың ірі кендерінің ашылуы – тарих пен ғылымның ең арыстай  беттерінің бірі. Осы кендерді игеруімен  қатар күн тәртібінде Манғышлақ  жарты аралындағы газдың аса зор  қорларының тиімді пайдалану сұрағы көтерілді.

1971 жылдың наурызында  СОКП-ның XXIVсъезді өтті. «Өзен»  мұнай кенінің пайдалануында  алынатын жолай-мұнай газын пайдалану  мақсатында съездің нұсқауымен  Манғышлақта газ өндейтін зауыттың  құрылысы жөнiнде шешім қабылданды.

1972 жыл – құрылыстың  алгашқы кезеңі. Қазақстанда Манғышлақтағы  алғашқы газ өндейтін заутты  салуына бүкіл Совет Одағы  көмек көрсетті. Елдің 100 ден аса  кәсіпорындарынан жабдықтаулар  жіберілді, он шақты жобалы  институттар техникалық құжаттамаларды  дайындады, үлкен елдің барлық  аймақтарынан мамандар келді.  Қазақ газ өндеу зауытын icке  түсiруі үшін Грозныйның МӨЗ-нан,  Миннибайдың ГӨЗ-нан, Вознесенскийдің  ГӨЗ-нан. Невинномысскийдің химкомбинатынан  газ қайтаөңдеуі және газ мотокомпрессорларының  пайдалануы бойынша мамандар  келді. 

Зауыттың icке түсiрiлуі кезеңінде  зауытта мына басшылар жұмыста тұрды: Григорьев И.В., Ширшов Л.Н., газды  қайта өндейтін цехтің бастығы Саурин А.П., компрессорлық цехтің бастығы  – Жаков М.С., газды қайта өндейтіннің  құрылғысының бастығы- Фомин Г.П.

Газды қайта өңдейтін цехінде  Өзеннің жолай-мұнай және табиғи газды қайта өңдеуінде Луничкин В.Л., Филиппов В.Д., Шелухин В, Федоров  Ю.А, Жовнер В., Жаворонкин В., және де газ  моттокомпрессордың машинистары –  Белов А.С., Безбах И.Г., Дудин А.Я.,Глушнев  Н.Ф. секілді техникалық құрудың  тәжірибелі аға операторлар қызметтерін  көрсетті.

Қазақ газ өндейтін зауыты Манғыстау өндіріс-территориялық  комплексінде маңызды орынын алады. Зауыт Республиканың едәуір бөлігін  тұрмыс сұйылтылған газбен қамтамазсыз етеді, аймақтың ел-жұртын құрғақ бензинмен өңделген газбен және пеш жағып жылытумен жетістіреді, Жаңаөзен қаласының кәсіпорындарының мұқтаждығын техникалық кислородпен камтамазсыз етеді.

2007 жылы зауыттың заңгерлік  статусының өзгерісі өттіп, осы  жылы зауыт «ҚазГӨЗ» жауапкершілігі  шектеулі серіктестігі болып  қайта тіркелді.

Теңізшевройл - геологиялық  барлау, кен орнын игеру, мұнай  мен ілеспе өнімдерді өндіру жəне оларды сату жұмыстарымен айналысатын  қазақстандық кəсіпорын. Ол өз қызметін қауіпсіздік техникасы мен қоршаған ортаны қорғаудың ең жоғары əлемдік  стандарттарына сəйкес жүзеге асырады.

Батыс Қазақстандағы Теңіз  мұнай кеніші 1979 жылы ашылды. 1993 жылы 6-шы сəуірде Қазақстан Республикасының  үкіметі мен «Шеврон» корпорациясы арасындағы келісімге қол қою  нəтижесінде «Теңізшевройл» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі құрылды. ТШО-ның  қазіргі серіктестері – Шеврон, 50%, ҚазМұнайГаз, 20%; ЭксонМобилҚазақстан  Венчурс, 25% and ЛукАрко, 5%.

Ақтөбемұнайгаз — Ақтөбе өңірінде мұнай мен газ кендерін барлау және мұнай-газ өнімдерін  өндірумен айналысатын акционерлік  қоғам. Ақтөбе облысында мұнайдың алғашқы  өнеркәсіптік көзі 1931 ж. Шұбарқұдық тұз  күмбезіндегі перм және триас дәуірінің  тұз үстіндегі шөгінділерінен ашылды. 1937 ж. Шұбарқұдық кенін, кейін Жақсымай кенін өнеркәсіптік өңдеуге беруге байланысты Темір қ-ндағы Солт. мұнай  барлау басқармасы негізінде “Ақтөбемұнай”  тресі құрылды. Ол Ақтөбе облысында  мұнай мен газды іздестіру-барлау жұмыстарын жүргізді. 1953 ж. Гурьев (қазіргі  Атырау) қаласында екі дербес ұйым — “Ақтөбемұнайгазбарлау” тресі  мен “Қазақстанмұнай” бірлестігі құрылды. Шұбарқұдық мұнай өндіру басқармасы осылардың құрамына кірді.

Дала геофизикасының, сейсмиканың  дамуы мен бұрғылаудың техникасы  жақсы жабдықталуы 60 ж. Ақтөбе облысы жерінің геологиялық құрылымын  егжей-тегжейлі зерттеуді кең көлемде  жүргізуге жол ашты. Бұл өңірде 1959 ж. Кеңқияқ мұнайлы ауданы жоспарлы түрде зерттеле бастады. Осы аймақта  басталған кең көлемді параметрлік  бұрғылау 1971 ж. Кеңқияқта шөгінділердің  тұз астындағы кешенінен мол  мұнай қорын ашты. Осы кезден бастап барлық жұмыс мұнай көздерін тұз астындағы шөгінділерден іздестіруге жұмылдырылып, 1978 ж. Жаңажол мұнай конденсаты кені ашылды. Мұнда мұнай мен газ қоры таскөмір қыртысының қуатты корбонат қабатынан табылды. Ақтөбе облысындағы мұнай кендерін өндіруді жеделдету мақсатында 1981 ж. құрылған “Ақтөбемұнай” өндірістік бірлестігі 1993 ж. “Ақтөбемұнайгаз” акцион. қоғамына айналды. Мұнда мұнай өндіру жұмыстарын “Октябрьмұнай” және “Кеңқияқмұнай” мұнай өндіру басқармалары жүргізеді. Ал бұрғылау жұмыстарын жүргізетін Октябрь бұрғылау жұмыстары басқармасы 1997 ж. ТМД елдері арасында тұңғыш рет тереңдігі 4080 м көлденең скважинаны бұрғылады. Мұндағы аса маңызды объект — Жаңажол газ өңдеу зауыты. “Ақтөбемұнайгаз” акционерлік қоғам 1997 жылдан өзінің бақылау пакетін (60,3%) алған Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясымен бірге жұмыс істей бастады.

2012 жылы республикада газ өндіру 40,1 млрд. текше метрді құрады (2011 ж. деңгейге 100,3%).

Тауарлық газды өндіру көлемі 21,7 млрд. текше метрді құрады, (2011 ж. қарағанда 100%).

Республика облыстарының табиғи газды тұтыну көлемі 10,5 млрд. текше метрді құрады  (2011ж. қарағанда 103,2%).

2006 жылғы 27 желтоқсандағы «Газпром» ААҚ, «Узбекнефтегаз» НХК және ҚМГ арасындағы Газдың қарсы жеткізілімдері туралы келісімге сәйкес газдың барлық импорты тең баға мен тең көлемдер бойынша Қарашығанақ экспортымен «свопталады».

Республиканың газ экспортының көлемі 8,5 млрд. текше метрді құрады (2011 ж. қарағанда 103,7%). Республиканың аумағы арқылы 96,5 млрд. текше метр (100%) көлемінде газ транзиті жүзеге асырылды.

2,2 млн. тонна сұйытылған көмірсутегі газы (103,1%) өндірілді.

Жер қойнауын пайдаланушылардың газды кәдеге жарату жөніндегі бағдарламаларын іске асыру барысында, газ алауларында жағылатын газ көлемі 1,0 млрд. текше м. құрады, өткен жылдың ұқсас мерзiмiмен салыстырғанда 83,2% құрады.

2013 жылдың 1 қаңтардағы жағдайы бойынша республиканың жерасты газ қоймаларында табиғи газ қорының көлемі 1,0 млрд. текше м. құрады.

Жамбыл облысындағы Аманкелді газ кенорнын игеру жалғасуда. 2012 жылғы газ өндіру 324,1 млн. текше м. құрады.

2004 жылдан бастап 2012 жылға дейін 80 жоба іске асырылды, бұл  210 елді мекенді көгілдір отынмен қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Жалпы республика бойынша 880 астам елді мекен газдандырылды, бұл жалпы санынан шамамен 20% құрайды. 2012 жылы 024 «Облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне газ-тасымалдау жүйесін дамытуға берілетін нысаналы даму трансферттері» бюджеттік бағдарлама шеңберінде республикалық бюджеттен 13,5 млрд. теңге бөлінді, 43 жоба бойынша құрылыс жүзеге асырылды, жалпы ұзындығы шамамен 600 км. газ құбыры салынды. Нәтижесінде, Қазақстанның 8 облысында 60 елді мекенді газдандыруға мүмкіндік жасалды.

Елді мекенді газдандыру бойынша іске асырылатын инвестициялық жобалардың өсу серпіні және республикалық бюджеттен бюджет қаражаттарының көлемі төмендегі кестеде келтірілген.