Лизинг

МАЗМҰНЫ 

КІРІСПЕ...................................................................................................................2

ЛИЗИНГ

1. Лизингтің  экономикадағы мәні мен мазмұны.  Лизингтің даму тарихы........4

1.2 Лизинг түсінігі  мен лизингтік операциялардың негізгі элементтері...........7

1.3 Лизингтік  қаржылардың несиеден айырмашылығы.....................................8

1.4 Лизингтік  операциялардың нысандары мен  түрлері.....................................9

2. Қаржы лизингі...................................................................................................13

3. Қазіргі   ҚР-ның  индустриалды – инновациялық кезеңіндегі лизингтің

    орны....................................................................................................................17

3.1 Лизингтің артықшылықтары..........................................................................28

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................30

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................................32 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 

     Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын анықтау  еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында.Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан коммерциялық банктер қазіргі банктік несиелік істі қалыптастыра отырып әлемдік тәжірибеге сүйенеді. Бірақ, қазіргі жағдайда батыс экономикалық теорияларының жетістіктері Қазақстандық коммерциялық банктердің қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмайды.

     Бәрімізге белгілі Қазақстанда нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезеңі сауда-экономикалық байланыстардың жаппай үзілісі, өндірістің құрылуы және инфляция мен баға деңгейінің өсуі нәтижесінде, инвестициялық белсенділіктің төмендеуі жағдайында бастады.

     Міне, осы жағдайларда Қазақстан экономикасындағы негізгі құрал-жабдықтардың табиғи және моральдық жағынан тозуы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Себебі көптеген кәсіпорындардың ақша қаражаттарының жетіспеушілігі, сонымен бірге техникалық құрал-жабдықтардың толық құнын төлеу үшін несие алудағы қиыншылықтар әсер етеді.

     Осы жағдайларда негізгі құрал-жабдықтарды  жаңартудың тиімді әдістерінің бірі күрделі құбылысты қаржыландырудың және инвестицияның ерекше формасы лизинг болып табылады.

     Лизинг  ХХ ғасырдың 50 жылдарындағы американдық  өнер табысы болып табылады деп есептелінеді. Оны ондағын жылдардан кейін  американдық кәсіпкерлер Еуропада, содан кейін Жапонияда пайдаланған. Сонымен бірге лизингтік қатынстар туралы мысалдарды өте ерте кезендерден де кездестіруге болады. IX ғасырда Венедцияда саудагерлерге лизинг негізінде саудалық кемелер және сол кезде өте қымбат болған зәкірлер уақытша пайдалануға берілген. Англияда орта ғасырда қазіргі замандағы лизингке ұқсас операциялар дың негізі фермерлік құрал-жабдықтар және аттар болып табылады. ХIX ғасырда Англияда өнеркәсіптің дамуына байланысты лизинг шарттарымен берілетін тауарлардың тізімі көбейе бастады. Бұл кездерде көмір өндіру өнеркәсібінің және темір жол көліктерінің  дамуы ерекше роль атқарды.

     Кейбір  мамандар «лизинг» сөзінің өзі пайдаланылуға  ХIX ғасырдың соңғы ширегінде енгізілген деп есептейді. Мұндай тұжырымға келуге 1877 жылы «Бели» телефон компаниясы тұтынушыларға телефон ақпараттарын стпай, оларды уақытша пайдалануға беру туралы қабылданған шешімі себеп болған. Соған қарамастан, лизингтің қазіргі кездегі түсінігіндегі отаны АҚШ деп санауға болады.

     Қазіргі кезде біздің еліміздің өндірушілері қиын жағдайларды бастан кешіруде. Өндірген өнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігінің төмен болуына байланысты олардың қолында өзіндік қаржылық ресурстары өте аз. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында мемлекет отандық тауар өндірушілерге тікелей қолдану көрсете алмайды. Коммерциялық банктердің де қаржылық жағдайларының тұрақсыз болуына байланысты ұзақ мерзімді инвестициялауды жүргізу үшін мүмкіншіліктері жоқ. Міне, осындай жағдайларда лизинг Қазақстандағы қаржылық нарықты күшейтудің сенімді құралдарының бірі болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Лизингтің экономикадағы  мәні мен мазмұны. Лизингтің даму тарихы 

     Лизингтің идеясы жас емес. Берілген деректер бойынша адамзатқа лизингтің  ертеден болуы белгілі. Көптеген тарихшылар мен экономистердің пікірінше, лизингтік келісім-шарттар б.э.д. Шумер мемлекетінде де жасалады. Аристотельдің ( б.э.д. 384/383 – 322 ж.ж. ) «Богатство состоит в пользовании, а не в праве собственности» атты еңбегінде лизинг идеясы туралы пікірлер жазылған. Басқа сөзбен айтқанда, пайда алу мақсатында мүліктің иесі болуы міндетті емес, осы мүлікті пайдалану құқығы болу керек, соның нәтижесінде пайда алу  мүмкін болады дейді. Лизинг ертеде тек белгілі бір меншік түрлерін жалға алумен шектелген жоқ. Тарихи мәліметтер бойынша, ауылшаруашылық техниканың түрлері және шеберлік құрылғылар, сонымен қатар әскери техника да жалға алынды.

     Венецияда 11 ғасырда лизингтік операцияларға  ұқсас мәлілелер жасалынды: венецияндықтар сол уақытта өте қымбат болған якорьларды саудагерлер мен сауда  қайықтарын жалға берді. Жүзі аяқталғаннан сон якарьлар өз иелеріне қайтарылған және қайтадан жалға берілді. Ұлыбританияда лизингтік қатынастарға ұқсас қатынастарды реттейтін алғашқы нормативтік акт болған 1284 жылы Уәльс заңы болды.

     1572 жылы Ұлыбританияда тек қана  нақты лизингті қолдануға рұқсат беретін заң актісі шығарылды. Осы заңның мәні: осы уақытта келісім-шарт жасасқан жақтардың мүліктің нақты иесі кем екені жасырылды, ол несие берушілерді адастыру мақсатында жүргізілді, сондықтан оны реттеу үшін қолданылды.

     1930 жылдары Генри Форд өз автокөліктерін өткізу мақсатында жалға беруді кеңінен қолданылды. Бірақ автокөліктік бизнестің бастамашысы ретінде Золли Фрәнкті есептейді. Ол 1940 жылдары алғаш рет автокөліктерді ұзақ мерзімді жалға беруді ұсынушы сауда агенті болды.

     Жалға беру қатынастарында болатын құбылысты  Америкада 1950 жылы революция деп  атауға болады. Осы уақытта өндірістің көптеген құралдары жалға берілді: технологиялық құрылғылар, машиналар  мен механизмдер, кемелер, ұшақтар, т.б.. АҚШ Үкіметі осы құбылысты бағалап, оны ынталандыратын мемлекеттік бағдарламаны жедел түрде әзірледі және жүзеге асырды. Экономикалық лексикалық терминологияға жаңа «лизинг» терминінің енгізілуін «Белл» телефон кормпаниясының операцияларымен байланыстырады. Осы компанияның басқармасы 1877 жылы өз телефон аппараттарын сатпайтыны туралы, оны жалға беру туралы шешім қабылдады.

     Сан-Францискода  белгілі болған « United States Leasing Corporation» американ компаниясы 1952 жылы лизингтік операциялар іскерліктің негізгі болған алғашқы акционерлік қоғам болып саналады. Сонымен, АҚШ жаңа бизнестің отаны болды. 60 жылдардың ортасында лизингтік операциялар 1 млрд. $, ал 80 жылдары олар 110 млрд. $-дан асып түсті. Осындай жоғары қарқынды темптің болуы себебі лизингтік мәміле бойынша серкітестіктер ала алатын артықшылықтарға байланысты болды. Лизингтік операциялар өте тез АҚШ шекарасын өтіп, халықаралық лизингке айналды. АҚШ-та лизинг экономикалық бизнестің негізгі түрлерінің бірі болып табылады. Өз қызметкерінің кең спектрін ұсынған жаңа лизингтік компаниялар санының өсуі және лизингтік келісім-шарттарының үлкен модификациясы экономиканың әртүрлі сфераларында  кәсіпкерлердің инвестициялық қаражаттарын алудың әртүрлі нұсқаларын анықтады. Кейіннен лизингтік компаниялар « қаржы – лизингтік қоғамдар» деген атқа ие болды.

     Батыс Еуропада алғашқы қаржы – лизингтік  қоғамдар 50-60 ж.ж. пайда болды. Бірақ  та лизингтік операциялардың дамуына  көптеген факторлар әсер етті, т.қ. салықтық заңнамада лизингтік келісім-шарттардың заңды түрде қабылдауы көптеген қиыншылықтардан шығуға мүмкіндік берді. Мысалы, алғашқы француз лизингтік компания «Локафранс» 1982 жылы құрылды. Ал төрт жылдан кейін лизингтік компаниялардың жалпы саны 30 тең болды. 1987 жылы елде жылжыйтын мүлікпен айналысатын 56 лизингтік компания жұмыс істеді, олардың жылдық келісім – шарттар саны 57 тең болды. Ал жылжымайтын мүлікпен айналысатын компаниялар саны 94-ке тең болды. Франция мемлекетініңірі компаниялары «Локафранс», « Слибай», « Локабай», « Софимобай», « Слиминико», т.б..

     Италияда  алғашқы лизингтік компания 1963 жылы құрылды, бірақ та лизингтік бизнестің кең өріс кезеңі 70-80 ж.ж. болды. Олардың ішінен 50 ең ірі компаниялар «Ассима» ұлттық ассоциациясының мүшелері болып табылды. Осы уақытта он ірі лизингтік компаниялардың лизингтік операциялар санының жалпы үлес  80%-ға тең болды. 60 жылдары лизингтік бизнес Азия континентінде дами бастады.

     Қазіргі уақытта лизингтік қызметтерінің  негізгі бөлігі « АҚШ – Батыс  Еуропа – Жапония»  мемлекеттерінде  шоғырланды. Батыс Еуропада лизинг берушілер ретінде, көбінесе, арнайы лизингтік компаниялар бола алады. Осы лизингтік компанияларды 75-80%-ға жуық банктер немесе оларды еншілес қоғамдар бақылайды. Жапония үшін сипатты белгі ретінде лизингтік операциялардың қаржыландырудан «қызметтер пакетіне» дейін ұлғайтты.

     КСРО-да лизингтік бизнестің дамуы 1989 жылы басталды. Лизингті қолданудың бастапқы ережелерінің белгілі құбылысы ретінде  жалға беру туралы 23 қарашаның 1989 жылы қабылданған, лизингті бухгалтерлік есепте көрініс табу тәртібі көрсетілген  №270 « бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары» КСРО Мемлекеттік Банктің хаты негізі боды. 1991 жылдың маусым айында халықаралық кеңес – неміс лизингтік компания «Евролизинг» құрылып, ал желтоқсан айынан бастап өз қызметін жүзеге асырды. Оның құрылтайшылары болып, кеңес жағынан КСРО-ның Сыртқы экономикалық банк, КеңесМорфлот және КСРО-ның Госснаб болды, ал француз жағынан – Еуропаның бір ірі лизингтік компаниясы « Насиональ де Пари Банкісі», ал неміс жағынан – Батыс Германияның ірі компанияның ірі лизингтік компания – « Митфинанц ГмбХ» болды. 
 
 

1.2 Лизинг түсінігі  мен лизингтік  операциялардың негізгі  элементтері 

     Әлемдік тәжірибеде «лизинг» термині ұзақ мерзімді пайдаланылатын заттарды жалға беру негізінде, әртүрлі мәлілелерді  белгілеу үшін қолданылады.

     Аренда  келісім – шартты жасалу мерзіміне байланысты арендалық операциялардың үш түрі бар:

- Қысқа мерзімді аренда (рентинг) – бір күннен бір жылға дейін;

- Орта мерзімді аренда (хайринг) – бір жылдан үш жылға дейін;

- Ұзақ мерзімді аренда (лизинг) – үш жылдан жиырма жылға дейін.

     Әрбір күрделі экономикалық ұғымдар секілді  лизингте де бірнеше анықтамалар  бар. Ең біріншіден, лизинг – бұл  ағылшын сөзі to lease – уақытша жалға беру немесе жалға алу деген мағынаны білдіреді.

1. Лизинг – бұл жалға берушінің уақытша бос немесе тартылған қаржы қаражаттарын инвестициялау. Бұл кезде жалға беруші белгілі бір сатушыдан өз меншігіне келісім –шартта көрсетілген мүлікті сатып алуға міндетті болады және осы мүлікті жалданушыға уақытша пайдалануға, ақылы негізде, беруге міндетті болады және оны кейін сатып алу құқығының бар болуын көрсетеді.
2. Лизинг дегеніміз аренда келісім – шарты. ЭЕМ, оргтехниканы, транспорттық құралдары, өндірістік, сауда және қойма мәні бар құрылғыларды жалданушыға белгілі бір мерзімге, өзіне проценттік ставканы қосатын, жалданушының ақша нарығындағы тартылған қаражаттардың құнын жабатын, банктің пайдасын есепке алатын және  мүліктің амортизациясын ескеретін, анықталған арендалық төлем негізінде беруді білдіреді.

     Сонымен қатар, лизингті үшінші тұлға үшін мүлікті  сатып алатын және оған ұзақ мерзім периодына беретін, мамандырылған (лизингтік) компанияның делдалдық қызметі арқылы негізгі қорларға салымдарды қаржыландырудың арнайы нысаны ретінде де қарастыруға болады. Яғни, лизингтік компания нақты түрде жалданушыны несиелендіреді. Сондықтан лизингті кейде «несие – аренда» деп атайды.

     Сатып алу-сату келісім – шарттында  тауарға иелік ету құқығы сатушыдан  сатып алушыға өтеді, ал лизингте аренда келісім шартын жасасқан кезінде, мүлікке ие болу құқығы жалға берушіде қалады. Лизингтік келісім шартының мерзімі аяқтаған соң, жалданушы лизингтік жабдықты келісілген бағада сатып алу, келісім шарт мерзімін ұзарту немесе жалға берушіге жабдықты қайтару мүмкіндігі болады. 

1.3 Лизингтік қаржылардың  несиеден айырмашылығы 

     Қазақстан Республикасында лизингтік операцияларды реттеу 2000 жылдың шілде айында қабылданған “Қаржы заңынан” кейін ғана қолға алынған болатын. Бүгінде бұндай қаржылық қызмет көрсету түрі өзге елдердегідей қарқынды даму үстінде. Еліміз дамушы мемлекет болғандықтан, көптеген өндіріс салалары, ауыл шаруашылығы техникалық жағынан жаңартуды, жаңа технологиялармен жабдықталуды қажет етеді. Алайда, барлық өндіріс көздерінің мұндай игі шараларға қорларындағы қаржылары жете бермейді және де барлығының да банктерге кепілдік қойып, несие алуға мүмкіндіктері жоқ. Осындай сәттерді ескере отырып, лизингтік компаниялар ашылып, жұмысы да сол бағыт бойынша жүргізіледі.  
Қаржылық лизингте лизинг алушыдан ешқандай мүлікті кепілдікке қою талап етілмейді, тек қана алынған соманың жарты ақшасын құйса болды. Яғни, аздаған соманы кұю арқылы алушы өзінің қажеттіліктерін игере алады және лизингтік қаржы операциялары кезінде екінші рет қосымша қаржы алу мүмкіндігі қарастырылған. Сонымен қатар, лизинг алушыларға мемлекет тарапынан да бірқатар жеңілдіктер жасалған. Мәселен, лизинг алушылар кейбір салық төлемдерінен босатылған. Лизингтік операцияларда несиеге қарағанда пайыздық көрсеткіштері жоғары. Оны лизингтік компаниялардың керекті қаржыны банктерден қарызға алатындығымен түсіндіруге болады.