Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу

Дамудың қазіргі  кезеңінде сыртқы экономикалық байланыстарға мыналар жатады:

         1) сыртқы сауда;

         2) шетелдік инвестициялау:бірлескен кәсіпкерлік,соның ішінде заңи тұлғалардың мүлкіне акциялар және басқа бағалы қағаздар арқылы үлестік қатысу;

         3) концссиялар – елдің аумағында шаруашылық және өзге қызметті жүзеге асыру үшін мемлекет меншігіндегі табиғи ресурстарды,әр түрлі объектілерді пайдалануға мүлік құқықтарын алу,меншікті жалдау;

        4)ҚР-ң халықаралық қаржы-кредит  ұйымдарына қатысу;сыртқы экономикалық қызметтің бұл нысанымен шетелдік кредиттер мен қарыздарды беру байланысты және халықаралық қаржы және басқа ұйымдарға жарналар төленеді.

     5) ғылым,техника,мәдениет,туризм салаларындағы  ынтымақтастық;

     6) шет елдерде елшіліктерді,консулдықтарды  және басқа кызметкерлерді ұстау  жөніндегі есеп-қисаптарды жүргізу.

     Арнаулы  еркін аймақтардады- айрықша құқықтық  және экономикалық режімі бар арнайы бөлінген аумақтарды қалыптастыру қызметтің ерекше түрі болып табылады,олар аймақты жеделдетілген әлеуметтік - экономикалық дамыту үшін шетелдік капиталды,прогресивті тарту мақсатымен құрылады.Сыртқы экономикалық қызметтің  маңызды аспектісі – шетел инвестрларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін шетел кредиттерін тарту.

   Шетел  капиталы елге кредит,дамуға ресми  көмек,инвестициялар сияқты үш  әртүрлі нысанда түседі.

Инвестициялардың  екі түрі болады:тура және портфелдік.

 Тура инвестициялар  дегеніміз- шетелдік капиталды  оның егесінің өз тәуекелдігімен  пайда алу үшін басқа елдің   экономикасына жұмсауы. Портфелдік инвестициялар- қаражаттарды жалған капиталға –басқа елдің заңи және жеке тұлғалары шығаратын бағалы қағаздарға жұмсау.

  Шетелдік  инвестицияларды тарту үшін қажетті  жағдайлар жасалуы тиіс:

1. Шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты  әкімшілік рәсімдерді ықшамдау: жұмыс істеу құқығына ,ел ішінде жүріп-тұруға,кедендік және шекаралық  бақылаудан өтуге рұқсаттар беру т.б.;
2. Елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру т.б.
3. Жерді,жылжымайтын дүние – мүлікті пайдалану құқығын қамтамасыз ету,қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
4. Пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру.

Сыртқы экономикалық қызметтің  қалыпты жүзеге асырылуы үшін дамыған сыртқы экономикалық инфрақұрылым қажет.Осы мақсатпен Үкіметтің,Қаржы,Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің,Ұлттық банктің құрылымында сыртқы байланыстарды басқарудың органдары құрылған.

Сыртқы экономикалық байланыстарды басқару органдарының  аса маңызды  функциясы валюталық  қатынастарды реттеу болып табылады. Валюталық реттеу – нормативтук-құқықтық актілерді әзірлеу мен бекіту, ақпарат жинау, валюта заңнамасының сақталуын бақылау және заңдарда көзделген санкцияларды қолдану.

2. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әр түрлі нысандар мен әдістерді қамтиды. Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып келеді:

1. Сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
2. Салық салу;
3. Инвестициялау;
4. Сыртқы қарыз алу;
5. Сыртқы берешек;
6. Экспортты қаражаттандыру.

Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ жанама әдістерді  кіріктіреді.

Тура әдістерге  реттеудің әкімшілік нысандары: лцензиялар мен квоталар жатады. Экспорт  пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізат ресурстары мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі рынокты толтырып, тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады.

Реттеменің  жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады.

Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды  реттегіші болып табылады; бұл  жерде әңгіме жалпымемлекеттік салықтар, сондай-ақ, сондай-ақ арнаулы – бірлескен кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кеден баждары жөнінде болып отыр.

Көптеген мемлекеттерде  эспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу жүргізіледі.

Кеден кодексі  кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының бірлігі  негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар мен өзге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды, рәсімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын) белгілейді.

Сыртқы сауданы  мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру, елдің импорттық саясатын тиімді жүзеге асыру, сыртқы экономикалық қызметтен мемлекеттік бюджеттің кірістерін көбейту мақсатымен Қазақстанда импорттық кеден тарифі енгізілді. Импорттық кеден тарифі қарастырған кеден баждары құнына пайызбен белгіленген және теңгемен немесе импортшының таңдауы бойынша еркін айырбасталымды валютамен төленеді.

Тауардың кедендік құны – кеден шекарасын кесіп  өткен мезеттегі нақты төленген баға. Оған фактура-шотқа сәйкес тауардың бағасы, сондай-ақ фактура-шотқа кірмеген нақты шығыстар қосылады.

3. Мемлекеттің, мемлекеттік емес сектордың валюта ресуртары валюталық операциялар жасалынған кезде қалыптасып, пайдаланылады. Валюталық операциялар – бұл: меншік құқығының және өзге құқықтардың валюталық құндылықтарға өтуіне байланысты, соның ішінде шетел валютасы төлемдері мен шетел валютасындағы төлем құралдарын қаражат ретінде пайдалануға байланысты мәмілелер; валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен елге немесе елден әкелу/әкету және жөнелту; ұлттық валютада көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен бейрезиденттердің арасындағы мәмілелер.

  Валюталық  оперциялар ағымдағы және капитал  қозғалысына байланысты операцияларға  бөлінеді.

Ағымдағы операцияларға  мыналар жатады:

• Тауарлар мен қызметтеге төлем мерзімі ұзартылмаған есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін ақша аудару;
• Экспорт-импорт мәмілелер бойынша 180 күннен аспайтын мерзімге кредит беруге байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру;
• 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және кредиттер алу;
• Депозиттер, инвестициялар, қарыз және өзге де операциялар бойынша ақша аудару және дивидендтер, пайыздар, тағы басқа кірістер алу;
• Сауда түріне жатпайтын ақша аударымдары, оған қоса гранттар, мұрагерлік сомалардң аударымдары, жалақы, зейнетақылар, алименттер және өзге операциялар.

Капитал қозғалысына  байланысты операциялар мыналарды  қамтиды:

• Инвестициялар;
• Жылжымайтын мүліктің мүліктік және басқа да құқықтарына төленетін ақша аударымдары;
• 180 күннен астам мерзімге экспорттық-импорттық мәмілелер бойынша кредит беру және алу.

 Валюталық ресурстар қаржы ресурстарының құрамды бөлігі болып табылады және ұқсас орталықтандырылған (мемлекеттік) және орталықтандырылмаған (шаруашылық жүргізуші субъектілердің ресурстары) болып бөлінеді.

Мемлекеттік валюта ресурстары мыналардың есебінен қалыптасады:

• Экономиканың мемлекеттік секторының – кәсіпорындардың, ұйымдардың, компаниялардың, фирмалардың, қоғамдардың және т.б өнімін, тауарларын және қызметін экспортқа шығарудан түскен түсім – ақшадан;
• Тауарлар мен жүктердің кеден шекарасы арқылы қозғалысы жөніндегі операцияларды дайындау кезіндегі шетел валютасындағы кеден баждарынан, басқа төлемдерінен;
• Келісімшарттардың, мәмілелердің, контракттардың шетелдік қатынасушылары төлейтін салықтардан, бонустардан, роялтилерден түсетін түсімдерден;
• Валюталық заңды бұзғаны үшін шетелдік валютада төленген айыппұлдар мен өсімнен;
• Шетел банктеріне және басқа қаржы  ұйымдарына депозиттерді орналастырудан түсетін түсімдерден, сондай-ақ шетелдердегі мүлік пен активтерді пайдаланғаннан алынған табыстардан;
• Шетел мемлекеттерінің, банктерінің, халықаралық және мемлекетаралық қаржы ұйымдарының кредиттері мен қарыздарынан;
• Валютадағы гранттар мен тегін көмек түріндегі түсімдерден.

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің валюта ресурстарын  қалыптастырудың көзі – банктердің валюта кредиттері.

Үлестік негіздерде әрекет ететін шаруашылық жүргізуші  субъектілер үшін (акционерлік, бірлескен  кооперативтік) валюта ресурстарын  толықтыруға осы шаруашылық құрылымдары  қатысушыларының валютадағы қосымша  салымдары есебімен жетуге болады.

Валюта ресурстарының  аталған көздерінің қаражаттары  жиынтығында шаруашылық жүргізуші  субъектілерге валюта қорларын құрады, бұл қорлар субъектілер ұжымдарының  өндірістік және әлеуметтік дамуының әр түрлі мақсаттаныран пайдаланылады.

Валюта қорларын пайдаланудың мүмкін бағыттары мыналар:

1. Дүниежүзілік рыноктарда жұмыс істейтін компаниялардың, фирмалардың,экспорттық әлуетін ұлғайту;
2. Импортты алмастыратын өнім өндіруді ұйымдастыру немесе мұнай өнімінің қолданыстағы өндірісін ұлғайту; бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін валюталық ресурстар есебінен құрал жабдық, саймандар, материалдар, технологиялар, лицензиялар, ноу-хоу сатып алынады, негізгі құралдардың лизингі жөніндегі операциялар жүргізіледі, шетел мамандары шақырылады, кадрларды оқытады;
3. Валюталық кредиттерді және оларды пайдаланғаны үшін өтеу;
4. Мамандандырылған сыртқы экономикалық ұйымдарға сыртқы рыноктерде операциялар жасауға жәрдемдесу жөніндегі қызметтері үшін комиссиялық сыйақылар төлеу;
5. Капиталға қатысу ретінде шетелдік компаниялардың, фирмалардың, қаржы және кредит мекемелерінің бағалы қағаздарын сатып алуға жұмсау;
6. Сыртқы экономикалық міндеттемелер бойынша келісімдердің шарттарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімпұлдар, өтемақылар төлеу;
7. Ішкі қажеттіліктерді қамтамасыз ету үшін ұлттық валютаны сатып алу;
8. Ұйым ұжымдарының қажеттіктерін қанағаттандыру үшін тұтыну және мәдени-тұрмыстық арналымның шетелдік таурларын, дәрілік заттарды, медициналық жабдық пен саймандарды сатып алу.

Кез келген елдің  дүниежүзінің басқа елдерімен экономикалық байланыстары оның төлем балансында қамтып көрсетіледі.

Төлем балансы  дегеніміз уақыттың белгілі бір  межелдемесінде бір елдің дүние  жүзінің басқа елдерімен шаруашылық операцияларды жалпы қорытып  көрсететін көрсеткіштердің жүйесі. Ол мына бөлімдерді қамтиды:

• ағымдағы шот (сауда балансы);
• капиталмен және қаржылармен болатын операциялардың шоты (күрделі шот);
• резервтік активтер;
• таза қателер рұқсатнамалар.

Ағымдағы шот  мыналарды қамтып көрсетеді: тауарлармен  жасалынатын операцияларды –  экспорт пен импортты; қызметтер  көрсетуді – жүк, жолаушылар тасымалы, байланыс, туризм қызметтері; техникалық көмек; қарыздардан, кредиттерден алынатын табыстар;транферттер; ізгілікті көмек; техникалық жәрдемдесу; гранттар. Қызметтер көрсету факторлық және факторлық емес болып бөлінеді.

Факторлық қызметтер көрсету өндіріс факторларын – еңбек пен  капиталды пайдаланудан алынған табыстардан тұрады, бұл қызметшілерге берілетін өтемақылар, инвестициялар мен резервтерден түсетін табыстар; капиталдан түсеін табыстар дивиденттер, пайыздар,т.б болуы мүмкін.

Факторлық емес қызметтер көрсету жүк және жолаушылар тасымалдарын, байланысты, туризмді көрсететін консультациялықжәне оқыту қызметтер  түріндегі техникалық көмекті және бірқатар қызметтер көрсетуді кіріктіреді.

Капиталмен  және қаржыларымен жасалытаны операциялардың шоттары тура шетелдік инвестицияларды тартуды немес капиталдың шетелге қайтуын, портфелдіинвестицияларды, мигранттардың (жылыстау және құйылым) трансферттерін, коммерциялық кредиттерді,қарыздарды, басқа инвестицияларды бейленеп көрсетеді.

Резервтік активтердің  жайғасымы монетарлық алтынды, қарыз  алудың арнаулы құқықтарын, шетелдік валютадағы талаптарды қамтиды; басқа  елдерге қатысты міндеттемелерді  шигергеннен кейін таза алтын  резервтері жасалынады.

Қателер мен  рұқсатнамалар «көлеңкелі бизнесті» қоса алғанда, бейрезиденттермен жасалынатын ресми есепке алынбаған опрацияларды сипаттайды.

Төлем балансының жай-күйі ең алдымен сауда балансының жай-күйімен айқындалады. Сондықтан  сыртқы экономикалық қызметтегі мемлекеттік  іс-қимылдарының аса маңызды мақсаты тауарлар экспорты мен факторлық және факторлық емес қызметтер көрсетуді ұлғайу есебінен төлем балансын сауықтыру болып табылады. Мұндай міндетті шешу ұлттық шаруашылықты тұтынушының орнына «өндіруші тұрпатындағы» экономика арнасына қайта бағдарлау жөнінде едәуір күш жұмсауды және шикізат өндіруші сектордың экспорттық әлуетін ғана емес, сонымен бірге өндірістің кейінгі технологиялық өзгертіп жасау салаларының өнімі бойынша да ұлғайтуды талап етеді.