Дайын шетел инвестициясы

    Әрбiр  ел шетел инвестициясын тарту  арқылы өз экономикасын тәуелсiз түрде  дамытуға тырысады. Әртүрлi жағдайда капиталды  тарту жай ic емес екендiгiн айта кету керек. Бұл экономиканың ашық екендiгiн  жария ету емес, бiрақ сыртқы экономикалық саясатқа жол берудi айтады. Оның таңдауының шешушi жағдайы болып жеке инвестициясын  алып шығуымен тартуының тепе-теңдігінде.

    Қазақстанның  шетел инвестиция сын пайдалану  стратегиялық жәнеде етпелi кезеңдегi мәселердi шешумен байланысты:

          l) Ұлттық экономиканың қайта құpy;

         2) Аумақтардың әлеуметтiк  және экономикалық диспропорцияларын  жою; 

         3 ) Импортты ауыстыратын ендiрiстердi дамыту;

    4 ) Бәсекелестердi ортаны дaмытyғa  ықпал eтeтін экономикалық жеке  және аралас секторларын қалыптастыру;

         5) Нарықтық инфрақұрылымдарды   құpy;

    6) Алдыңғы  шетел технологияларын,  ноу-хоуды және басқарушылық тәжiрибенi  тарту. 

    Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының  және де басқада елдердiң экономистерi осы аталып еткен бағыттарда зерттеуде, сонымен қатap соңғы жылдардың тәжiрибесi керсеткендей ТШИ басқа қаржылық жұмыстардың бiрқатар артықшылығы бар деген шешiмге келуге көмек бердi.

    Шынымен де шетел капиталының ағымы бiрдей инфляциялық нәтиже бермейдi: шетел  несиелерi мен заемдары тiкелей елдiң  сыртқы қарызының өcyiнe алып келедi. Шетел инвестициялары iшкi нарықтағы  жұмыс бастыльщ пен сұранысты  қысқартады, өйткенi инвестициялаудың барлығы өндiрiстiк функицялары (құрылыс  – монтаж  жұмыстаpы, қондырғыларды  орналастыру, жалдау) негiзiнен шетел  фирмаларына берiледi, нәтижесiнде  сыртқы инвестиция көздерi шетел портнерiнiң  қымбат қондырғы түрлерімен  материал ресурстарын алып кіргенін төлеу  есебiне инфляцияны импорттайды.

    Тікелей шетел инвестисияларының өcyi бәсекенiң, нарықтардың қызмет eтyi және антимонипольдiк саясатты жузеге асыру сияқты өзара байланысты мәселердiң шешуiн шарттайды. Бұл үшiн талдау мен мемлекеттiк реттегiш шараларын iскe асыру қажет. Өйткенi инвестициялау динамикасының шарықтау шегi транс ұлттық корпарациялардың (ТҰҚ) әлемдiк, аймақтық, елдiк экономикада рөлiнiң өсуiнде. Экспорттық бағалар бойынша ТҰҚ тікелей шетел инвестисияларының жалпы көлемi 3,7 триллион дол құрады, ал шетелдегi филиалдарының жалпы әлемдiк активтерi 9,3 триллион дол құрады. Бұл жерде айтатын жағдай инвестиция алушы елдердiң алдында инвестицияның отандық экономикаға тиiмдi болатындай етіп стнадарттарын жасап шығарып іскe асыру мақсаты тұp.

    Тікелей шетел инвестисиялардың соңғы мақсаты-халықтық тұрмыс деңгейiн және экономикалық өсудiң қарқынын көтеруін. Нәтиженiң оң болуы капитал ағымының  көптігіне емес оның осы елдегі салалырндағы қызметі, ұлттық нарықтағы жағдайы. Тиiмдiлiгi қызмет eтyi нарыққа кіруі мен шығуымен бәсекелестiк сипат деңгейiне байланысты. тосқауылдарды алу ТҰҚ нарыққа кipy мумкiндiгiн жеңiлдетедi де сол жерде бәсекенi екпiндетедi.  

    Егер   шетел компаниялары  олардың  арасындағы импортерлер, отандық компаниялар арасындағы бәсеке оптималды болмаса, онда осы бәсекенiң арқасында сапалы өнім, төмен баға және т.б артықшылық пен жеңiлдiктерге ие болатын тұтынушылар бұлардан айырылады. Немесе шектеліп қалуы мүмкін.

    Шетел инвестицяларының қызметi тек қана өндiрiстiк материалдық және материалдық  емес факторлары нысаны ретiнде болуы  мен сипатталмайды. Кем дегенде  халықаралық инвестицияларының  төрт қызметiн бөлiп көрсетуге  болады: өндiрiстiк материалдардың факторларына жол ашу; өткiзу нарықтарына жол  ашу; халықаралық өндiрiстi ұйымдастыру; ұлттық экономикалық жүйелердiң сыртқы экономикалық жүйелердiң өсушi өзгерiстерiне бейiмдеу. Осылайша ғана шетел инвестициялары экономиканы құрылымды қайта  құрудың алдыңғы факторларының  бiрi бола алады. Мысал ретiнде Қытайдың тәжiрибесiн алайық. Бұл ел инвестиция тартудың көлемi бойынша тек АҚШ-қа ғана жол беретiнiн бiлемiз. Бұл  жерде еңбектi көп талап eтeтін  өңдеушi экспортқа бағытталған салаларға  тартылған (элкетроника, тескстиль, тiгiн  бұйымдары, аяқ киiм).

    Қытай саудасының қарқынды болуы мынада, экспортқа өңделуiш тауарлар, яғни Қытайдағы шетелдiк фирмалар өңдеуге  импорттайтын тауарлар асып өңделген тауарды экспорттайды. Осылайша бұл  ТҰҚ үлесiне жұмыстың 55% келедi.

    Талдау  обьектiсi ретiнде тікелей шетел инвестисияларды алуы келісімімен байланысты:

      1) Тікелей шетел инвестисиялары -халықаралық ағымының едәуiр бөлiгi. Ол барлық шетел инвестицияларының 1/3 құрайды.

      2)Тікелей шетел инвестисиялар-экономиканы интернациянолизациялаудың неғұрлым релефтiк көріні. Шынында да тікелей шетел инвестисиялары басқаларға қарағанда өзiмен бiрге ресурстардытехнологияны маркетингпен менеджмент саласындағы бiлiмдерiдi де алып жүре алады. Керсетiлген талдауда Қазақстанның жағдайында тікелей шетел инвестисиялары бас бұрушы жол eкeнін айта кеткен жөн. Қазақстанда мәселелер шетел инвестицияларының түpін белгiлейдi және экономикалық жағына нарықтық эономикаға жұмыс iстеткiзетiн кәсiпорындарды ұйымдастыруларды дұpыc көредi. Қазақстанға 1993 жылдан шетел инвесторларына толығымен берiлген кәсiпорынның жарғылық капиталына заем, несие, ұзақ мерзiмдi салымдар түрiнде капитал қозғалысы басталады.

    Тағы  да бір назар аударатын мәселе, ол  шетел инвесторларын тездетіп тарту үшін, мұнай көздерін игерудегі  көптеген экономикалық тиімді жобаларға  ұлттық мұнай өндіру компанияларын  қатыстырмай шетел инвесторларын  шақыру. Ал, мұндай әрекеттің нәтижесі мұнай экспорттауының шектелуіне әкеліп соқтырады. Негізінен, штел инвесторларын  өнеркәсіпке тарту ұлттық күрделі  жұмсалымдарды ығыстыру үшін емес, толықтырушы фактор ретінде болуы  міндетті 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. . Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияны келтіру процесін жеделдету жолдары

          Қазіргі халықаралық  шетел инвестицияларын тарту  республикадағы инвестициялық процестің  жедел әрі тиімді дамуының бірден-бір  жолы болып отырғаны анық. Шетел  инвестицияларын тарту отын энергетика, металлургия, мұнай өндіру және өңдеу, алтын өндіруөнеркәсіптері, көлік  және коммуникация сияқты басты салаларда  құрылымдық – инвестициялық саясатты жүргізу қаражаттың жетіспеушілігімен  және ішкі нарықты халық тұтынатын  азық-түлік өнімдерін молайту  қажеттілігімен байланысты.

          Негізінен бүгінгі  күні республикада шетел капиталын  тарту үшін қажетті экономикалық орта мен кепіл жүйесі қалыптасқан: Азаматтық, Кеден, Салық кодекстері іске қосылған, «Шетел инвестициялары туралы» Заң қабылданып, сыртқы экономикалық іс-әрекет толығымен ымырашылдыққа  келтірген, ең бастысы, маңызды инвестициялық  жобалар үшін үкіметтік кепіл  институты қызмет етуде. Үкімет өнеркәсіпке  инвестициялық салымдардың басты  маңызды деген бағыттарын анықтаған.

          Экономикаға инвестициялардың әсері бұрынғы ҚСРО – да 1966-1970 жылдары күрделі салымдардың 1,4 есеге, жалпы ұлттық өнімнің 7,6% дейін өсуіне әкелген.

          Өкінішке орай, Қазақстанның, сондай-ақ көптеген ТМД елдерінің  тұрақтану мен экономикалық өсу  бағдарламаларында алғашында инвестициялық  фактор еленбеді. Инвестицияның маңызына жеткіліксіз баға беру және экономикадағы  қаржылық тұрақтану, инфляцияның төмендеу салдарынан инвестициялық белсенділік  өзінен-өзі туындайды деген қате пікірмен түсінілген.

          Инвестициялық белсенділік  пен экономикалық өсудің байланысы  бір жақты емес. Олардың бір-біріне өзара ықпалы бар, себебі экономикалық өсу инвестициялық белсенділікке  тәуелді  бола отырып, өз кезегінде  белгілі бір даму кезеңінде елдің  инвестициялық нақты мүмкіндіктерін анықтайды. Басқаша айтқанда, жалпы  ұлттық өнімнің, сондай-ақ ұлттық табыстың өсу қарқыны жоғары болған сайын, инвестициялық ресурстардың  кең  өрісті өндірісі мен осы негізде  тиімді инвестициялық саясат құруға мүмкіндіктер аясы кеңейді.

          Қазақстанның бай  табиғи ресурстары мен олардың нарықтық потенциялы мемлекетті инвестициялауға  әсер ететін стратегиялық бірден-бір  фактор болып отыр. Қазақстанның мұнай  және газ кендері шетел инвесторларын  қызықтыратын негізгі бағыт болып  табылады. Қалған экономика секторларын  инвестициялау көлемі біршама аздау  болса да, тау-кен, геологиялық сапа және кәсіпқойлық қызмет көрсету  мен көлік салаларында инвестициялық  белсенділік басымырақ.

          Қазақстан Республикасын  инвестициялау кедергілерінің ең маңыздысы  ретінде бюрократиялық қатынастар, салықтар, қаржылық тәртіп, құқықтық инфроқұрылым және т.б. факторлар болып отыр. Қазақстанға  инвестициялар ағымын арттыру үшін, ең алдымен, шетел инвесторларының пікірінше, мемлекет құрылымының реформасын, коррупцияға қарсы күресті мейлінше тиімді жүргізу керек.                          

    Экономикалық  аймақтарға шетел инвестициясын  тартуды ынталандырудың басты шартты болып Қазақстан Республикасының  егеменді мемлекет ретінде тәуелсіздігінде  жатыр. Бұл мемлекеттің нарықтық қатынастарға өтуге бағытталған  әлеуметтік, экономикалық, инвестициялық  жіне сыртқы экономикалық саясатты дербес өңдеуге мүмкіндік береді. Ұлттық нарықтық қатынастарды құрған кезде  алдыңғы әкімшілік-әміршілік экономиканы  реформалаудың тәжірибесін есепке ала отырып, экономикалық мемлекетті басқаруда мемлекеттің рөлін  күшейту үшін қажетті шарттарды  жүзеге асырды. Жинақталған тәжірибие  өтпелі экономика жағдайында Қазақстанның халық шаруашылығын және оның аймақтарын дамытудың индикативті жоспарын өңдеп іске асыру негізінде аймақтарды басқаруды ұйымдастыру мүмкіндігін  берді.

    Ұзақ  мерзімді «Қазақстан - 2030» даму страегиясында  экономикалық реформалаудың өткізілу ауыртпалығы мен іске асуы экономикалық аймақтарға жүктеліп, олардың рөлі мен орны анықталған. Экономикалық реформалаудың нәтижелігі мен салдары  көбінесе аймақтар орнында құрылымдық, инвестициялық және ғылыми – техникалық шаралардың оның шешілуіне байланысты болады.

    Қарастырылған аймақтық инвестиция ресурстарының  дамуы мен жасалу шарттары нарықтық қатнастардағы «инвестиция» категориясының мінездемесі мен мәнін өзгерту  үшін қажетті қор құрды. Энциклопиялық  сөздікте инвестиция ұғымы «мемлекет  ішінде және шетелде экономика саласына салынған ұзақ мерзімді капитал» деп  түсіндіріледі. Инвестицияны екіге  бөлуге болады: қаржылы (бағалы қағаздарды сатып алу) және нақты (капиталды  өндіріске, ауылшаруашылығына, құрылысқа  және т.б. салу).

      «Инвестиция» түсінігі Қазақстан Республикасының «Шетел инвестициялары туралы» заңына нақты, көлемді қарастырылған: инвестициялар – табыс табу мақсатымен инвесторлардың өндірістік қызметтің обьектілеріне салынатын мүліктің бағалықтары мен интеллектуалдық меншік құқықтардың барлық түрі болып табылады. Өз кезегінде инвестициялық қызмет мағынасын табыс табу немесе әлеуметтік салдар алу мақсатында кәсіпкерлік және тағы басқа қызмет обьектілеріне салынған мүліктік құндылықтар салу процесі деп түсінуге болады.

    Инвестиция  – сатуды қосқанда белгілі бір  өнім өндірісіне кәсіпорының қорын  құру мен кеңейтуге салынған ұзақ мерзімді капитал салымы, сонымен  қатар компания қызметінің кеңеюі мен  оның заңды формасынан тәуелсіз компания үстінен бақылау орнатумен байланысты барлық басқа операцияларға салым  болып табылады. Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономиткалық дамудың  маңызды шарты болып республикадағы соңғы жылдардағы жоғарғы инвестициялық  белсенділік болып саналады. Тек 1998-2000 жж. арасында қаржылық емес активтерге инвестиция көлемі динамикалық түрде өсті. Егер 1998 жылы елдің кәсіпорындардың, мекемелердің қаржылық емес активтеріне 439  млрд. теңге, 1999 жылы 512 млрд. теңге және 2000 жылы 753 млрд. теңге бағытталған болатын. Сонымен қатар негізгі капиталға инвестиция көлемі 2000 жылы 1999 жылға қарағанда 1,5 есе өсті. Және 595,7 млрд. теңгені құрады. Қазақстандағы инвестициялық процестің маңызды ерекшелігі – бұл қаржылық емес активтердегі инвесиция құрылымындағы негізгі капиталға инвестиция үлесінің тізбектік өсуі. Егер 1998 жылы 60 пайызды құаса, 2000 жылы 79 пайызды құрады.

    Тартылған қаражаттар үлесінің өсуі бюджет қаражаттарының жоғарлауымен түсіндіріледі, яғни 1999 жылы 5,7 пайыздан 2000 жылы 14,6 пайызға дейін, ал банк кредиттері болса 16 пайыз болады. Шетел қаражаттарының үлесі 1998 жылы 7,6 пайыз, 1999 жылы 8,7 пайыз болып, салыстырғанда 2000 жылы  6 пайызға  дейін төмендеді. Сонымен бірге, Оңтүстік Қазақстан  облысының жедел дамуын қамтамасыз ету Республиканың болашаққа  деген стратегиялық мүддесі есебінен тек ішкі жинақтар жеткіліксіз. Сондықтан  экономикалық аймақтарға құрлымдық  жобалардың мақсатқа жетудегі маңызды  шарты шетел инвестициясын тарту  қажет.

    Сонғы жылдары инвестициялық саясатты жүзеге асыру басты принцип болып  отыр. Шетел капиталын Респуликаға  тарту тікелей инвестициялар, мемлекеттік  заемдар, несие ресурстары, халықаралық  қаржылық және экономикалық ұйымдар  ұсынатын портфельді инвестициялар  түрінде жүзеге асырылады. Соңғы  жылдары Оңтүстік Қазақстан облысына шетел инвестицияларын тартудың маңызды ерекшелігі олардың көлемінің, сонымен қатар кәсіпорындар мен  ұйымдардың бюджеттік қаражаттардың  ұлғайуымен байланысты.