Қазақстан Республикасының банк реформалары

     Ресейдің  мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие жүйесінің  орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың  монополиялық құқығына ие болды.

     Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капиталы нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары дәрежесіне жетті.

     Орта  және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету  үшін мынадай ұсақ несиелік мекемелер  қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық банктер (343).

     Ипотекалық  несие  жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.

     Несиелік  мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз-жинақ кассалары мен  несиелік серіктестіктерден тұрды.

     1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін  банк ісін ұйымдастыруды мемлекет  монополиялы түрде өз қолына  алып, нәтижесінде жеке коммерциялық  банктер мен басқа несие мекемелері  Мемлекеттік банкпен біріктірілді. 1922 жылы Тұтыну кооперациясының  банктері және Өнеркәсіп банкі  құрылды.

     1924 жылы акционерлік қоғам үлгісіндегі  сыртқы сауда банкі құрылып,  оның акционерлері мемлекет, кооперативтік  және қоғамдық ұйымдар болды. Сөйтіп, 1925 жылы КСРО-да Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және ауылшаруашылық банкі болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Ценкомбанк), Кооперативтік банк және акционерлік, салалық, аймақтық банктер құрылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері бойынша да ажыратылды. 1928 жылы Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі бірыңғай өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу банкіне біріктірілді. Жалпы 1927-1929 жылдары банктердің өзіне тән ерекше қызметі – банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне айналды.   /3, 164 б./

     КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа қағидаларда  салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды  қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды:

     1. Промбанк, 1959ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.

     2. Ауылшаруашылық банкі, 1959ж. оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылыс банк арасында үлестірілді.

     3. Всекомбанк, 1939ж. Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал активтері мен пассивтері 1959ж. таратылған КСРО Сауда банкіне берілді.

     4. Ценкомбанк, 1959ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк мен Мембанк арасында үлестірілді.   /3, 165 б./  

     КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін құру негізінде: Өнеркәсіп  құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеуметтік банкі. КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары негізінде: Сыртқы экономбанк, Жинақ банкі құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік - есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды.

     Банк  жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі заң  – «Мемлекеттік банк туралы» Заң  және «Банктер және банк қызметі туралы»  Заң бекітілді. Осы заңдарға сай  бұрынғы маманданған банктер  акцияландыру кезінде коммерциялық банктерге айнала бастады.   /8, 181 б./   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

*Сурет 1 – ҚР-да банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері /6, 232б./

     1990 жылғы «Банктер және банк қызметі  туралы» Заңға сәйкес республикада  екі деңгейлі банк жүйесі құрылды. Осыдан бастап Қазақстан банк жүйесінің жаңа даму сатысына көшті.  
 
 
 
 
 

     2-тарау.  ҚР банк жүйесін дамыту жолындағы реформалар, 1991 жылдан бергі реформалар 

     2.1 ҚР банк жүйесін дамыту жолындағы реформалар 

     Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде несиені  басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік қызмет көрсету механизмін құру, банктердің кәсіпорындардың қызметіне жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану, банк пен клиенттері, сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынастар жүйесін қайта құру, яғни, жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып, принціпті түрде реформалау қажеттігінің маңызы зор.  

     1990 жыл желтоқсан айында қабылданған  «ҚазКСРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы» алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды.

     1995 жылғы банктік  реформа:

     Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған «Қазақстандағы банктік  жүйені реформалау» бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.

     Қазіргі таңда ҚР жұмыс жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөлуге болады:

     1-кезең. 1988-1991 жж. – мемлекеттік салалық мамандандырылған банктер қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер қатарын құру; КСРО Мембанкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.

     2-кезең. 1992 аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып, ҚР Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.

     3-кезең. 1993жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктармен қарым-қатынас орнатудың классикалық принциптерін енгізу, банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.

     Бұл банктерді қайта түрлендіруге байланысты бірқатар шаралар 1994 жылдың орта кезінен  басталып 1995 жылға дейін жалғасты.

     Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы  бойынша Агроөнеркәсіп балансы  Қаржы Министрлігінің қарамағында  құрылған ауыл шаруашылығын қолдау мемлекеттік қорының балансына беру шаралары іске асырылды.

     Екінші  кезекте, Қазақстан Әлем Банкін 1994 жылдың орта кезеңінде Мемлекеттік Экспорттық-импорттық  банкке (қазіргі Эксимбанк) және әмбебап  Әлем банкке бөлу шаралары жүзеге асты.

     Үшінші  кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап банкке түрлендіру шаралары жүргізілді. Түрлендіру мынадай үш кезеңді қамтиды:

     1-кезеңде  (1995жылдың бірінші жартысы) мемлекеттік  емес акционерлерден акцияларын  сатып алу жолымен 100% мемлекеттік  меншікті қалпына келтіру және  оның жарғылық капиталын ұлғайту  мақсатында мемлекеттен жалға  алған ғимаратын Халық банкінің  меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992ж  жағдайға байланысты халық салымдарының  индексациялау жүйесін анықтау  міндеті белгіленді.

     2-кезеңде  (1995 жылдың екінші жартысы және 1996 жыл) Халық банкіне пластикалық дебиттік және кредиттік карточкаларды енгізу және олардың қолданылу ауқымын кеңейту міндетті.

     Коммерциялық  банктер жүйесімен қатар  коммерциялық банктер үшін қысқа мерзімдік  жоспарда тиімсіз болып табылатын  нақты секторды орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін өз міндетіне алатын мамандандырылған мемлекеттік банктердің болуы да қажет болды. Ондай банктерді  халықаралық тәжірибеде даму банктері деп атады, себебі олар үшін басты мақсат пайда табу емес экономиканың жекелеген салаларын дамыту болып табылады.  

     Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын  іске асыру шегінде Эксимбанк, Мемлекеттік  даму банкі және Тұрғын үй құрылыс  банкі құрылды. Мамандандырылған банктер  қатарында халыққа қызмет көрсетуге  маманданған Халық банкі болды.

     Міне, мұндай банктер қатарының жаңадан нарықтық экономика талаптарына сай пайда болуы, өз кезегінде, банктік жүйенің екі деңгейлік құрылымын білдірді.

     1996-1998 жылғы банктік реформалар:

     Бұл реформалар Ұлттық банктің 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан республикасының банк жүйесін реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.

     Ұлттық  банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде  қолданған шаралары қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.

     Жалпы 1996-1998 банктік реформа Ұлттық банк тарапынан жасалған бағдарламаның  арнайы негізінде жүргізілді. Оның өзіндік мақсаты мен міндеттері бекітілді. 
 
 
 
 

2.2. Қазақстандағы 1991 жылдан бергі банк  реформасы және  1995 жылғы банк жүйесін реформалау 

     Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі, дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа  мерзімді мәселелер категориясының бар болуымен түсіндіріледі және оларды өз кезегінде макроэкономикалық  формасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп сынайды. Бірінші категорияға  орталықтандырылған экономикадан мұра боп қалған мақсатты несие мен  банктік тәжірибені мемлекеттік  үлестіру жүйесінің ескі тәжірибесімен  келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс  орналастырмау мәселесі. Екінші категорияға  банктердің «сапасыз» қарыздары  мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын жатқызамыз.

     Бұл мәселелер өміршең мемлекеттік  және жеке кәсіпорындардың қаржылық ресурстардың өміршең емес кәсіпорындарының пайдасына кетуіне жол береді.

     Бұдан басқа бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем төлеулер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.

     1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына  несиелік салымдардың көбеюі  байқалады. 1992 жылдың 2 тоқсанында несиенің сомасы ЖҰӨ-нің 11,3 пайызын құраса, ал 4 тоқсанда 29,8 пайызды құрады. Бұл негізінен қайта қаржыландыру және Ұлттық банктердің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен қаржыландырылады. Оларды келесідей мәліметтер куәләндырады: 1992 жылдың 1 тоқсанында Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің сомасы 6,7 пайызды құраса, 4 тоқсанында 17,8 пайызды құраған. Мұндай несиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілік үлестіру - өміршең емес шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс жасалмайтын несиелердің, яғни банктердің несиелік портфелінің нашар несиелерден құрылуына әкеліп соқтырады.

     1993 жылы Ұлттық банктен 7,5 млрд. теңге сомасында орталықтандырылған несие берілді, 5,6 млрд. теңгесі үкіметке, яғни олардың үлесі 75 пайызды құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн. теңгеге немесе 3,9 пайызға тең болады, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылады.

     Ұлттық  банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің жетіспеушілігі келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін – еркін кіру мүмкіндігіне ие бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру ынтасынан айырылуда. Бұдан басқа мұндай несиелерді субъективтік негізде орналастыруда кедергі болған тағы да бір фактор – бұл төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған тікелей несиелендірген мемлекеттік кәсіпорынның қаржылық тәжірибесінің әлсіреуіне әсер етеді.