Қазақстан Республикасындағы салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру

     Салықты есептеу тәртібі әртүрлі болуы  мүмкін. Мысалы, кәсіпорындардың жеке тұлғаға табысын төлеу кезінде, бұрынғы тапқан табыстарын есепке алмай, сол төлеп жатқан табыстан ғана салық сомасын есептеуі.

     Кейбір  әдіс бойынша, төлеушінің жылдық нақты  мезгілінде тапқан табысының соммасын және осы мезгілге қатысты салық  төлеушінің жеңілдіктерінің жалпы сомасын есептеу арқылы жүзеге асырады. Әрбір кәсіпорынның бухгалтериясында нақты салық төлеушінің бір жыл бойындағы табысының жалпы сомасын алып тастау арқылы да салық есептелінеді.

     Салықтың  есептелген сомасын төлеу кезінде  бұрын осы табыстан ұсталған салық сомасына азайтылады.Салықтардың төлеу тәсілдері. Салықтарды төлеудің үш тәсілі бар, деклорация бойынша салық төлеу, салық төлеудің кадастірлік әдісі, табыс көзі бойынша салық төлеу әдісі.

     Салық төлеу мерзімі - салықтар мен басқа да міндетті төлемлердің бюджетке алыну уақыты. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық бойынша салық төлеуші ағымдағы он күндік төлемдерін мына мерзімдерде, есепті айдың он үші, жиырма үші, келесі айдың үші күндері төлейді.

     Салық жеңілдіктері - төлеушілердің заңда көзделген жағдайда, салық төлеуден ішінара (кейбір түрлерін ғана) немесе толығымен босатылуы.Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық төлеуден толығымен босату, салық төлеуден ішінара босату, салық салуға жатпайтын объектілерді анықтау; салық мөлшерін төмендету; мақсатты салық жеңілдіктерін беру; уақтылы төленбеген салықтарды есептен шығарып тастау; салық төлеу мерзімін кейінге калдыру. Мысалы, табыс салығы бойынша - мынадай заңды тұлғалардың табысы салық салудан босатылады: мүгедектердің ерікті қоғамы; Ауғанстан соғысы ардагерлерінің республпкалық ұйымы және т.б.

     Сонымен, салықтардың мәнін қарастыра  отырып, мемлекеттің салықтарды дамыту мен қолданудағы рөлін, жаңашыл  салық салудың қоғамның қандай мүшелерінің  мүддесі үшін жұмыс атқаратынын  көруге болады.

     Біріншіден, қоғамның барлық мүшесі елдің қауіпсіздігін  және ел ішіндегі азаматтарының жеке басының қауіпсіздігін ойлайды. Сондықтаңда

     қоғамның  барлық мүддесі үшін әскери күштер мен қоғамдық тәртіпті сактау органдарын ұстауға қаражат қажет.

     Екіншіден,    қоғамда    мемлекетті   басқару    қызметкерлерін  ұстауға қаражаттар керек.

     Үшіншіден, қоғамдағы білім беру және емдеу  мекемелерін толығымен ақылы  түрге көшіргенмен де, қарттар  үйі мен жетім балалар үйлерін  ұстауға, уақытша жұмыссыздарға  жәрдемақылар және зейнетақылар төлеуге қаражат міндетті түрде керек. Өйткені, осы және басқа да әлеуметтік мәселелер қоғамның барлық мүшелерін қозғайды, сондықтанда бұл мақсаттағы шығындар салықтар арқылы жабылу қажет.  
 

2. Қазақстан  Республикасындағы салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру

2.1 Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесінің  қалыптасу кезеңдері 

     «Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз  байланысты. Мемлекетке алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін құрайды.

     1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға  дейін елде көбінесе экономиканы  басқарудың әміршіл – әкімшіл  жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік  реттеуге сәйкес салық жүйесі  қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бір қатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

     1991 жылғы желтоқсанның 25 – інен бастап  біздің елімізде салық жүйесі  жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесі  туралы» заңға негізделді. Бұл  заң салық жүйесін құрудың  қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1 – інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

     Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте – бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 14 – інде Қазақстан Республикасы Презмдентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.

     Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24 – індегі заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16 – сында №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

     Салықтардың, олардың төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің  жиынтығының болатындығынан салық  жүйелерінің әжептәуір күрделі  үлгілері болуы мүмкін.

     Барлық  өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша былайша жіктеледі:

• салық салу объектілері бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;
• пайдалану тәртібі бойынша;
• объектінің экономикалық белгісі бойынша.

     Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.

     Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және жалпымемлекттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әеттегідей түрлі арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.

     Объектінің  экономикалық белгілері бойынша  табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

     Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай  салық алудың мынадай төрт әдісі  қолданады: кадастрлық, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу  көзінен ұстап қалу, патенттік  негізде.

     Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығының есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.

     Мағлұмдамада  салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты жәнежерсалығын төлеушілер салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 – інші наурызына дейін береді.

     Жеке  табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:

• Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
• Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға бір жолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;
• Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;
• Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
• Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;
• Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялары табыс етеді.

     Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын  табыс етудің белгіленген  мерзіміне  дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган  салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға хұқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.

     Үшінші  әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс  істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы  одан салықты табыс алынған жерде  есептеп, ұстайды (төлейді).

     Төртінші  әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің  сан алуан түрлеріне берілетін  патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. 

     Салық есебінің екі әдісі қолданылады:

1. кассалық әдіс;
2. есептеу әдісі.

     Кассалық  әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті  жөнелту мен кірістеу және ол бойынша  жасалынған ақы төлеу мезетінен  бастап есепке алынады.

     Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.

     Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын қамтиды.

     Қазақстан Республикасының салықтарның, салық  сипатындағы алымдардың тізбесі  мыналарды қамтиды:

1. Салықтар:    

     1. Корпорациялық табыс салығы;

     2. Жеке табыс салығы;

     3. Қосылған құнға салынатын салық;

     4. Акциздер;

     5.Жер  қойнауын пайдаланушылардың салықтары  мен арнаулы төлемдері;

     6. Әлеуметтік салық;

     7. Жер салығы;

     8. Көлік құралдарына салынатын  салық;

     9. Мүлікке салынатын салық.

2. Алымдар:

     1.Заңды  тұлғаларды мемлекеттік тіркегені  үшін алынатын алым;

     2.Жеке  кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені  үшін алынатын алым;

     3.Жылжымайтын  мүлікке құқықтарды және олармен  жасалған мәмілелерді мемлекеттік  тіркегені үшін алым;

     4.Радиоэлектрондық  құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;

     5.Механикалық  көлік құралдары мен тіркемелерді  мемлекеттік тіркегені үшін алым;

     6.Теңіз,  өзен кемелері мен шағын көлемді  кемелерді мемлекеттік тіркегені  үшін алым;

     7.Азаматтық  әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

     8. Дәрі – дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

     9.Автокөлік  құралдарының Қазақстан Республикасының  аумағы арқылы жүру алымы;

     10.Аукциондардан  алынатын алым;

     11.Елтаңбалық  алым;

     12.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;

     13.Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.

3. Төлемақылар: 

     1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;

     2.Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;

     3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;

     4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;

     5.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.

     6. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;

     7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;

     8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;