Ақша-несие саясатының ерекшіліктері

Еліміздің банктері әлемдік  қаржы дағдарысы жағдайында өзінің сенімділігін көрсетіп отыр. Еліміз егеменді несиелік рейтинг алды және оны ұзақ уақыт бойы позитивті деңгейде қолдап келеді. Республикадағы бүгінгі банктік екідеңгейлі жүйе мынадай жүйелер – бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Ұлттық банкін көрсетеді, екінші деңгей – екінші деңгейдегі банктер. Ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарды мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру, оларды жеке басқару беру, сыртқы экономикалық байланысты монополиядан шығару, инвестициялық ахуалды ішкі рыноктар капиталдарының есебінен күшейту банктер рөлін арттырды. Мұның сыртында, шеттен алып пайдалану бағдарламасын жүзеге асыруда және мақсатты несиелер мен сыртқы инвесторлардың қарыздарын жабуда қаржылық делдалдар ретінде банктік институттардың маңызы көтерілді.

Көптеген нарықтық институттар  ішінде республиканың банктік жүйесі өзінің дамуында айтарлықтай қысқа  кезеңде қалыптасуының теріс  салдарын көп жағынан жеңе білді, экономика секторының қайта құрылуы  бойынша жетекші болды, олардың өлшемі қолайлы инвестициялық ахуалдың және инвестицияның елге құйылысының кепілдемесі болып отыр. Ақшалай-несиелік реттеудің құралдары нарықтық экономиканы дамытудың макроэкономикалық тұрақтануында, оның салалары мен нарықтық инфрақұрылымның жұмыс істеуі арқылы дәстүрлі және баламалы қаржылық құралдары пайдалана келіп, ішкі жинақтау тетіктерін жандандыру мүмкін болды.

Банктік қызмет сферасы  өте жаңа компьютерлік технологиялардың, ғылыми талдамалардың көмегімен  несиелік және есептеу операцияларының көлемін ұлғайтты. Олар мыналар: лизинг, факторинг, пластикалық карта жүйесімен қолма-қолсыз есептеулер, экспорт-импорт бойынша құжатсыз операциялар,әр түрлі салым операциялары, әлемдік қаржылық рыноктарға өзінің құнды қағаз эмисиялары, кастодиальды қызмет көрсету. Өтпелі экономиканың жағдайында банк бәсекелестігін дамыту банктердің қосымша ресурстарын тартудағымен өзара байланысты және олардың көлемін сол банктардың қаржылық орнықтылығы дәрежесімен экономиканың нақтылы секторында қайта инвестициялауды күшейтеді.Әрбір банктің бір-бірлерінің қызмет нәтижелерін жоққа шығарарлықтай қарама-қайшылықтарының үйлесуі өткір проблемаға айналды: операцияларадың табыстылығы көтерілді және ол бойынша тәуекел төмендеді. Табыс табуға құнығып, жоғары тәуелдікке мән беруді ескермеген банктер сөз жоқ банкроттарға ұшырайды, лицензияларынан айрылып немесе басқа банктермен қосылу арқылы сауығу кезеңінен өтеді, оңдайлар өздерінің қаржылық менеджментін нығайту жөнінде твиннинг жүйесі арқылы шетелдік банктердің тәжірибелеріне үңілді. 1999 ж. 1 наурызына 56 банк таратылу процесіне ілікті.

Қазақстан Ұлттық банкі  мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган  болып табылады.

ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның  тұрақтылығын, яғни оның төлем қаблеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.

Ақша-несие саясаты  – бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесын  өзгертуге жалпы банк жүйесінің  қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.

Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие  саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектісіне экономикадағы қолма-қол  және қолма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.

Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:

1. Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2. экспанцондық ақша-несие саясаты.

Рестрикциялық ақша-несие  саясаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесенің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.

Экспанциондық ақша-несие  саясаты – несие беру көлемін  кеңейтумен, айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.

Ақша нарықтағы  операциялар – бұл Ұлттық банктің айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты оаерациялары.

Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің өтіммділігін және несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның негізгі мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссиялауын шектеуді білдіреді.

Ұлттық банк нарық  бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше, банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталдыру мақсатында Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады.

Несиелік операциялар. Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банктің қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттің тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет саясаты аумағында, яғни Ұлттық банктің республикалық бюджеттіі несиелеуден бас тарту мақсатында жүргізілді. Жеңілдікпен берілетін несиелерді беру және кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауын қарастыру болған жоқ. Ұлттық банктің несиелерін орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізде жүзеге асырылады.

Валюталық интервенциясы. Ұлттық банктің валюталық интервенцияс деп ұлттық валюталық бағамына әсер ету мақсатында орталық банктің шетел валютасын сату және сатып алу жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.

Ұлттық банктің валюталық  нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылажы.

Біздің тәжірибемізде  валюталық интервенция алтын  валюта резевтері есебінен жүзеге асырылуда.

2003 жылы Қазақстан  Республикасында валюталық режиміді либерализациялау, бірінші кезекте капиталдың сыртқа шығуы мен ішкі келуіне жасалатын валюталық бақылау мен реттеу шараларын жұмсарту, яғни кейбір капитпл қозғалысымен байланысты операциялар үшін лицензиялауды алып тастауды көздейтін сияқты шаралар жалғасын табуда. Жалпы алғанда, валюталық режимді либерализациялау үш кезеңде өтеді. 2 кезең бағдарламасын 2005 жылы бастау көзделеуде. Либерализациялау бағдарламасы толығымен 01.01.2007 жылы аяқталады деп күтілуді.

Осы жылы Ұлттық банк Процессингтік орталық базасында «Ұлттық банкаралық төлем карточкалар жүйесін» енгізу жұмыстарын қолға алуды.

Банк секторы саласында  Ұлттық банк тәуекелдері басқару  жүйесін ендіру және ағымдағы қадағалау  қызметін, оның ішінде жиынтық қадағалауды  жетілдіру жұмыстарын жалғастыруда. Сонымен қатар, жеке тұлғалардың салымдарын міндетті түрде ұжымдық кепілдендіру жүйеге жетілдіруде. 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап, тек осы жүйеге мүше банктер ғана халықтың салымдарын және жинақтаушы зейнетақы қорларының активтерін тартатындығы туралы айтады.

Ұлттық банк қаржы нарығын реттейтін дербес органды құруды жоспарлап отыр. Сонымен қатар, ипотекалық несиелер тәукеліін сақтандыру компаниясын құру да жоспарда бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

          Осы курстық жұмысты қорыта  келгенде, мынадай қорытындыларға тоқталдық.

      Тауардың пайда болысымен, айырбас пайда болып, ақша да пайда болады. Аристотель ақшаға – адамдар арасындағы келісім нәтижесі деген көзқарасын білдірген. Ал  басқа екінші мектеп өкілдері ақша - мемлекет бекіткен төлем құралы деп қарастырса, үшіншілері – ақша өз табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.

      Ең бірінші пайда болған айырбас кездейсоқ формада болды. Кездейсоқта тек екі тауар қатысса, кейін көп тауар  түрлерінің айырбасталуымен, айырбастың басқа, кеңейтілген формасы қалыптасты. Содан кейін барып, жалпылама форма, яғни ақшаның пайда болуымен дүниеге келеді.

      Ерте заманда ақша ролін басқа да көптеген заттар атқарды. Қай елде қандай тауар бағалы немесе оны өндіруге кеткен еңбек көп болса, сол ақша ролін атқарған, яғни Ежелгі Қазақстанда мал немесе малдың жүні, солтүстік өңірде – жүн, кей елдерде – құл, кейбір жерлерде - ұлу қабыршағы пайдаланылса, уақыт өте келе металдар ақша ролінде қолданыла  бастаған. Ең алғаш металдар оның салмағымен өлшенсе, кейін  мемлекет бекіткен өлшеммен өлшенді. Сонымен қорыта келгенде, ақша – жалпылама эквивалент ролін атқаратын ерекше тауар

     Негізінен,  тауар айналысы процесіндегі  қолма-қол ақшаның қозғалысы және  төлемақыны жүзеге асыру кезінде  қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы ақша айналысы деп танылады. Ақша айналысының негізі болып тауар айналысы мен тауар өндірісі болып табылады. Ақша айналыста жүріп, тек қана айналыс құралының қызметін ғана емес, сонымен қатар төлем құралын атқарады. Ақша айналысында да проблемалар туындап тұрады. Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі болып  қолма-қол ақшаның қолданылу аясын азайту болып  табылады. Бұл мынадай жолдармен шешіледі – кәсіпорындар арасындағы      есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеп, есеп айырысу чектерін дамыту.

     Қазақстан  Республикасының несие жүйесі  кең мағынада – бұл несиелік  қатынастар, несие формалары мен  несиелік мекемелер жиынтығы. Несиелік  жүйенің маңызды элементтері: Орталық банк, коммерциялық банктер және маманданған несиелік мекемелер болып табылады. Несие жүйесінің құрудың негізгі принциптері: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, Қазақстан Республикасының автономиясы болып табылады.

      Қазақстандағы  ақша-несие саясатының негізгі  мақсаттарының бірі – жуық  кезеңде ұлттық валбтаны одан  ары тұрақтандыру болады. Үкімет  пен Ұлттық банктің бірлесе  күш салуымен айырбас бағаманынң  күрт ауытқуын болдырмау және  ішкі баға тұрақтрылығын қамтамасыз ету жөнінде жұмыс жүргізілетін болады.

     Ақша –несие саясаты «желге қарсы жүзу» ретінде көрінеді, ол күйзеліс жағдайында іскерлік белсенділікті ынталандыруға және коньюктура қызған жағдайда экономикалық өсуді қысып, қуғындауға бағытталған.

      Жалпы  тұрғыдан алғанда монетарлық  саясаттың міндетті экономикалық  агенттер ( жеке тұлғалар, кәсіпкерлер,  қоғамдық және мемлекеттік органдар) таңдау еркіндігін жүзеге асыра  отырып, экономикалық саясат мақсаттарымен  сәйкес келетін әрекеттерді жүргізетін жағдайлар құрудан тұрады.

 

 

                                

 

                                

 

 

 

 

 

                             Қолданылған әдебиетер тізімі

 

1. Закон РК «О национальном банке РК »
2. «Инструктивно-нормативные акты Национального банка Казахстана.» Алматы 1999-2002
3. «Банк құқығы! С.М. Найманбаев Алматы 2004
4. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория». Алматы-Ақтөбе-2002. 365 бет, 48-56 б. 432-36 б.
5. Көшенова Б.А. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары». Алматы – «Экономика», 2000, 67-75беттер.
6. Г.Марченко. «Национальный банк прогнозирует в ближайшие дни значительные колебания курса тенге» // «Қаржы-қаражат - Финансы Казахстана» журналы, Алматы, 5/2001, 48-51 б.
7. Я. Әубәкіров. «Экономика білімдер негіздері». Оқулық, Алматы, «Санат», 1998. 479 бет, 405-410 б.
8. Д.Х. Сембаев. «Казахстанцы могут гордиться своей национальной валютой» // «Қаржы-қаражат - Финансы Казахстана» журналы, Алматы, 1/2002, 18-24 б.
9. Д. Сансызбаев. «Национальной валюте Казахстана девять лет» // «Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана» журналы, Алматы, 6/2002, 45-49 б.
10. «Экономикалық сөздік-анықтамалық». Қарағанды: «Болашақ-Баспа», 1999, 240б., 121 б.
11. К. Маркс , Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармалары: Үш томдық – Алматы: «Қазақстан», 1976 – Т2: 544 б., 40-44б.
12. Банковское дело / Под редакцией О.И. Лаврушина. Москва: «Финансы и статистика» - 1998г.
13. И.Т.Балабанов. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта. Москва: 2001г.
14. Г.Т.Калиева. Кредитное дело. Алматы: 2001г.
15. Банковское дело / Под редакцией Г.С.Сейткасымова. Алматы: 1998г.
16. Общая теория денег и кредита / Под редакцией Е.Ф.Жукова. Москва: «Банки и биржи» - 2001г.
17. «Екінші деңгейлі банктермен несиелеу бойынша құжаттарды жүргізу ережесі» Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасы бекіткен №276 қаулысы
18. Искакова З.Д. Абдильманова Ш.Р. -  Банковская система и ее правовые основы.Караганда 1997
19. МадияроваД.М.Основы современного банковского дела.Алматы 1997 
20. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. ЮНИТИ 1994
21. Мақыш Р.Р. Банк ісі.
22. Рит. Э. Коммерческие банки.Москва 1999
23. Роуз.Л.С. Банковский менеджмент.Москва 1995
24. Роде.З. Банки, биржи, валюта современного капитализма .М: Финансы и статистика 1986
25. Сейткасымов – Деньги, кредит, банки.Алматы 1996
26. Современный маркетинг.В.В.Корнеева И.В. – Финансы  и статистика.
27. Усоскин В.М. – Современный коммерческий банк.
28. Уткин Э.А. – Банковский маркетинг.Москва 1995