Ақша-несие саясатының ерекшіліктері

Орталық банк – бірінші  деңгейдегі мемлекеттік банк, сондай-ақ кез келген елдің ол мемлекеттік, халықтың немесе ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз эмиссиялық, ақша –несие институты болып табылады. Орталық банк – бұл «банктердің банкі». Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. (3: 59-беттер)

   Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.

Мамандындырылған несие мекемелері ( оларды парабанктік деп атайды) нерық экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады.Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады.

 

                               2.2. Несиелік мекемелердің түрлері

 Несие ісі – ақшамен сауда-саттық негізінде несиелік операцияларды орындауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы дегенді білідреді. Оларды әр алуан несиелік институттар жүзеге асырады. Шаруашылық айналымға қызмет көрсетудегі операциялар ауқымы мен мәні бойынша негізгісі банктер болып табылады.

Несиелік мекемелер түрлерін, оның ішіндегі банктік мекемелерді қарастырудан бұрын бізге «банк» және «банктік қызмет» ұғымын білу қажет. Әлемдік тәжірибеде банктік қызмет деп банктің  басты кәсіби қызметтерін, деозиттер қабылдау және қарыз беруді түсінеді. Міне, осындай түсінік Италияда, Испанияда, Бельгияда, Грецияда және басқа елдердің банктер туралы заңдарында бекітілген. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» заң күші бар Жарлығының 1-бабында, банктің ресми мәртебесі Ұлттық банктің оны ашуға берген рұқсатымен, Әділет министірлігінің банк ретінде заңды тұлғаны мемлекеттің тіркеуден өткізуімен және банктік операцияларды жүзеге асыруға берілген ҚР Ұлттық банкі лицензиясының болуымен анықталады. Кез келген заңды тұлға, егер де оның банктік ресми мәртебесі болмаса, «банк» деп аталуға тиіс емес. Банк арнайы өндіріс ретінде өнім өндіреді, бірақ, оның өнімі материалдық өндірісте өндірілетін өнімнен мүлде өзгеше.

«Банк» ұғымы Италияның  «banco» («айырбас орны») деген сөзінен шыққан. Қазіргі түсініктегі алғашқы банк Италияда 1407ж. Генуеде пайда болған ( 9:13-бетер)

Банктер – атқаратын  қызметтерінің ерекшеліктеріне  қарай екі негізгі типке бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес. Эмессиялық дегеніміз – айналысқа ақша белгілерін шығару құқығы берілген орталық банкте. Кейбір елдерде оларды ұлттық, халықтық, резервтік деп те атайды.Қазақстанда – Қазақстан Песпубликасының  Ұлттық банкі деп аталады. Орталық банктің басты міндеті – айналысқа ақша шығару, банктер арасында ақша тауарларын сату, банк жүйеснің эмиссиялық несиелік және есеп айырысу қызметтерін басқару болып келеді. Қазасқтанды эмиссиялық банк Ұлттық банк болып табылады, ал қалған банктер, оның ішіндегі коммерциялық банктер – эмиссиялық еместерге жатады. Олардың айналысқа ақша шығаруға құқығы жоқ, бірақ өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетуге байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Мамандандырылған несие-қаражат мекемелері  кез келген елдің несие жүйесінің маңызды буыны. Олар қарыздық капиталдар нарығының кішкене аясында ғана қызмет етеді. Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері ипотекелық және тұтыну, сол сияқты ауыл шаруашылық несиелері саласында кең ауқымда тарауды.Кейбір арнайы несие институттары Қазақстан аумағында революцияға дейін Жаңа экономикалық саясат жылдарында және ауыл шаруашылығын ұйымдастыру тұсында несиелік серіктестіктер өзара несие беру қоғамы несиелік одақтар және т.б. түрінде болған.Қазір банктік емес мекемелерге өзара көмек беру кассаларын, ломбардттардықаржы-есеп айырысу орталықтарын жатқызуға болады.

Өзара жинақ банктері «өзара біріккен» кәсіпорындар түрінде  құрылады. Олар халық салымдарын жұмылдыра  отырып, оларды жылжымайтын мүлік  туралы актілер мен бағалы қағаздарды кепілге ала отырып инвестициялайды.

Қарыз- жинақ бірлестітері – халықтың қаражатына қаттысты салымдық операцияларды жүргізумен айналысып, оларды жылжымайтын мүлік сатып  алуға пайдаланады.

Несиелік одақтар  - кәсіподақтардың, ірі кәсіпорындардың, шіркеулердің ұйымдастыруымен құрылатын кооперативтік типтес жинақ мекемелері. Олар көбінесе өз мүшелеріне ұсақ қарыздар беруге пайдаланылады.

Жеке және мемлекеттік  зейнетақы қорлары – халық  салымдарын жұмылдыра отырып, ірі  капиталды иеленеді және оларды коорпарациялардың ақшалары мен облигацияларын сатып алуға жұмсайды, ұсақ қарыздар береді.

Демек, банктік емес мекемелер  кез келген мемлекеттің несие  жүйесінің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Олар коммерциялық банктер орындамайтын қызмет түрлерін өздеріне алу мақсатында пайда болған. Банктік емес мекемелерге тәне сипат олар ресурстарды көбінесе халықтың қаражатын тарту жолымен жинақтайды.

 

                    2.3. Несиелік жүйені құру  принциптері

Несиелік  жүйенің  ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу  негізінде белгілі бір принциптер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында, оның нарықтық қатынастарға өту кезеңінде оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, басқа банктік емес институттармен үйлестіре отыра екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие саясатының  бірлігі, несиелік мекемелер торабын барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.

Банк ісіне мемлекеттік  монополия ұғымы мемлекеттің  банктердің құрылуы мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу тәртібі мен ережелерін заң жүзінде бекітуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат беру кезінде Ұлттық банк  жүргізілетін банктік операциялар шеңберін белгілейді.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк) Қазақстан Республикасының орталық  банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейін құрайды. Банктердің банк функцияларын, ақша несие эмисиясын жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экономикалық ықпал ету құқығы несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар.  Мемлекет, экономикаға жетекшілік жасай отырып,  Ұлттық банк арқылы бірегей ақша-несие саясатын жүргізеді. Несие жүйесін құрудың маңызды принципі – несиелік мекемелер тобының барынша дамуы мен олардабарлық ақша опрецияларының шоғырлануы. Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында 77 банк және олардың 783 бөлімшелері мен филиалдары орналасқан.  Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді. Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» қаңында былай делінген: «Қазақстан Республикасының Президенті мен Министірлер кабинеті өз құзіреті шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін нормативті актілерді қабылдайды.

Қазақстан Республикасның Ұлттық банкі – Қазасқтан Республикасының валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады» Орталық банктің автомомиясы егемен елдер заңдарымен бекітілген. Ұлттық банк тек қана Қазақстан Республикасы Президентіне ғана есеп бере алады. Орталық банк елдегі ақша-несие саясатының жүргізілуіне толық жауап береді.Өз кезегінде ақша-несие саясаты экономиканың мемлекеттік реттеудің негізін құрайды.

Президенттің «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы»  заң күші бар жарлығында былай  дкп жазылған: «Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие саясатының және заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк:

а) Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігіне заем алушының кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді несиелер береді:

ә) осы шоттар бойынша  үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық ұйымдарда мүшелігімен  байланысты жазылымдар мен басқа  да төлемдерге қатысты өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігіне қосымша несиелер береді.» 

 

 

                

 

                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ тарау. Қазақстан  Республикасының ақша-несие саясатының ерекшеліктері

3.1 Ақша-несие  саясатының мәні

Ақша-несие саясаты  ақша айналымы мен несие саласында макроэкономикалық процеске ықпал етудегі орталық банктің жиынтық шаралары болып есептелінеді. Ресттеудің бұл форасының мақсаты – экономиканың тепе-теңдік және орнықты дамуына қол жеткізу.

Ақша –несие әдістерінің  ерекшеліктері сонда, олардың көмегімен мемлекет тұтасұсынымға айырықшы ықпал жасауға тырысады. Мұндай жағдайдағы ең белсенді элемент – инвестициялаумен байланысты себептерге ықпал ету. Салғастыру үшін айтар болсақ: қаржылық реттеудің ең белсенді жағы – көбінесе тұтыну игіліктеріне ықпал жасау. Дәл осы реттеу механизмнің субьектілері болып орталық банк және коммерциялық банктер бой көрсетеді.

Ақша- несие саясаты  шеңберінде орталық банк екі негізгі  функцияны орындайды:

• ұлттық экономиканы толлыққанды валюталық жүйемен қамтамасыз ету . Бұл жүйе – рынок инфрақұрылымның аса маңызды элементі;
• коммерциялық банктердің несиелік қызметтеріне ықпал жасау.

 Нарықтық экономикасы дамыған елдерде қабылданған заңдарға сәйкес ОБ (Орталық банк) қызметі үкіметтің экономикалық саясатының алға қойған міндеттерін орындауға бағытталынуы тиіс. Соның өзінде бұл несие орталығы үкіметке қатысты әртүрлі мәртебе алуы мүмкін. Көп жағдайларда ол толық есеп беруге міндетті,  кейде шамалы дербестікте болады, ал бір жағдайларда тіпті ешқандай кіріптарлықсыз жағдайда болады.

Орталық банкке дербестіктің белгілі бір дәрежесі билікті бөлісу принципі негізінде беріледі. Батыс елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғанындай, бұл айрықыша мәртебе орталық банкке мемлекеттің еркіне бас шұлғып көне салмау құқығын береді. Күрделі экономикалық ситуациялар жағдайларында үкімет өзінің қаржы проблемасын қосымша ақша массасын шығару есебінен шешуді несие орталығынан талап ете алмайды.

Ақшалай-несиелік айналым  сферасында әрекеттер жасай отырып, ОБ әр түрлі құралдарды пайдаланады. Олардың көпшілігі жанама ықпал жасау сипатында болады. Осы істе мемлекет әрекетінің экономикадағы жалпы принциптерінің ұқсастығы бар. Алайда несие орталығының кейбір әрекеттері тікелей әдіспен жүзеге асырылатын болады.

Қаржылық немесе несиелік механизмдер көмегімен эконо  жекеменшік секторға хабар береді, микалық саясатты жүргізу экономистер алдына маңызды мәселені қояды: қандай жағдайда қандай нұсқа өте оңтайлы болып саналады? Екінші проблема мынаған саяды: қаржылық және несиелік шаралардың қандай арақатынасын экономикада пайдалану дұрыс болмақ?

Сонымен обьективті шындық былай - өзара қолдаушылықтағы ғана емес, сонымен бірге екі жақты  қарама-қайшылықта болатын экономикалық саясат бірмезгілде бірнеше мақсаттарды  жүзеге асыруға тиісті. Сондықтан  да мемлекет әрқашанда оңай үйлесе қоймайтын, тіпті кейде қайшылықта болатын құралдарды қолдауға мәжбүр болады.

Қазақстан экономикалық саясатында екі құралды да пайдалану  практикасы жүргізіліп келеді. Реформалау процесінде ақшалай-несиелік шаралардың, яғни монетарлық саясаттың рөлі сөзсіз артып келеді. Себебі – мұндай бағдар болмаса реформаның өзі басталмас еді. 1985-1992 ж.ж. барысындағы реттеуде қаржылық рычагтардың басымдылығы түбегейлі қайта құрылуға старт бере алмады.

Отандық экономика айтарлықтай  дәрежеді тек бюджеттік қаржыландыру есебінен өмір сүруді жалғастырып келеді.

 

                  3.2. Ақша-несие саясатын реттеудің  әдістері

Несиелік реттеудің  екі әдісі бар:

1. Тікелей әдіс – несие беру динамикасын шектеу
2. Жанама әдіс – есеп саясаты, ашық рыноктағы әректтер, шамалы резервтер саясаты, ерікті келісімдер.

 Несиелік реттеудің тікелей әдістері несие беру динамикасын шектеу жөнінен  ОБ әрекетін орындайды. Бірсыпыра европалық елдерде  ОБ коммерциялық банктердың өз ресурстарын банктен тысқары секторға салуларына шектеу жасауға құқығы бар.

Жанама әдістер бірнеше  нұсқаларды қамтиды:

1. Есеп саясаты. ОБ Заң негізінде коммерциялық банктерге беретін несиелері бойынша пайыз ставкасын өзі белгілеуге құқылы. Былайша айтқанда «несие бағытын» реттеу жүргізіледі. Есептеу ставкасы саясатының көмегімен реттеудің белгілі бір шекарасы болады. Егер банктердің – тапсырыс берушілердің белсенділігі шамалы болса, онда бұл операцияның пәрменділігі төмендеп кетуі мүмкін. Бұл – коммерциялық банктардың қорлары қомақты болғанда, және қосымша несиелік ресурстар үшін ОБ-ке біршама сиректеу қол жайған жағдайларда болуы ықтимал. Сонымен бірге мынадай қызықты детальды атап өтуіміз керек: есептеу ставкасы ақпараттық роль атқарады. Ставканы ауыстыру отырып, ОЬ қажет болып тұрған белсенділік туралы немесе, керісінше, іскерлік қуатты тежеу туралы жекеменшік секторға хабар береді. Егер жекеменшік сектор оны елемесе, ашық рыноктағы операциялар ретінде біршама қатаң тетіктер іске қосылады.
2. Ашық рыноктағы операциялар. ОБ көп жағдайда ашық рынокта, мысалы, биржада мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алып және сатуды жүргізеді. Ондағы мақсат – сол елдің айналымында жүрген ақша санын реттеу болып табылады. Коммерциялық банктердің құнды қағаздарды сату барысында олардан артық резервтер алады. Қорытындысында, айналымдағы ақша массасы азаяды.  Коммерциялық банктерден құнды қағаздар сатылып алынған жағдайда олардың құнын ОБ төлейді, сөйтіп, халық шаруашылығына қосымша ақша массасын ендіреді.
3. Ең аз қорлар саясаты – ОБ-дағы коммерциялық банктер активтерінің резервке алынған бөлігін бенелейді. Мұндай жағдайдаекі мақсат көзделеді;

• елдегі несиелік жүйелерді қамсыздандыру:

• коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының көлеміне ОБ-тің ықпал ету;

Заңға сәйкес, барлық банктер  шамамен өз активтерінің 20%-ын ОБ-тің  қарауында ұстауға тиіс. Бұл қаржылар мерзімсіз жинақ формасында орналасқан. ОБ-де сақталынуға жататын бұл қалжы «резерв нормасы» деп аталынады.

Қазіргі кезде Қазасқтанда  негізінен екі операция пайдалынылады:

• есеп ставкасының саясаты:
• ең аз қорлар саясаты:

4. Ерікті келісім. Орталық банк кейде коммерциялық банктермен іскерлік келісім жасауға ұмтылады.  Бұл әдіс операциялық шешімдерді тез және былықсыз шешуге мүмкіндік береді.

Ақша-несиелік шолуды тұжырымдай отырып, мынадай қорытындыға келуге болады:

а) несие саясаты өзінің жүзеге асырылу процесінде толып жатқан тиімді жақтарын көрсетеді.

б) ақша-несиелік әдістердің экономикаға ықпалы екі-жақтылық сипатта; бір жағынан олар мемлекеттік экономикалық саясатын жүзеге асырушы тетігі болып, екінші жағынан, бұл – макроэкономикалық реттеудің дербес бағыты болып саналады.

 

 

 

 

                 3.3. Қазақсқтан  Республикасының ақша-несие саясаты

Ақша-несие саясаты  «желге қарсы жүзу» ретінде көрінеді, ол күйзеліс жағдайында іскерлік белсенділікті  ынталандыруға және коньюктура қызған жағдайда экономикалық өсуді қысып, қуғындауға бағытталған.

Қазасқтандағы ақша-несие  саясаттының негізгі мақсаттарының  бірі – жуық кезеңде ұлттық валютаны одан ары тұрақтандыру болады. Үкімет пен Ұлттық банктің бірлесе күш  салуымен айырбас бағамының күрт ауытқуын болдырмау және ішкі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету жөнінде жұмыс жүргізілетін болады.

Үкіметтің әрекеті. 2000жылы шамамен алғанда жылына 5-6 пайыз  мөлшеріндегі инфляция қарқынына жету үшін ақша-несие және бюджет саясатын қатайтумен қатар ішкі инвестициялық  мүмкіндіктерді кеңейтуге ықпал ететін қаржылық тетіктер дамыйтын болады.

Алдағы үш жыл ішінде Қазақстанның қаржылық секторы, банктер  мен қатар, қаржылық қызмет рыногында: ломбард, несиелік серіктестіктер, делдалдық  фермалар, лизингтік және сақтандыру компаниялар, жинақтау зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар секілді мекемелрмен толығатын болады. Депозиторлардың мүдделерін қорғау мақсатында, депозиттерді міндетті ұжымдық сақтандыру тетігін жасау және жүзеге асыру жөнінде екінші деңгейлі банктермен жұмыс жалғаса бермек.