Активтердің құнсыздануы халықаралық стандартары бойынша

 

	Өтелген кұнды багалау - кұнды пайдалану мен өткізудің таза кұнының ең үлкен шамасындай
Өткізудің таза құны - бұл мұндай операцияны жұзегеасыруға ниет танытқан, жаксы хабардар екі жақ арасындағы мэміле арысында активтерді өткізгеннен алынатын сома болуы мүмкін. Әрине шыққан шығыннан шегеру шартымен жүзеге асады			Пайдалану құндылығы - ақшалай қаражаттың болашақ агынының болжалды (бағаланған) дисконтталған кұны. Оның пайда болуы (ақшаның) пайдалы кызмет мерзімшің соңында активті келесі паидалану мен оның істен шығуынан күтіледі

 

Орны толған құн шамасын салыстыру жолымен өткізудің таза кұны бойынша бағаланғанды немесе пайдалану құндылығының нәтижесінде, болашақта болжалды алудың ең үлкен шамасы бойынша қаржы есептемесінде активтерді сенімді түрде үсыну қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Активтің құнсыздануының есепке алу

2.1 Активтің құнсыздануы

 

 

Активтерді сатып алу немесе оның орнын толтырудың тарихи құнымен қатар нақты халықаралық стандарттарға сәйкес олар (активтер) есеп беру күнінің әділ бағасын білдіретін қайта бағаланған құн бойынша бағалануы ықтимал.

Мәселен, 16 «Негізғі құрал-жабдыктар» халықаралық стандартына сәйкес негізгі құрал-жабдықтардың объектілері баламалы нұсқа - қайта бағаланған эділ құн бойынша бағалануы мүмкін.

Бұл арада есептік дилемма пайда болады: негізгі құрал-жабдықтың бұл объектілері бухгалтерлік баланста кандай құн бойынша көрініс табуы тиіс және олардың салык базасы қандай құн бойынша бағалануы қажет?

Осы активтің салық базасы пропорционалды және қайта бағалануы керек пе, жоқ, керек емес пе?

Әділ баға бойынша активтерді қайта бағалау осы активтің салық базасының тиісінше артуына әкелуі мүмкін.

Немесе екінші нұсқасы: бухгалтерлік баланстағы әділ құн бойынша активтерді бағалаудың жэне есебінің талаптары оның салық базасының артуына әкеп соқтырмайды.

 

Активтің баланстық құнын бағалау			Активтің салық базасын бағалау
Қайта бағалаудың нәтижесінде аныкталган әділ құн бойынша			Қайта бағалаудың нәтижесінде аныкталган әділ кұн бойынша

 

Суретте: Бірінші нуска- әділ күн бойынша активтерді қайта бағалау кезіндегі баланстык кұн мен салык базасының бағалану барысы

Егер активті кайта бағалау барысында осы активтің салык базасына түзету енгізілмейтін болса, онда бүл салық салынатын немесе шегерілетін уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеледі.

Активтің қайта бағаланған құны мен оның салық базасы арасындағы жағымды айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады. Өйткені, келешекте активтің баланстық құнының орнын толтыру бухгалтерлік табыс шамасының кемуіне жэне осыған орай салык салынатын табыстың азаюына әкеп соқтырады.

Алайда, егер қайта бағаланған (әділ) құн бойынша қайта бағалану нэтижесінде активтің баланстық құны осы активтің салық базасынан жоғары болса, бұл салық салынатын уақытша айырмашылықтың пайда болуына экеп соқтырады. Активке қатысты - бұл алдағы кезендердің салық салынатын табысын анықтау барысында келешекте салық салынатын соманың пайда болуына экеп соқтыратын активтің баланстық құны (әділ құны) мен салық базасы арасындағы жағымды уақытша айырма-шылық.

Қаржы есептемесінде анықталып, керініс табуы тиіс салық салынатын уакытша айырмашылықтан пайда болатын салык эсері кейінге қалдырылған салық міндеттемесі деп аталады.

Салық салынатын уақытша айырмашылықтың салық әсері кейінге қалдырылған салық міндеттемесі бабы бойынша бухгалтерлік баланстың міндеттемелер құрамында көрініс табуы қажет. Ол мынадай бухгалтерлік корреспонденцияның нәтижесінде жүзеге асырылады: 851 «Табыс салығы бойынша шығыстар» шот дебеті, «Кейінге қалдырылған табыс салығыы» шот кредиті.

Егер қайта бағаланатын құн бойынша қайта бағалау нәтижесінде активтің баланстық құны осы активтің салық базасынан төмен болса, бұл шегерілетін уақытша айырмашылықтыңпайда болуына экеп соктырады. Активке қатысты шегерілетін уақытша айырмашылық - бұл алдағы кезендердін салық салынатын табысын анықтау барысында келешекте салык шегерімдерінің пайда болуына экелетін активтің баланстық құны (қайта бағаланған әділ құны) мен салық базасы арасындағы жағымсыз уақытша айырмашылық.

Қаржы есептемесінде анықталып, көрініс табуы тиіс шерілетін айырмашылықтан пайда болатын салық әсері кейінге қалдырылған салық талабы деп аталады.

Шегерілетін уақытша айырмашылыктың салық әсері кейінге қалдырылған салық талабы бабы бойынша бухгалтерлік ба-ланстағы активтердің құрамында көрініс табуы керек. Ол мынадай бухгалтерлік корреспонденцияның нәтижесінде жүзеге асырылады: 632 «Кейінге қалдырылган табыс салығы» шот дебеті, 631 «Төлеуге арналған ағымдағы табыс салығы» шот кредиті.

Гудвилл - бұл теңестірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнына сатып алушы үлесінің үстінен арттырылған құны болып табылады.

Компаниялардың бірігу (сатып алу әдісімен) нәтижесінде Гудвилл пайда болып, ол бухгалтерлік баланстың материалдық емес құрамында танылуға жатқызылады. Кез келген материалдық емес активтер сияқты гудвилдің құны қаржы есептемесі үшін жэне қаржы нэтижелерін анықтаған кезде амортизацияға жатқызылады.

Егер салық заңында гудвилдің амортизациясы табыс салы-ғына салынғандай шығынның шегерілмеу жағын қарастыру анықталған жағдайда, гудвилдің салық базасы нөлге тең болады. Мұндай жағдайда гудвилдің салық базасы мен баланстық құнының арасында салық салудың уақытша айырмасы туындайды.

Әрине, баланс кұны мен гудвилл салық базасының арасын-дағы уақытша жағымды айырма салық міндеттемесінің кейінге қалдыру қажеттілігін тануға экеледі. Бірақ та, халықаралық стандарттарға сай қаржы есептемесінің 12 «Пайдага салынатын салығына» қарасақ жогарыдағы уақытша айырмашылықтың салық әсері танылмайды. Сонымен қатар, салық міңдеттемесінің кейінге шегеріліп қалуы танылмай тұр.

 

2.2 Активтердің ағымдық құнын анықтау қажеттілігін есепке алу

 

Табыстар мен шығыстардың жеке баптары бойынша қаржы есептемесінің жэне салық салудың мақсаттары үшін тану ережелерін назарға алсақ, онда осы мысалда бірнеше кызықты ахуалдар келтірілген. Біріншіден, ҒЗТКЖ (ғылыми-зерттеу жэне тэжірибелік-конструкторлық жүмыстар) (жаңа өнімді жасау) бойынша компания 1250 а.б. көлемінде шығын шығарды.

Табыстар мен шығыстардың жеке баптары бойынша қаржы есептемесінің жэне салық салудың мақсаттары үшін тану ережелерін назарға алсақ, онда осы мысалда бірнеше кызықты ахуал-дар келтірілген. Біріншіден, ҒЗТКЖ (ғылыми-зерттеу жэне тэжірибелік-конструкторлық жүмыстар) (жаңа өнімді жасау) бойынша компания 1250 а.б. көлемінде шығын шығарды.

 

Баланстық бап	Х5 жылғы қаржы есептемесінің мақсаты үшін	Салық салу мақсаты үшін
1	2	3
Х2 жылы жаңа енімді жасауға кеткен шығыны (ҒЗТКЖ)- 250а.б.	Активтер балансының қүрамында капиталға айналган алғашқы шығындар мен ары қарай 5 жыл ішінде теңдей негізде 250 а.б. жыл сайын амортизацияға жатады	Салық заңының ережесіне сәйкес осы шығындар Х2 жылғы шегерілімге койылды
31.12.Х5 жылғы қаржы есептемесшде	«Өнім жасауға шығындар» («Болашақ кезеңнің шығыстары») баланстық бабы бойьшша 31.12.Х5 жылдың сальдосы 250 а.б. құрайды	31.12.Х5 жылғы салық базасы осы бапта 0-ге тең
Ғимарат– негізгі  құралжабдықтардың бастапқы құны 31.12.Х5 жылы-56000 .б., 1.1.Х6 жылғы қайта ағалаудың Нәтижесіне ғимарат құны 31800 а.б.-не өсті	Бастапқы күны 5% мөлшері бойынша теңдей негізде амортизацияланады.   Амортизациялар бойынша шығыстар Х5 жылы - 2800 а.б., Х6 жылы - 3250 а.б.	Бастапқы құны 20% мөлшері бойынша теңдей негізде амортизацияланады
31.12.Х5 жылгы қаржы есептемесінде бастапқы құны	«Негізгі қүрал-жабдықтар - гимараттар» баланстық бабы бойынша 31.12.Х5 жылдың сальдосы 32200 а.б. құрады	31.12.Х5жылға салық базасы осы бапта 10400 а.б.-нетең
	Бастапқы құны 5% мөлшері	Бастапқы құны

 

Компанияның бірер жыл ішіндегі пайдалар мен залалдар туралы есеп беруінде жэне бухгалтерлік баланстың мэліметі бойынша есеп айырысу кестелері ұсынылды.

Баланстық құн және салық базасы әрбір баланстық бап бойынша берілген.

Баланстық баптарда көрініс тапқаи жүзеге асқан операциялар бухгалтерлік баланста соңгы сальдо шамасының өзгеруіне әкеледі. Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелердің әдісіне сәйкес болашақта активтер құнының жэне міндеттемелер құнының етелуі нэтижесінде табыс салығы бойынша есеп айырысуларға болашақта ықпал жасауын анықтап алу керек. Солай болғандықтан, халыкаралық стандартқа сэйкес корпорациялық табыс салығы бойынша шыгыстарды анықтау әдістемесі есептік кезеңдер бойынша табыстар мен шығыстардың дұрыс ара қатынастаболуын талап етеді.

Бухгалтерлік баланс бойынша міндеттемелер әдісі ағымдағы есептік кезеңде корпорациялық табыс салығы бойынша осы есептік кезенде атқарылган барлық операциялардың нәтижесібойынша, сондай-ақ баланстық баптарда көрініс тапқан опе-рацияларды қосқанда шығыстарды танудың ережесін анықтайды.

Бухгалтерлік баланстың баланстық баптары негізінде табыс салығы бойынша шығыстар сомасын есептеу эдістемесі есептік кезеңнің соңында баланстық баптардың сальдо шамасына ықпал еткен факторлардың шектеулерін қажет етеді.

Баланстық баптардың сальдосы екі типті фактордың ықпалынан өзгереді:

-   жүзеге асқан операцияларды тану нәтижесінде;

- баланстық баптардың құнын түзеткенде немесе қайта ба-          ғалаудың нәтижесінде.

 Бірінші тип бойынша баланстық  баптар сальдосының өзгерісі  активтердің немесе міндеттемелердің  қүрамында танылуға жататын жүзеге  асқан операциялар ықпалында  болады.

Бірінші тип бойынша жүзеге асқан операциялармен салық әсерін анықтаудың келесі нүсқалары бар:

-  Салықтық салдары болатын операциялар бойынша, нәтижелері есептік кезеңнің табыстар мен шығыстар қүра-мында танылатын және актив құнының немесе міндеттемелердің толық әрі соңғы өтелуі кезінде салық мін-деттемелерінің көбеюі немесе азаюының өзгермейтін, түрақты шамасында көрініс табады.

-   Салықтық салдары болатын операциялар бойынша, оның нәтижелері есептік кезеңнің табыстар мен шығыстар   қүрамында  танылатын  жэне  актив   құндарының :

. немесе міндеттемелердің бірте-бірте өтелуі кезінде салық міндеттемелерінің көбеаді немесе азаюының өзгерлмелі шамасында көрініс табады. Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстарды тану дың қазіргі қазақстандық әдістемесінің негізі жүзеге асқан операциялардан (пайда мен залал туралы есеп беру бойынша міндеттемелердің әдісіне сәйкес) салық әсерін анықтаудың екінші типі бойынша қаланды.

Пайдалар мен залалдар туралы есеп беру бойынша міндет-темелердің эдісі қаржы есептемесінің және салық салудың мақ-саты үшін. еңбекпен тапқан табыстар мен шықкан шығындар қүрамында танылу уақытындағы өзгешеліктердің нәтижесіңде туындайтын уақытша айырмашылықтан салық әсерін көрсетеді.

Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстарды тану әдістемесінін негізі 12 «Пайдаға салынатын салық» халықаралық стандартының жаңа болжамына сәйкес жүзеге асқан операциялардан салық әсерін анықтаудың бірінші тип бойынша қалады.

Болашақта актив құнының толық өтелуі кезінде болашақ салық әсерінің бүтін шамасын анықтау үшін шартты рүқсат ету кезінде есеп айырысуларды жүргізу қажет. Активтердің баланстық құнын өтеу үшін болашақта алынған салық салынатын табыстар жеткілікті болады.

Екінші тип бойынша баланстық баптар сальдосының өзгеруі - баланстық баптардың құнын түзету нәтижесінде болады:

-   Материалдық   емес   активтерді,   негізгі   қүрал-жабдықтарды қайта бағалаған кезде;

-   Бизнесті біріктірген кезде шоғырландырма баланста;

-   Гудвилл бабы бойынша шоғырландырма баланста;

-   Қаржы  инвестицияларын  әділ  құн  бойынша бағала-ғанда;

- Үлестік  қатысу  эдісі  бойынша еншілес  және тэуелді компаниялардағы инвестицияларды бағалаған кезде;

          -   Борышқорлық бағалы кағаздар бойынша; :      

          -    Күрделі қаржы қүралдары бойынша.

Активтер мен міндеттемелердің баланстық құнын түзету шаруашылық жүргізуші субъектінің каржы есептемесінде қар-жы жағдайының сенімді принциптеріне, сонымен қатар, бухгал-терлік баланста көрініс тапқан активтер мен міндеттемелердің сенімді багалауына жауап береді.

 

Баланстық құнның түзетілу нәтижесіндегі салық базасының активтері мен міндеттемелері
Активтер мен міндеттемелердің бастапқы бағалануы				Активтер мен міндеттемелердің кейінгі бағалануы		Кунның түзетілу нәтижесінде уақытша айырмашылықтын салық әсері
1				2		3
Тауарлы-материалдық корлар
Тауарлы-материал дық корлардың өндіруге немесе сатып алуға кеткен шығынның жиынтығы ойынша бастапкы бағалануы				Тауарлы-материал- дық қорлардың өзіндік құнының кемітілген эдісі мен өткізудің таза кұны бойынша кейінгі бағасы		Баланстық кұнның түзетілуі
Баланстык кұн салық базасына тең				Баланстық құн кемітілген өзіндік кұн мен өткізудің таза құн эдісінен шыққанда анықталады		Уақытша айырма-шылық туындамайды, салық әсері есептелмейді, салық есебінің ережесі мен ТМҚ-ның (тауарлы- материалдық қор) қаржы есебі бірдей
Негізгі құрал-жабдықтар
Негізгі кұрал- жабдықтардың сатып алуға кеткен шығыны бойынша бастапқы бағалануы				Негізгі құрал-жаб- дықтардың қайта бағалау нәтижесінде бағалануы бойынша кейінгі бағасы		Қайта бағалау нэтижесінде баланстық кұнның түзетілуі
Салық базасынан баланстық құнның өзгешелігі				Баланстық кұн жинақталған амортизация минусының бастапқы құнына тең; салық базасы салык нормалары бойынша жинакталған амортизация минусының бастапқы құнына тең		Салық әсері есептеліп, уақытша айырма туындайды. Сондыктан, баланстық құнның салык салу максаты үшін түзетілуі салық базасын аныктаған кезде кабылданбайды
Материалдық емес активтердің сатып алуға кеткен шығынның жиынтығы бойынша бастапқы ғалануы				Материалдык емес активтердің бағалау нәтижесінде кайта бағаланатын құны бойынша кейінгі бағасы		Қайта багалаудың нәтижесінде баланстық құнның түзетілуі
Салық базасынан баланстық құнның өзгешелігі				Баланстық кұн қайта бағалау нэтижесі бойынша бағаланған құнга тең, қайта бағалау кезінде салық базасы түзетілмейді		Уақытша айырмашылық туындап, салық эсері есептеледі, сондықтан баланстық құнға түзету жасау салықбазасын анықтағанда салық салу мақсаты үшін қабылданбайды
Алу шоты бойынша сауда дебиторлық берешек
Сауда дебиторлық берешектің алу шоты бойынша атаулы құнмен бастапқы бағалануы			Сауда дебиторлық берешектің шоты бойынша баланстық кұнмен кейінгі бағасы (күмәнді қарыздар бойынша резерв минусының таза құны)				Күмәнді қарыздар бойынша резерв құру нәтижесінде баланстық құнды түзету
Баланстық құн салық базасына тең емес			Баланстық құн Күмәнді карыздар бойынша резерв минусының таза кұнына тең				Уақытша айырмашылық туындайды, салық әсері есептеледі
Басқа дебиторлық борыштар
Атаулы құн бойынша басқа дебиторлық борыштың бастапқы бағалануы	Ақшалай каражаггың кейінгі бағасы ұлттық валютада өзгеріссіз қалады, баланстық құнда кейінгі түзету болмайды				Баланстық құнның кейінгі түзетілуі болмайды
Баланстық құн салық азасына тең	Баланстық кұн салық базасына тең				Уақытша айырма туындамайды, салық әсері есептелмейді
Ақшалай қаражаттар
Ақшалай қаражаттың шетел валютасында опера- ция (жүзеге асқан күнгі) бағамы бойынша бастапқы багалануы		Акшалай қаражаттың шетел валютасында есеп беру күніндегі бағам бойынша кейінгі бағалануы				Баланс құнының түзетілуі
Баланстық құн салық базасына тең		Баланстық кұн салык базасына тең				Уақытша айырма туындап, салық эсері есептеледі
Қаржы инвестициялары
Сатып алуға кеткен шығындардын жиынтығы бойынша қаржы нвестицияларының бастапқы бағалануы		Қаржы инвестицияларының әділ құн бойынша кейінгі бағалануы						Баланстык құнды түзету
Баланстық құн салық базасына тең емес		Баланстық құн есеп беру күнінің әділ құны бойынша бағаланады						Уақытша айырма туындағанымен, салық әсері есептелмейді
Борышқорлық бағалы қагаздар
Сатып алуға кеткен шыгыннын жиынтығы бойынша бастапқы бағалануы		Амортизациялык кұнның шығыны бойынша тиімді проценттер эдісі бойынша кейінгі бағалануы						Баланстық кұнды түзету
Баланстық құн салық базасына тең		Баланстық кұн салық базасына тең болғандықтан, салық есебі мен қаржылық есеп тәртібі де тең						Уакытша айырмашылық туындамайды, салық әсері есептелмейді