Өндіріс шығындары және өзіндік құн

Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі – өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Сөйтіп жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды.

Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы өндірісті, қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизация, жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты статьялары.

Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске асырады: өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарналарын жасау – бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.

Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның маңызы оның орындалу функцияларымен анықталады.

1.      Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі, өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.

2.      Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола алмайды.

3.      Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақсатқа скай екендігін есептеу.

Кәсіпорынның өзіндік құны, жалпы табысы және пайдасы

Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көз қарасты төмендетуге болмайтындығын көруге болмайды. Өзіндік құнның деңгейіне кәсіпорынға қатысы бар және қатысы жоқ  факторлар ықпал етеді. Мысалы, кәсіпорынға кәсіби жағдайлар, оның ішінде шикізат көздері және өнім тұтынушыларда териториялық қашықтығы, шикізатқа баға деңгейі, отын, жабдықтар, электоэнергия және көлік тарифтері және тағы басқа.

Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгілермен топтастырылады:

      Шығындардың бастапқы элементтерімен;

      Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.

Экономикалық элементтердің шығыстарын топтастыру өндіріс шығындар сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл топтастырудың мәні – әрбір шығынның элементі өнімнің өзіндік құнының жиынтығына қосылады. Сонымен, мына төмендегі шығын элементтері бөлінеді:

      Материалдық шығындар (қайтарылма қалдықтар құрамынан шегеру);

      Еңбекақығы жұмсалған шығындар;

      Әлеуметтік сақтандыру аударымы;

      Зейнетақы қорына аударым;

      Жұмыспен қамтылу қорына аударым;

      Амортизация;

      Басқа да шығындар.

1 га егістікке кететін шығындарды есептеу

Кесте 1.

Астыққа жұмсалған шығындардың құрамы мен құрылымын анықтау

Кесте 2.

Астықтың 1 га келетін шығындарды баптары бойынша анықтау

Кесте 3

Өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын есептеу

Кесте 4