Макроэкономикалық тепе-теңдік теориялары

         
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Рецессиялық  үзіліс – тепе-теңдік     ЖҰӨ-ді   толық   жұмысбастылықпен     инфляциялық емес  деңгейіне дейін   көтеру     үшін      жиынтық      сұраныстың      (жиынтық    шығындардың)  өсуіне      қажетті көлем.

       Егер   іс   жүзіндегі     өнім  шығару     тепе-теңдік     көлемі  Y₀ әлеуетті   У*    көлемінен     төмен болса,    бұл онда   жиынтық     сұраныс      тиімсіз     екенін     білдіреді,      яғни   жиынтық шығындар  AD=AS тепе-теңдікте    болғанымен      ресурстардың  толық     жұмсалуын    қамтамасыз   етуге   жеткіліксіздігі   экономикаға     күйзелісті  әсерін     тигізеді.

       Рецессиялық   үзілісті     жеңіп  шығу   үшін   және  ресурстардың    толық     жұмсалуын  қамтамасыз    ету  үшін,    жиынтық   сұранысты ынталандыру    және тепе-теңдікті  А  нүктесінен  В    нүктесіне  «ығыстыру»      қажет.   Сонымен   қатар,    тепе-теңдік    жиынтық   табыс   өсімі  Y құрайды.

       

        Y -                                 х      
 

       Инфляциялық  үзіліс – ЖҰӨ-ді  толық    жұмысбастылықтың    инфляциялық  емес     деңгейіне  төмендету     үшін     қажетті   жиынтық   сұраныс     (жиынтық   шығындар)  кему   көлемі.

       Егер  іс   жүзіндегі     шығарылымның     тепе-теңдік  деңгейі   Y₀ әлуетті   Y*-тан   үлкен   болса,   онда   бұл жиынтық   шығындар   артық   екенін    білдіреді.   Жиынтық   сұраныс артықшылығы     экономикада    инфляциялық    үрдіс     тудырады:  баға  деңгейі өседі, өйткені     фирмалар    өндірісті      өсіп     жатқан    жиынтық    сұранысқа    баламалы     түрде    кеңейте   алмайды,    өйткені      барлық   ресурстар    жұмсалып  отыр.

       Инфляциялық   үзілісті     жеңу     жиынтық    сұраныстың   ұсталып   тұруын     және тепе-теңдіктің  А нүктесінен   В нүктесіне  «ауысуын»   болжайды.   Сонымен     қатар   жиынтық  табыс   Y қысқаруын   құрайды:

       

        Y -                                        х  -       
 

         
 
 
 
 
 
 

       Үнемділік  оғаштығы (парадоксы). AD-AS үлігісінің   кейнс   қисығымен байланысы. 

       Үнемділік   оғаштылығы – қоғамның  көбірек  үнемдеуге ұмытылуынан   азырақ көлемде қор жиналуы. Егер қор    жинау     өсімі   инвестициялар   өсімен  бірге    жүрмесе,   онда   үй  шаруашылықтарының  кез  келген   көбірек    үнемдеу   ұмтылысы    мультипликация    әсерімен    шарттандырылған     тепе-теңдік    ЖҰӨ-ң  төмендеуіне байланысты   пайдасыз  болып  қалады.

       Экономика    А нүктесінен басталады.  Құлдырауды    болжауда    үй  шаруашылықты   көбірек    қор жинауға    ұмтылады: қор жинау    графигі  S-тен  S’-қа     ауысады,  ал   инвестициялар  сол  деңгейде   І  қалады.   Нәтижесінде    тұтыну   шығындары   салыстырмалы    төмендейді,    бұл мультипликатор  әсерін     және   жиынтық   табыс   Y₀ –дан     Y₁  -ге  дейін   құлдырауын   тудырады. Өйткені    жиынтық табыс    Y төмендейді,    онда   қор жинау    В нүктесінде  А   нүктесіндегідей болып қалады.

       Егер  қор  жинағының  S-тан S’-қа  дейін   өсуімен     бір   уақытта     инвестициялар   І-дан  I’-ға дейін   өссе,   онда    өнімнің    тепе-теңдік  деңгейі   Y₀-ге   тең болып    қала береді  және   өндірістің     құлдырауы   пайда болмайды,  бұл экономикалық  өсуге    қолайлы    жағдай  тудырады,   бірақ   халықтың ағымдағы   тұтынуын  салыстырмалы   шектеуі мүмкін. Баламалы     таңдау    пайда   болады:   не  ағымдағы тұтынуды     салыстырмалы   шектеу      жағдайындағы  болашақтағы экономикалық  өсу, не   тұтынудағы шектеулерден  бас тартып,    ұзақ  мерзімді    экономикалық    өсуі   жағдайларын   нашарлату.

       Қор   жинағының    өсуі   ресурстардың  толық   жұмсалуына   жақын  жағдайларда   экономикаға    антиинфляциялық  әсерін  тигізуі  мүмкін: тұтынудың   құлдырауы  және   алда  болатын    жиынтық   шығындардың,    жұмысбастылықтың  және өнім   көлемінің  қысқаруы (мультипликатор  әсерімен)  сұраныс     инфляциясының     қысымын    шектейді – жиынтық   сұраныс инфляциясының  қысымын   шектейді – жиынтық  сұраныс   AD-дан  AD₁-ге  дейін   төмендейді,  баға    өнідірістің     құлдырауымен,    Y₁ –ден  Y₂ –ге  дейін    және   баға  деңгейінің    Р₁  -ден Р₂ –ге  дейін    төмендеуімен  қатар жүреді.  

           
 

       Кейнс  қисығының  үлгісі   баға   деңгейінің   Р  өзгерісі   үрдісін    бейнелеуге    мүмкіндік   бермейді,   себебі    орнатылған   бағаны  болжайды.   Кейнс    қисығы   AD-AS үлгісін   макроэкономикалық    талдау     мақсатына  пайдаланады   және   инфляция     деңгейінің     өсуімен   немесе  төмендеуімен байланысты  макроэкономикалық   саясаттың     ұзақ мерзімді    салдарын   зерттеу     үшін   пайдаланылады. 

       Кейнсиандық   үлгі: рыноктық механизм  мен   мемлекеттік   реттеуді   біріктіру   арқылы басқару 

              Экономистердің,  саясаткерлердің             

       ой-пікірлері  дұрыс немесе  бұрыс болсын,

       бәрібір,  бұл  тек  жұртшылық  тарапынан 

       түсіністік  тапқанда  ғана қуаты  болады.

       Шындығында, әлемдегі ережелерді бақылап 

       отыру  аса  қиын.

                             Джон Мейнард Кейнес, 1936.² 

       Джон  Мейнард   Кейнс    жасаған   «реттелетін   капитализм»  немесе   «жұмыспен  қамту»      теорияға    негізделген   мемлекеттік     реттеу   тәжірибесі   30-жылдары   қалыптаса      бастады   да,   ІІ  дүниежүзілік    соғыс     кезінде   біраз    үзілісте     болды.  

       Көптеген    Батыс     елдерінің     экономикалық     саясаты     үстіміздегі  ғасырдың    70-жылдарының       соңына    дейін  осы   теорияны  қызу     қолдап    келді.

       Кейнстің      тұжырымдамалары,   әсіресе       АҚШ   пен  Англияның  мемлекеттік  реттеу      шаралары      жүйесінде     толығырақ     жүзеге  асты.

       Джон Мейнард  Кейнс   теориясының    мәнін     және   бағдарын     жете   түсіну     үшін    бұл теорияның   пайда    болуының     тарихи    жағдайларын  еске  алайық.

       Кейнстің        бұл    бағыттағы  негізгі   жұмыс – «Жұмыспен   қамтудың,     өсім   мен   ақшаның     жалпы  теориясы»    1936   жылы   жарық   көрді. Бұған      дейін  батыс  елдерінің       экономикасы      өз  тарихындағы   ең      терең   1929-1933   жылдары   экономикалық   дағдарысты  басынан   өткізді.

       Бұл  тек     қана  кездейсоқ  өнеркәсіптік  дағдарыс   емес,    жалпы    монополиялық   ұдайы    өндіріс   механизмінің    дағдарысы  еді.     Д. Кейнстің  көрсетуі  бойынша      экономика    өзін-өзі     реттеу    мен  тұрақты     даму   қабілетін     белгілі      жағдайларда    жоғалта    бастайды.    Сондықтан,     қоғамдық     ұдайы     өндірістің      терең      қайшылықтарсыз,  серпінді    дамуын      қамтамасыз    ететін    әдіс-тәсілдерді    іздеудің   нақтылы   қажеттілігі   туындайды.

       Экономиканың     дамуын    қамтамасыз  ететін  фактор   ретінде,  Кейнс  «Тиімді  сұраныс»     жағдайын    тұтыну     (жеке      тұтыну)     мен қаржыландыру    (өнімді   тұтыну)   қатынастарын       алып  қарастырады.  

       Экономикалық     дамудың      серпінділігіне      әсер ететін     бұл  факторларды  таңдау     кездейсоқ    емес  еді. 30-жылдардың   ортасында     Батыс     елдерінің     экономикасы    ұзаққа    созылған    дағдарыстан  шыға  бастады.   Ал  капиталистік     өндіріс      дағдарысы        тауарларды,   капитал    мен  жұмыс    күшін    артық    өндіру    дағдарысы, яғни      ұсыныстың      сұраныстан   артуы.    Ұсыныс      өздігінен    сұранысты    тудырады  деген    Ж.Б. Сэйдің    заңын    сынай  отырып,  Кейнс     үздіксіз     дамуды     қамтамасыз  ету  үшін  сұранысты     ынталандыру,   тиімді      сұраныс   пен    ұлттық     табыстың      өсімін   қалыптастыратын     факторларға     әсер  ету  қажет    деген  логикалық      тұжырым     жасады.

       Тиімді     сұраныс    гене   байланысты   және  оны     қалай   реттеуге   болады?

       Жоғарыда       ескертілгендей,     тиімді    сұраныстың     бір  бөлігі    жеке   тұтыну    болып  табылады.   Ал оның  өзі,   жұмыс    күшінің      іске  тартылу  деңгейіне    байланысты,     сондықтан    жұмыссыздық     тиімді      сұранысқа       қарсы  әсер  етуші   факторға  айналады.    Толық       жұмыспен   қамтудың  деңгейі   немен    айқындалады?  Жаңа   классикалық    экономикалық     ағым  іске   толық  тартылу  екі  факторға      байланысты    деп  үйретеді:  

       шекті    еңбек  өнімділігі (еңбекке      сұранысты    анықтаушы)

       нақтылы    жалақымен     өлшенетін   шекті   еңбек     өнімділігі     (еңбекке     сұранысты      анықтаушы)    

       нақтылы     жалақымен     өлшенетін    шекті   еңбек   ауыртпалығы  (еңбек      ұсынысын       анықтаушы).

       Басқа  жағдайларды   тең   болғанда     іске   толық   тартылу     дәрежесі      жұмысшылардың      нақтылы    жалақыға      қатынасы    тәуелді      болады. ³  

       Джон  Мейнард   Кейнс  бұл   тұжырымдамаларды    теріске     шығарып,   іске   толық   тартылу     тұтынуға   бейімділікпен,   яғни     тұтыну     мен   қаржыландыруға   кетуі    мүмкін    шығындармен   анықталады  деп   тұжырымдайды.

       Жалпы       табыстың     өсуін  тұтыну     шығындарының      маңызды   анықтаушы      факторы   деп  қарастырып,  Кейнс     сонымен   қатар,    мынаны   атап  өтті:

       табыстың   өсуі тұтыну   деңгейін  арттырады,  бірақ   ол    айтарлықтай       мөлшерде     болмайды.

       Бұл  «негізгі     психологиялық   заң» дегеннің  әрекетіне   байланысты.  Оның  мәні адамдар   тұтынуды арттырудан   гөрі өз  табыстарын   арттыруға  бейім,   яғни   адамдардың    қор   жинауға     табиғи     бейімділігі     айқын     көрінеді  деген  тұжырымдама.    Әлеуметтік     факторлардың     ішінен   абсолютті «табиғи    бейімділікті»      әсірелеп    дәріптеу,  оның    ғылыми    принциптерінің    басты     кемшілігі         Дж. М. Кейнс    нақтылы     өмірде      кездесетін     заңдылықтарды өзінше      пайымдайды.  

       Бұл  заңдылықтың  мәні – ұлттық   табыс       көлемі      неғұрлым    жоғарыласа,  ондағы      тұтынудың     үлесі     салыстырмалы   төмендейді.   Бұл  құбылыс     экономикалық     өсудің      экстенсивті      типі      басым     кезеңдерде     және     өнеркәсіптің  негізгі    салаларының      қалыптасуы     жағдайларына    тән.

       Кейнстің    пікірінше   неғұрлым      байыған     сайын,     қор  жинауға бейімділік  соғұрлым   артады    және  сол  шамада   шекті    тұтыну     бейімділігі    кемиді. Нәтижесінде     өндірілетін    өнім   көлемі    мен  іске  толық     тартылу     шектеледі.

       Ұлттық   табыстың  өсуі    негізінде    экономикалық    өсу  мен  іске   толық    тартылуды  қалайша   үйлестіруге   болады?⁴

       Бұл  сұраққа      жауап  толық    жұмыспен      қамтудың,    тұтынудың      және   қаржыландырудың      арасындағы    функциялардың   байланысын      анықтауда   жатыр.    Мемлекет      назары     қаржыландыруды  ынталандыруға     бағытталуы  тиіс.    Сонымен      табыстардың       өсуіне      ілесе      алмайтын      халықтың      жеткіліксіз    сұранысын,     қаржыландыру    сұранысын      ұлғайту  жолымен      өтеу   керек.    Ал  қаржыландыру   өсімі    екі    факторға:   

• күтілген      пайда 
• банк     процентіне  тәуелді

       Қаржыландыру   сұранысын     ұлғайту    құралдарына,   несие-қаржы    жүйелері    жатады.